Бақтыгүл МАХАНБЕТОВА: Әдеби агент – рухани құндылықты насихаттаушы

Әдеби агент кім? Оның атқаратын функциясы қандай? Елімізде әдеби агенттік дамыған ба? Қазақ әдебиетінің, қазақ қаламгерлерінің насихаты неге кемшін? Джоан Роллингтің бір ғана «Гарри Поттері» авторға миллиондаған пайда әкелді.

Не себепті? Өйткені Роллингтің әдеби агенттері оның тауар ретінде қыруар қаржы табуына жұмыс істеуде. «Гарри Поттерді» он орап алатын қазақтың көркем әдебиеті шаң басып, баспаханада жатыр. Демек, қазақ әдебиеті табыс таба алмайды деген сөз. Әлде, біз қателесеміз бе? Марат Ахмеджанов пен Бақтыгүл Маханбетова болса бұл саланың жілігін шағып, майын ішкен мамандар. Бізді мазалаған сауалға кейіпкерлеріміз не дейді?

– Сіздің ағылшын тілін үйретумен шұғылданатыңызды жақсы білеміз. Одан бөлек, әдебиетті өркендетсем, қазақ әдебиетінің жауһарларын әлемге танытсам деген ойыңыз бар. Мұны айтып жүргеніңізге де бірнеше жыл болды. Бірақ жүзеге асатын түрі жоқ. Мүмкін бұл жобаның жүзеге асуына қаламгерлеріміз сенбей ме? 

– Сенбейді деп айтуға келмес. Әрбір адам баласы секілді, қаламгерлеріміз де жақсыдан үмітті. Біздің қазіргі қоғамда қозғап жүрген негізгі мәселеміз – ұлттық құндылықта­рымызды барынша дәріптеу, әлемге паш ету. Ұлттық жауһарларымызды бүгінгі ұрпақтың жадына сіңіру, мәдени мұрамызды насихаттау. Өйткені ұлттық мәдениет – қоғамдағы ең қозғаушы күш. Алғаш рет бұл ой қазақ тілін дамыту барысында келген. Қазақ тілін дамытуда біз тек қана оқу-әдістемелік құралдарды пайдалануды ғана мақсат тұтыппыз. Тілді әдебиетпен қатар бергенде ғана дамиды екен. Осылайша, біздің тіліміздің ерекше құбылыс екендігін өзге тіл үйренуші өзінің жүрегінен өткізе алады. Әдебиетімізді қалыптастырған қазақ әдебиетінің кіл мықтыларының туындылары қазақ баласына ғана емес, адамзатқа ой салатындай құнды дүние екендігіне көз жеткізе алады. Біз осыған қызмет етуіміз керек. Тіл маманы болғандықтан, қазақ тілін орыс аудито­риясында оқытуда көп тәжірибе жинақтадым. Әрі шет тілінің тәжірибелі маманы бол­ғандықтан, түрлі аудиториямен кездесемін. Ұлттық жоғары оқу орындарында, ірі-ірі компанияларда тіл үйренуге байланысты жобалар жасағанымда көзім жеткен бір нәрсе – біз шығармаларды оқыту арқылы тілді үйренуде, тілді үйретуде көп жетістіктерге жете алады екенбіз. Өйткені қазақ әдебиетін қатар оқыту барысы адамның негізгі қағидаларды бойға сіңіруіне, көзқарасын дұрыс қалыптастыруына ерекше әсер етеді. Дегенмен, әдебиетті оқырманға жеткізудің жолында әлі де кедергілердің кездесетіні анық. Бұл тұрғыда көптеген ой-идеяны жүзеге асырсақ деген ниетіміз бар. Үлкенді-кішілі жиындарда, дөңгелек үстел барасында, кездесулерде осынау кедергілер жайында жиі мәселе қозғап жүрмін. Әдебиетті толыққанды насихаттай алмай отырғанымыз рас. Құдайға шүкір, қазақ әдебиеті елімізде қамқорлықсыз емес. Түрлі әдеби интернет-порталдар ашылды. «Әдебиет порталы», «Кітап.кз» жұмыс істеуде. «Әдебиет порталы» 1730 авторды насихаттаса, «Кітап. кз» порталында бес жүздей автордың шығармалары енгізіл­ген. Олардың арасында қазақ қаламгерлері­мен қатар, әлем әдебиеті өкілдерінің де шығармалары бар. Осылайша, әлем әдебиеті қазақ аудито­риясына таныстыруды мақсат тұтып отыр.

– Дегенмен, әлем әдебиеті қазақ ауди­ториясына аударма арқылы жетті. Ағылшын, француз, неміс, жапон әдебиетін түпнұсқадан емес, орысша оқыдық. Сол сияқты қазақ қаламгерлерінің арасында әлемдік деңгейге жеткендер бар ма?

– Әлемдік деңгейге жеткізе алатын шығарманы осы күнге дейін ағылшын тілінде насихаттамағанымыз – ұят нәрсе. Егерде біз қазақ әдебиетін әлемге дәріптей алдық деп айтар болсақ, ендеше, неге біздің қазақ әдебиетінің жауһарлары бестселлер қата­рынан көрінбейді? Бұған біреуді кінәлаудың да қажеті жоқ. Өйткені егемендік алдық деп, өзімізге сеніммен қарай бастағанымызға көп уақыт бола қойған жоқ. Бірақ 25 жылдың өзі де аз емес. Шоқтығы биік, біртуар тұлғала­рымыздың аманат етіп қалдырған мұраларын дұрыс насихаттай алмай отырғанымыз жаныма батады. Қазақты әлемге танытатын спорт пен мәдениет қана емес. Сонымен бірге әдеби мұраларымыз. Өйткені рухани құндылығымыз жұртқа жұтаң көрінсе, онда бұл елдің әдебиеті мүлдем жоқ деген ұғым туады. Тіпті кейбір жазушыларымыздың ұрпақтарының өзі аталарының әдеби мұрасына жауап­кершілікпен қарап отырған жоқ. Олардың өзі әдеби тілден мақұрым қалған. Өз аталарының еңбектеріне немқұрайды қарайтындығына қарным ашады. Олардың кейбірімен ұстаздық ету барысында жүздескен де жайым бар. Британдық әдістерді оқу барысында көз жеткізген тағы бір дүние – олар әдебиеті ықшамдап, мазмұнын ғана беріп, оқыр­манды ойландырып тастайды. Оқыр­ман сол шығармаға қызығатын болса, ары қарай іздей бастайды. Түпнұс­қасын оқиды. Соңғы екі-үш жылда жазушы мен оқырманды бетпе-бет кез­дестіріп, түрлі форум­дарда, сим­позиумдарда дайындаған жоба­ларымды көрсетіп, ұлттық жауһар­ларымызды насихат­тауды қолға алдым. Кейбір ұжым­дар­ға бар­ғанымда, өздерінің мәдениетін, әдебиетін таныстырып қана қоймай, менің жобаларыма да қызыға бастады. Олар біздің әдебиетімізді сатып алуға дайын. Бірақ қаржылық қолбайлау болып, бұл жобаларымның дені толығы­мен іске аса қойған жоқ. Жас оқырмандар­дың дені қалың романдарды оқуға құлықсыз. Оларға шағын бестселлерді оқыған ұнайды. Қазір ақпараттардың дамыған заманы. Жылдан-жылға технология зымырап дамып барады. Жаңа технологияның мүмкіндіктерін пай­даланғанымыз абзал. Әдебиеттің наси­хатталуының тағы бір кемшін тұсы – анонс, жарнамаға көп көңіл бөлмейміз. Мәселен, университетте сабақ беріп жүргенімде, студенттерге бір шығар­маны таныстырар болсам, міндетті түрде оның әлемдік деңгейде қалай насихатталып жүргенін, жарнамалық роликтерін көрсетуге тырысатын едім. Кітапты оқыған оқыр­мандардың пікірі қандай? Осылардың бәрін жинақтап алып, студентке шығармамен қосып ұсынатын едім. Жарнамасын көр­геннен кейін, оқырманның жағымды пікірін оқығаннан кейін олардың да кітапты оқуға ықыласы ауады. Жарнамалық ақпарат болмағандықтан, әдебиет оқылмай қалады.

– Ағылшын аудиториясына жарнама арқылы танылған қазақ шығармасы бар ма?

– Ағылшын тіліне жеке дара аударылып жүргендер бар. Бірақ ол шығармалар керемет табыс тапты деп тағы айта алмаймын. Өйткені әлі де толық, пісіп жетілмеген шығармаларды шетке шығардық та, ол әлемдік деңгейде таныла алмады. Қарасаңыз, қазақ тілі – өте бай тіл. Ең құнарлы, көркем, әдемі тілдердің бірі. Сол әдемі тілді өзге тілге аударғанда, аудармашыларымыз ұлттық бояуын жоғалтып алып отыр. Көрдіңіз бе? Біздің оқырман өзге тілден аударылған шығармаларды сүйсініп оқиды. Не себепті? Оның себебі, біздің қаламгеріміз оның ұлттық бояуын жоғалтпай, таза қазақша сөйлетуге тырысты. Ал сыртқа шығаратын мамандар әлсіз. Қазақ шығар­маларына аударма жасайтын кезде қатты қиналдым. Оны өзім де аудара аламын. Бірақ та көркем шығарманы жалғыз аударуға болмайды. Оған жұмылып еңбек еткеніміз дұрыс. Қазақстанда жұмыс істеп отырған мамандардың көпшілігі қазақ тіліне шолақ екендігіне көзім жетті. Қазақ тілінен тікелей ағылшынға емес, орыс тіліндегі нұсқасын көбірек пайдаланады екен. Тікелей аударатын мамандар жоқтың қасы.

– Орыс тіліне аударылғанда ұлттық бояуынан айырылып қалса, ағылшын тілінде қалай болмақ?

– Мазмұны бар, бірақ тілдің құнары жоғалып кетеді. Жарқырап тұрған зат пен көмескіленген тауарды салыстыра алмайсыз ғой. Әрине, жарқыраған затқа ұмтылады көбі. Солғын тартқан дүниенің сапасы да болмайды. Шет тіліне аударылды деген авторлардың өзінің шығармалары бестселлер қатарында көрінбеуінің сыры осында. Өйткені аударма ойды дұрыс бермеген. «Аударма агенттігін ашамын» деп талпыныс жасап, қаншама ақын-жазушылармен кездестім. Олардың шығармаларының желісінде керемет фильмдер түсірілсе деп армандаймын. Америкалық нарықта біздің орнымыз жоқ. Олар бізге орын бермейді. Бірақ солармен деңгейлес, әлемдік нарықты өзіміз жасауымыз қажет. Оған миллиардтар құюымыз керек. Жеміс бермейтін дүниеге ақша бөлгеннен гөрі, әдебиетті насихаттауға қаржы бөлсек құба-құп. Істеймін, осы жобаны жүзеге асырамын деген адамдарға мүмкіндік беру керек. Әдебиетті насихаттасақ деп жүгіріп жүрміз. «Қазақ әдебиеті ағылшын тіліне аударылуы қажет» деп шырылдап жүрміз. Ол үшін әдеби агенттер болуы керек. Шығармашылық бағыттағы жұмыстың ең басты көзі – жазушы кітабының насихатына бас ауыртпауы тиіс. Жазушының бүкіл шаруасын әдеби агент шешеді. Әдеби агентке керегі – жақсы көркем дүние. Жазушының міндеті осы. Әдеби агенттің ары қарайғы мақсаты – оны әлемдік нарыққа шығару. Өз тауарынан пайда табу. Бұл – үлкен бизнес. Оған көпшілік бизнес деп бас ауыртқысы келмейді. Осы үшін бас­паханаларға да бардым. Баспа иелері «сіз осыны жүзеге асырыңыз» дейді. Оны қалай жүзеге асырамын? Бұл – миллиондаған қаржыны қажет ететін жоба. Рас, аударма мәселесі – менің дертім. Қазақша шығарманы аудармасыз әлемге тарата алмаймыз. Оны ең алдымен сапалы аударып алғанымыз абзал. Тіпті сол шығарманың қысқаша мазмұнын, яғни синопсисін апара алсақ, оның өзі үлкен жетістік. Бір беттен тұратын синоп­систері­мізге ағылшындар елең ете қалуы керек.

– Әдеби агент ретінде неге бір ғана жазушымен айналысқыңыз келмейді?

– Бір ғана жазушымен айналысамын. Бірақ әдеби агенттік дегеніміз – сол жазу­шыны таныстыратын бірден-бір негізгі фи­гура. Жазушы өзін-өзі таныта алмайды. Оның тіпті уақыты да жоқ. Жазушының өнімін таныту үшін оны ең алдымен баспаға апарам. Жазушының шығармасы оқырманға таны­луға лайықты деп баспаны сендіруім керек.
– Әдеби агент мәселесі туралы жазушы­лармен сөйлескенімізде, олардың кейбірі мүлдем хабарсыз екен. Арасында Рақымжан Отарбайдың ғана әдеби агенті бар екен. Оның өзі Мәскеуде тұрады. Қазақстанда әдеби агенттікті дамыту мүмкін емес пе?
– Елімізде тұңғыш әдеби агенттікті құрамын ба деп өзіме мақсат қойып, жұмысты бастап кеттім. Осыған байланысты БАҚ беттерінде бірнеше рет мәселе де көтердім. Тіпті бірлесе жұмыс істеуге де дайын болғам. Бірақ мұны жүзеге асырғысы келіп отырған адамдарды көріп отырғам жоқ. Соған қарамастан, өз идеямнан бас тартпақ емеспін. Бұл мәселе бастап, тастап кете салатын дүние емес. Бұл қазақтың игілігі үшін қажет нәрсе. Біздің қазақтың ұлылығын, дарқандығын, кеңдігін, жомарттығын көрсететін шы­ғармаларды әлем оқуы тиіс. Ата-ба­бамыздан ұрпаққа аманат болып қалған ұлттық құндылығымызды жер бетіндегі адамзат баласына дәріптей алсақ, ұтпасақ, ұтылмайтынымыз анық. Қазір адамдар азғындап кетті, көптеген құндылық ауысып кетті. Ұлттық құндылықтардан гөрі материал­дық құндылық алға шығып кетті.

– Қазақ жазушыларының ең басты кемшілігі кітабына тауар ретінде қарай алмай­тындығы шығар. Қалай ойлайсыз?

– Жазушы мен оқырман екі бөлек дүние. Сол екі бөлек дүниені біріктіріп, ортасына алтын көпір болғым келеді. Жазушыны әспеттейтін, оны құрметтейтін оқырманы – оның қасынан табылмай тұр.

– Сіздің әдеби агент болғыңыз келетініңізді ұғып, сенім артқан қаламгер бар ма?

– Біраз жазушыларымыз әдеби агент туралы естігенде, елең ете қалды. «Мынау жақсы идея екен. Қолдаймыз» дегендері де болды.

– Қазақта «Гарри Поттер» секілді мил­лиардтаған қаржы табатын шығарма бар ма?

– Бар. Қазақ әдебиетінің кейбір жау­һар­ларын оқығанда, оған кез келгеннің көзі жетеді. Тек оны насихаттауды жолға қойсақ болғаны. Әдеби агенттер осыны жүзеге асырса, біздің әдебиет те миллион­дарды еркін бағындырар еді.

– Бір кездері арнайы әдеби аударма бөлімі жұмыс істеді. Әдеби агентті дамыту үшін осындай арнайы бөлім қажет емес пе?

– Рас, арнайы бөлімдер жұмыс істеді. Бірақ олар әлемдік деңгейде керемет насихатталып кетпеді. Сол бос кеңістікті толтыратын уақыт жетті. Ол үшін бізге жұмысты дер кезінде бастау қажет. Әдеби агенттіктің тарихын қарасаңыз, ол 141 жыл бұрын пайда болған. Демек, біз бір жарым ғасыр кейін қалып қойдық. Көрші Ресейдің өзінде тәжірибелі агенттер бар. Ол ішкі нарықта да, сыртқы нарықта да орыс әдебиетін кеңінен насихаттап жүр. Біраз әде­би агенттермен байланысып көрдім. Ондағы мақсатым – олардың жұмыс процесін салыс­тырып көргім келді. Қазақ жазушысының көркем шығармасы – материалдық құнды­лығын арттыратын тауарға айналатын кез жетті. Материалдық құндылық – рухани құн­дылықты арттыратын тегеурінді күш. Жазу­шының қалтасы қалың болса, оның қабілет-қарымы да артар еді, ынтасы да күшейер еді.

– Бұл жобаны жүзеге асуы үшін не қажет?

– Қаржылық қолдау қажет. Мемлекет осы идеяны қолдап, қаржылық көмек берсе, әдебиетімізді дәріптеуге жол ашылар еді. Тек өндірісті ғана емес, интеллектуалдық, рухани дүниелеріміздің де нарық заманында пайда әкелетін өнімге айналуына қолдау білдіретін кәсіпкер азаматтарды күтемін.

Әңгімелескен Гүлзина БЕКТАС

aikyn.kz