СЕРІКБОЛ ҚОНДЫБАЙ. МИФ ДЕГЕНІМІЗ НЕ?

СЕРІКБОЛ ҚОНДЫБАЙБұл жөнінде "жаңалық" ашып жатудың керегі шамалы. "Миф" пен "мифология" атауының анықтамасы кез келген арнайы тақырыптық сөздіктер мен кітаптардың кіріспесінде-ақ тәптіштеліп баяндалады. Бұл жерде біз соларды қысқа, жалпылама түрде қайталап шығамыз десек те болады.

Мифологиялық сөздік жасау тәжірибесі

Біздің осы кітапқа енгізген барлық тақырыптық мақалаларымыздың қай-қайсысы болмасын өз алдына жеке, толық дәлелдемелер мен мысалдарды келтіріп, тәптіштеп, байыптап түсіндіруді қажет етеді. Солай істедік те, тек солардың барлығын бір кітапқа сыйғызу мүмкін болмағандықтан, қысқартып беруге мәжбүр болдық. Егер әңгіме анықталмай қалғандай не орта тұсынан басталып кеткендей сезім туғызса, дәл солай болған деп есептей беріңіз.

Жеке мақалада қозғалған мифтік мәселелер, мифтік кейіпкерлер мен ұғымдар тарихи уақыт деңгейінде бір-бірімен ұштастырылып, біртұтас мифология ретінде түсіндірілуді қажет етеді. Бұл жөнінде арғықазақ мифологиясының негізгі тұжырымдарының долбары, бастапқы жөн-жосығы біздің қолымызда бар, бірақ алдымен жеке мәселелермен таныстырып алуды қажет ететіндіктен, оны да кітапқа кіргізбедік.

сенімдік аңыздарында, сондай-ақ тіліндегі айқын мифтік сипаты бар немесе ықтимал мифтік табиғаты бар сөздер, есімдер, ұғымдармен түгелдей болмаса да қысқаша түрде танысып шыққаны абзал. Бұл аталмыш — "мифологиялық кіріспеде" болмақ. Біз тек алпысқа жуық жеке ұғым мен есімді ғана жеке сөздіктік мақала ретінде беріп отырмыз. Олар өздерінің ала-құла табиғатымен көзге түседі. Бұл "мифология деген осындайларды қамтиды екен-ау" деген ойды туғызу үшін жинақталып отыр. Осы тізім әлі де толықтырылады, түзетіледі.

АЙБӨКЕН. Аты шартты түрде ғана аталып отырған ертегілік образ. Ертегіде "ол айға шабамын деп мерт болған". Сондай-ақ "ол адам жейді" деп айтылады. Құйын батыр атының айтуымен ілулі тұрған Айбөкеннің астынан өтіп бара жатып қылышымен тіліп өтіп, жерге түсіреді. Айбөкен екі рет "қайт" деп айқайлағанда келмейді, осы сөзді үшінші рет айтқанда батыр Айбөкеннің қасына келеді, Айбөкен оның досына айналады. Батыр оның жарасын таңып береді, Айбөкен батырға әртүрлі кеңес береді. Бірінші — ол киелі бөкеннің сүтін қалай алуға болатынын айтып береді. Екінші — су сиырының сүтін қалай алуға болатынын да түсіндіріп береді.

Айбөкен — нақты есім емес, бірақ осы атқа ие образдан ағашта ілулі тұратын хтоникалық мифтік пендені көреміз. Ол — үрейлі кейіпкер, бірақ белгілі бір шарт орындалған жағдайда батырға көмек беруші образға айналады. Ол, сірә, мифтік абыз бен бақсыға жақын сипатты кейіпкер болар деп шамалаймыз.

АЛБАСТЫ. Қазақтың тұрмыстық мифологиясындағы (низшая мифология) зиянкес — зұлым демонның образы, жын-пері. Көбіне су объектілерімен байланысты образ ретінде көрінеді. Ақшыл-сары шашты, емшегі салбырап жүретін болғандықтан иығынан асыра арқасына іліп жүретін әйел бейнесінде дәл айтылады. Албасты — айналғыр-оборотень, ол кез келген нәрсе мен мақұлыққа айналып кете алады. Албасты — барлық түркі тілдес халықтардың мифтерінде кездесетін ұғым, сондықтан бұл атқа ие образдар жергілікті айырмашылықтарға ие. Қазақтың албастысы қара және сары (сасық) деген екі түрге бөлінеді. Тувалық мифтерде албастының жалғыз көзі мен тастан (немесе қызыл мыстан) жасалған мұрны болады. Кейбір мифтерде албастының арқасы ашық, ішкі ағзалары арқасынан түгел көрініп тұратын үрейлі пенде ретінде көрінеді. Олар жас босанатын әйелдер мен жас балаларға зиян салады, ауру мен түнгі үрей әкеледі; адамның өкпесін, жүрегін, бөтекесін ұрлап әкетіп суға салғанда ол адам өледі. Бұл әрекеті оны ертегідегі өкпеге айналып, суда қалқып жүретін мыстан кемпірге ұқсас етеді. Албастылар жылқы малына үйір, олардың жалын өріп қойып, түнде мініп жүреді. Ол адам баласымен жыныстық қатынаста да болады. Мысалы, тува ертегілерінде албастылар аңшылармен ойнас жасап, көмектесіп те жүреді.

Албастының басты атрибуты — магиялық бітік, теңге, тарақ. Кейбір ертегілерде оның күйеуі де болады, мысалы, құмық ертегісінде оның күйеуі — Теміртөс, қазақтікінде — Серей. Серейлер албастылардың басшысы болып та айтылады. Албастыға бақсы-шаманның әлі келеді. Оңтүстік Қазақстанда тұратын қарамұрт-өзбектерде егер албастының бітігін тартып алса, басқа мифтерде инемен шаншып қойса, албастылар адамға бағынышты болып, қызмет етеді. Түркі халықтарының тіліндегі оның аталу нұсқалары — албассы, албарысты, албаслы, хал, хал анасы, албаслы қатын, алмасты, ал-ана, ал, ал-қары, ал-құзы, албыс. Бұл атаулар дағыстан, чеченингуш, моңғол, тәжіктер түсінігінде бар. Міне, осы этно-мифогеографиялық ареалға қарап "албасты" сөзінің түркілігін анық көруге болады. Өйткені айтылып жүрген "ал" және "бас" сияқты иран сөздеріне құралған деген пайымдау бар екендігін айтуымыз керек. Егер "албасты" сөзі мен ұғымы бар жағалай жатқан чечен, ингуш, дағыстан, қарашай, балқарлармен көрші болған, мифтік-эпостық түсініктері бірдей осетиндерде де осы сөз болуы керек, бірақ ол жоқ. Албасты сөзінің этимологиясы "ал" түбірімен байланысты. Ежелгі мифтік Ал-Ана — мифтік ру, қоғам мен отбасының қамқоршысы болған ру-ана, тайпа рухы және аңшылардың қамқоршысы.

АЙДАҺАР. Қазақ ертегілік-мифтік дәстүріндегі зұлым құбыжық, демон. Оның "аждаһа" түріндегі синонимі де бар. Айдаһар атауы өзімізге кеңінен танымал "дракон" сөзінің аудармасы ретінде қолданылып жүр. Бұл образдың мифтік табиғатын түсіну үшін ең алдымен "айдаһар" сөзіне негізделген иран мифтік образы мен осындай құбыжықтың ежелгі түркілік образы деген екі мәселені қарастырып алған жөн.

Айдаһар сөзі ежелгі ирандық — авесталық мифтік кейіпкер Дахакадан бастау алады. Бүгінгі фольклорлық айдаһар образы ортағасырлық араб-парсы ертегілік және эпикалық дәстүрінің толық ықпалына түскен, яғни солардың сипатына сай қалыптасқан. Олар бір, үш, жеті басты құбыжық бейнесінде суреттеледі, үңгірлерде, құдықтарда тұрады. Ертегілерде ең жиі таралған сюжеті — су көздерін басып алып, елдің адамдарын (көбіне қыздарын) алып, жеп тұруы болып табылады.

Айдаһар мифтік ғаламдық жылан образымен шендестірілген, бұлар бірінің орнына бірі қолданыла береді. Жылан мен айдаһар іс жүзінде синонимдер ретінде түсініледі. Айдаһар мифологияда үш дүниенің зооморфты сипатын жинақтаған, ол — жылан, төменгі, су дүниесінің өкілі; ол — қанатты, жоғарғы дүние өкілі; оның басы мен аяқ-тырнағы жыртқыш аңдікі, ол орта дүниенің өкілі, яғни үш мақұлықтың сипатының бірігуінен құбыжық бейнесі шыққан.

Ертегілік айдаһар — зұлым кейіпкер, бұл Иран, араб түсінігіндегі "айдаһар" сөзіне толық жауап беретін образ. Ал "айдаһар" атын иеленген ежелгі түркілік, өз атауы ұмытылған "басқа айдаһар" образы да қазақ фольклорында сақталған.

«Басқа айдаһар» - қазақ батырлық эпосында кездесетін жағымды кейіпкер. «Қарым» цикліндегі «Папария» жырында батыр көп жаудың қоршауында, қиын жағдайда қалғанда оның әкесі Баба Түкті Шашты Әзіз айдаһар түрінде көрінеді:

Баба Түкті пірлері,

Айдаһар болып көрінді.

...Айдаһар сонда ысқырды,

Ен қалмақты тысқырды.

Айдаһарды көргенде

Папария батырдың

Көңілі судай тасады.

...Жаудың беті қайтқан соң,

Кетті айдаһар жоқ болып...

Бұл жердегі «басқа айдаһар» - айқын тотемдік сипатқа ие бейне, ол батырдың әкесі болып көрініп, әкесінің рух-аруағы болып тұр. «Орақ-Мамай» жырында да жылан немесе айдаһар бейнесі кездеседі:

Күн шығыстан көреді,

Құйындай шыққан шаң сонда.

Шаң астына қараса,

Қыбырлаған жан көрді.

Сол бір шаңның астында,

Айдаһар-жылан жан көрді.

Өгізхандай бұл қалмақ

Жыланды көзі көреді,

Келді де жылан Орақтың

Беліне айдаһар-жылан оралды,

Өгізхан оны көргенде,

Есі кетіп қалады.

Прототүркілер жыланды және жылан бейнесіне шыққан айдаһарды қадірлеген, оған тағзым етіп, тотем, рух-ие деп санаған. Бұл — ежелгі прототүркі — дравид-элам, шумер дәуірінің бірлігінен қалған сенім. Өйткені ирандықтар мен алғашқы үнді-арийлар жыланға құрмет жасамаған. Сақ-скифтерде де жылан — айдаһар культінің болғанын жылан-қыз образымен қатар скиф-сарматтардың әскери тулары жөніндегі ежелгі мәліметтері арқылы көруге болады. Олар мата қиындыларынан құралған алабажақ түсті (Алаштың ала туын еске түсір) жалау жасаған, үш бұрышты ұзын жалау жел кернегенде желбіреп, алабажақ жылан не айдаһарша ирелеңдегендей әсер қалдыратын болған. Л.Гумилев Иранды басып алып. Парфия империясын құрушы пардарайлар. Массагеттердің сенімі жағынан парсылардан айырмашылығы — олардың жыланға тағзым салтының болуы деп көрсеткен. Міне, осы жылан культінің болу-болмау мәселесін анықтау сақ-скифтердін де. сарматтар мен дай-массегеттердің тілдік-этникалық сипатын ашуға жәрдем беруі де мүмкін.

Сонымен, арғықазақ мифологиясындағы жылан-айдаһар — тотем, ата-баба рухы, аруақ, көмекші образы.

АЛТЫНШАШ. Қазақ ертегі-аңыздық дәстүрінде жиі кездесетін қыз кейіпкер. Батырдың, мысалы, Құламерген мен Аламанны әйелдерінің шашы алтын түсті болады. Алтыншаштардың шашы жуынғанда дарияға ағып кетеді. Оны көрген "хан" шаштың иесін іздетіп, қызды күйеуінен тартып алмақ болады. Бір қызығы, оның атының фольклорлық этимологиялық түсінігі "Аламан" ертегісінде берілген. Мұнда қыздың аты "Қарашаш" деп аталады, "олай деп аталуының себебі қыздың шашының алтын болуында екен".

Көкжан батырға айдаһар-жылан алтыншашты қызды әкеліп беруді тапсырады. "Алпамыста" бұл атты қыз бірде күң, енді бірде батырдың өз шешесі ретінде айтылады.

Мифтік Алтыншаш — су иесінің қызы, ОЛ сақ-скифтердің, түркілер мен моңғолдардың, солтүстік кавказ халықтарының мифтерінде осы сипатта кездеседі. Сары шашты қыз образы кейін албасты, марту сипатына өзгерген. Сондай-ақ түркілердегі алтын, сары шашты қыз образы нәсілдердің өзгеру тарихының көрсеткіші болуы да мүмкін, өйткені прототүркілердің нәсілі европоидтық болған деудің реті бар. Ал ортағасырлық болғарлар мен қыпшақтар сары шашты халық болған. Міне, сол замандағы сары шашты қыз сұлулықтың символы болса, кейінгі нәсіл өзгеруі оны албасты, марту образының белгісіне айналдыруы мүмкін.

Мифтерінде осы сипатқа кездеседі.Сары шашты қыз образы кейін албасты, марту сипатына өзгерген. Сондай-ақ түркілердегі алтын, сары шашты қыз образы нәсілдердің өзгеру тарихының көрсеткіші болуы да мүмкін

АРЫСТАН БАП. Қазақтың мұсылмандық әфсанасындағы образ. Мұхаммед пайғамбардың серіктерінің бірі деп саналатын,аңыз бойынша қазақ даласына мұсылман дінін таратушылардың бірі. Мұхаммед пайхамбар өлерінің алдында серіктерін жиып алып, қолына бір құрма жемісін ұстап тұрып «Мынау-менен кейінгі ұрпаққа қалдыратын аманатым, осыны сақтап, тиісті жеріне жеткізе алатын қайсың бар?» дегенде Арыстан бап шығып, құрманы алып, бес жүз жыл ұртында сақтап, Қожа Ахмет Яссауиге жеткізген деседі.

Арыстан бап – ежелгі түрлілік мифтік образдың суфистік өңдеуден өткізіліп, «таза мұсылмандық» образға айналуының көрнекті үлгісі болып табылады. Ежелгі Арыстан немесе Арсылан – жан – күнтекті кейіпкер,мифтік эпостық жауынгер қауымының көсемі, жауынгер пір екендігі оның есімінен көрінеді.

Ал суфистер оның Отырар аймағында таралған көзге көрінбейтін жауынгер-арғұттарын Отырардың отыз діндары — Отырардың отыз бабына айналдырса, жауынгер Арыстан енді отыз баптың тек "ең үлкен" болып шыққан. Осы баптар ішіндегі "ең кішісі" — Алаша қап та кәдімгі Алаша бала образының сарқыншағы. Арыстан бап пен одан кейінгі ислам діндарларына қатысты "өмірбаяндық және шежірелік тарих (квазиистория)" — ислам діні қызметкерлерінің 9-17 ғасырлардағы жұмыстарының нәтижесі.Оларды халқымыздың мұрасы деп санағанымызбен, тарихи шындықты көрсететін деректер дей алмайтынымыз түсінікті

АСАН ҚАЙҒЫ. Аңыздық кейіпкер, ол аңызда "әз Жәнібек" заманында өмір сүрген қазақ биі делінеді. Оның аты "жерұйықты" іздеуі туралы және қазақ жерінің аймақтық сипаттамалары туралы аңыз — сөздер арқылы танымал. Зерттеушілер оны 15 ғасырда өмір сүрген Хасен Сәбитұлы деген тарихи тұлға деп қарастырады, ал Амантай Шәріпов Асан қайғыны "Ажун қазғу" — "өмір қайғысы" деп түсіндіріп, оны тарихи емес, жиынтық аңыздық образ деген пікір айтады. Біз этимологиясына күмән білдірсек те Асанның тарихи Хасенге ешқандай қатысы жоқ, мифтік образ дегенге ден қоямыз.

Асан қайғы мен авестадық "Туран патшасы — Афрасиаб немесе Фраграсйан (Франгр -асян), қытай транскрипциясы арқылы белгілі "үңгірден көктүріктерді бастап шыққан "Асянь шад" жазбаларында сақталған түркілік тегі айқын "храбрый Великосан, Мудрый Асан, счастный Авехасандар" есімінің бір түбірлі екендігіне сенімдіміз. Ол ас-ан, ас-йан,ас-лан, яғни "аспан жаны, пенде, адамы" дегенді, қайғы "су дүниесімен байланысты абыз-ақындық" дегенді білдіреді. Біз Асан туралы екінші кітапта тоқтам жасайтындықтан, тек сөздікке шағын мақала түрінде енгіздік. Асан - екі дүниеде (ас - "аспан", қай — "су") катар қимылдайтын, болашақты көре алатын, өткенді біле алатын сөз иесі, абыз, шаман, сазгер, ақынның мифтік-поэтикалық жиынтық бейнесі.

АСАТАЯҚ. Ертегі-аңыздарда ерекше сипат берілген құрал. Аса — арабтың "таяқ" деген сөзі, сонда асатаяқ "таяқ таяқ" деген араб-қазақ тавтологиясын білдіреді. Сонымен қатар

"аса" сөзін "асақ" - "аспандық" деген түркі сөзі деуге де негіз бар, өйткені асатаяқ — мифологияда (шаман мифінде)ғаламдық ағаштың бір модельдік варианты болып табылады.

Асатаяқ — абыздық, билік, молдалық функцияның білгілі атрибуты. Ертегіде сиқыршы, бақсы, дуагер, сәуегейдің құралы ретінде көрінеді. Мысалы, бір ертегіде сиқыршы шал таяқтың көмегімен көкекке айнала алса, енді бірінде асатаяқпен батырдың жеңе алмаған айдаһарын бір ұрып жайратады.

"Қожа Ахмет Яссауи өз шәкірттерін оқытып болғасын аспанға өзінің асатаяғын лақтырып жіберіп, шәкірттеріне "таяқты тауып әкеліңдер" дейді. Сонда Түркістаннан лақтырылған таяқ Маңғыстаудан шығыпты, оны тапқан Шопан ата сол жерге мешіт салыпты". "Хорезмдегі діндар Пақыржаназы (Пақыржан қажы) да асатаяғын шаңырақтан лақтырып жіберіп, шәкірттерін іздеуге жібереді. Бекет ата сол таяқты Маңғыстаудан тауып, тапқан жерінде (Оғландыда) мешіт салыпты, сол жерге өзі де жерленген". Бекет атаның асатаяғына қатысты басқа да аңыздар сақталған. Ол жөнінде Қ.Сыдиықовтың "Бекет ата" кітабында мәлімет келтірілген. Асатаяқ — даналықтың символы, сондай-ақ ол әскери күш пен саяси билік белгісі ретінде барлық халықтардың дәстүрінде орын алған құрал.

ӘЗ. Күн мен түннің теңесу уақытына байланысты ұғым. Осындай көктемгі мезгілде аспаннан естілетін гуілді "әз" деп атайды. Әз наурыздың бірінші күніне дейінгі үш күннің ішінде өтеді делінеді. оның гуілін өрістегі қойлар мен қой бағушы естиді. Әз өткенде дүниеге жан бітіп, табиғат көктемгі тіршілігін бастайды.

Әз сөзінің этимологиясы анықталмаған, оны "ас" —"аспан" деген прототүркілік сөзбен байланысты деп шамалауға болады. Әздің аспанмен байланысы көрініп тұр,ал көктеммен байланысы ежелгі өліп, қайта тірілетін тәңірлер туралы мифтен қалуы мүмкін.

ӘБІЛЕТ. Қазақ мифологиясында кездеспегенімен, батырлық жырларда қолданылатын зұлым-рухтардың жын-перілердің жалпылама аты.

...Төбесі шоқты қалмақты

Әбілет сөйтіп шырмады...

...Абыройын таппаса,

Әбілет енді басқаны.

Бұл сөздің араб тілінен алынған кірме атау екендігін сөз құрылымынан көруге болады. Бірақ сөз мәні де, образ сипаты да белгісіз.

ӘЛІ ШЫНАР. Д.Х.Қармышева Сырдарияның Қазалы аймағы мен орталықтың Торғай-Қабырға өңірлерінің қазақтарының сеніміндегі шығыр құралының пірі, иесі осы атқа ие екендігін жазыпты.

...Шығырдың шын атасы Әлі Шынар,

Шынарға сиынбаса шығыр сынар.

Әліге шынар менен хуп сиынан

Қашан да тәңір оңғарып, ісің тынар.

Әлі Шынар туралы басқа дерек сақталмаған, оның образының қандай екені белгісіз.

БАБА ТҮКТІ ШАШТЫ ӘЗІЗ. Қазақ эпикалық және шежірелік дәстүріндегі ең басты, ең күшті әулие, "әулиелердің әулиесі". Баба Түкті баласызға бала береді, жолаушы мен жауынгерлерге көмектесетін пір болып суреттеледі⁹.

Баба Түкті — ежелгі түркілік күн тәңірі мен күнтекті патша, абыз, алғашқы адам образынан бастау алған. Ислам дәуірінде ғана бүгінгі образы қалыптасқан.

Баба Түктінің үш сипаты сақталған, бірінші — пір, әулие; екінші — эпостық батырдың, яғни Аңшыбайдың баласы, Парпарияның кесі: үнтінтті — луана, қаракүс түріне өзгере алатын, батырға тікелей жәрдем бере алатын сиқыр иесі (Г.Н.Потанин жинағында, 116-б.).

Баба Түктінің аңыздық географиясы ең алдымен Оңтүстік Қазақстанның "киелі аймағы" -Қаратау - Сыр өңірімен байланысты, моласы Жылыбұлақ деген жерде. Баба Түктінің екінші "аймағы" - Маңғыстау. Мұнда Үштаған, Сазды деген өңірде Баба Түкті Шашты Әзіздің "екінші моласы" орналасқан. Бірақ маңғыстаулық Баба Түкті туралы аңыз өте аз, сондай-ақ "Қырым" циклінде айтылады. Баба Түктінің образы — Қорқыт пен Майқының трафареттік параллелі, генезисінде олар бір образдар. Бірақ әрбір орта мен уақыт оларға басқа есімдер мен ерекшеліктер берген.

(Басқа мәлімет. Ж.Боранбайұлы. Баба Түкті Шашты Әзіз. "Ана тілі" газеті).

БАЛ. Қазақ мифологиясы мен танымындағы киелі сипат берілген нәрсе, ас. Сирек те болса фольклорлық материалдарда сақталған. "Желкілдек" ертегісінде баласыз еркек пен әйел "аспаннан түскен, ішінде бал толы күміс табақ (тостағаннан) дәм татып балалы болады". Үш жүз туралы шежірелік аңызда қазақтың әйелі Бекарысты босанар алдында балға талғақ болған, сондықтан Бекарыс, Орта жүз "абыздық билік" қасиетіне ие болыпты. Бал — өмір беруші, өмір туғызушы зат және даналық, киелі білімге байланысты тағам деп түсініледі. Бал — басқа мифтік дәстүрлерде де даналық пен ақындық шабытты беруші нәрсе. Қазақтар 15-18 ғасырларда, сұрапыл заманда шаруашылық өзгеруіне байланысты бал, омарташылықты ұмытқан, бұл аңызда да балдың образының жойыла бастауына әкеп соқтырған.

БАЛҚАН ТАУ. Қазақ аңыздарында кездесетін аңыздық таудың аты.

Барған жерің Балқан тау —

Ол да біздің көрген тау.

Бұл өлең жолдары аңыздық әңгімелерде жиі кездеседі, бірақ ежелгі. мифтік мағынасы белгісіз. Сарыарқада осы аттас тау бар делінеді.

Түркілік тарихи ареалда бірнеше Балқантаулар бар. Бірі — Солтүстік-батыс Түркмениядағы Балхан таулары, екіншісі - оңтүстік-европалық Балқан таулары. үшіншісі — башқұрт жерінде, Асылыкөл маңында, Давлекан ауданында, төртінші — Челябі облысында, Дема өзені аңғарында, Куншак ауданында. Балқантау туралы башқұрт эпосы — "Заятүлек пен Сусұлуда" айтылады. Мұндағы Балқан — байлық символы, мұнда аңның барлық түрі мекен етеді, жігіт пен қыздың молалары осы таудың басында делінеді.

Балқан — мифтік жерұйық, космостың, таза кеңістіктің, жалпы ғаламның моделі. Бұл мифтік топонимнің таралу аймағына қарап, осы ұғымның иесі "ежелгі батыс түркілер немесе вар-теле-түркілер" болар деп шамалауға болады. Олардан мұраға түркі-угорлар, яғни протоболгарлар алған. Ал олардан қазақтар, башқұрттар, оғыз-түркімендер қабылдап алып, осы кезге дейін сақтаған. Балкан сөзінің көнетүркілік "балық" — "қала, мекен" (мифте — игерілген, қоршалған кеңістік болуы ықтимал) сөзіне және авесталық арийлардың киелі ордасы — Балқы, Балх, тарихи ариандық астана, ежелгі Бактрия елінің астанасы — Балх қаласы (бүгінгі ауған еліндегі қала) атауына қатысы бар деген де болжам бар. Ол болжам "біздің заманымызға дейінгі 6 ғасырлардан бұрын тарихи Арианада иран тілділермен қатар түркі тілдестер де тұрды" деген пікірлер дәлелденгенде өзінен-өзі дәлелденеді деуге болады.

БАПТАР. Бап — оңтүстік қазақ жерінде және ортаазиялық суфизмдегі әулиелік сипатқа ие болған, көбіне ғайып ерен, қырық шілтендермен шендестірілген адамдар образы.

12 ғасырда өмір сүрген Сүлеймен Бақырғанидің өлеңдерінің ішінде:

Бабтардың бабы Хорасанда,

Сансыз баптар Үндістанда,

Бабтардың бабы — Арыстан бап —

деген жолдар болса, қазақ аңыздық поэзиясында:

Самарқанда сансыз бап,

Отырарда Арыстан бап,

Сайрамда бар сансыз бап,

Отырарда отыз бап,

Ең үлкені — Арыстан бап,

Ең кішісі — Алаша қап, —

деген тұрақты, көшпелі шумақтар бар. Баптардың "таралу аймағы" қазақ жерінде Оңтүстік Қазақстан мен Орта Сырдария алабы, Маңғыстау түбегімен шектелген. Бұл —суфистік дәруіштердің уағыздау аймағының солтүстік шеті болып табылатын географиялық кеңістік. Бап — арабтың "қақпа" деген сөзі, бұл, сірә, белгілі бір дүниенің қақпасын ашушылар, қақпашылар, күзетшілер деген мифтік-сенімдік ұғымға байланысты. Бап образының генезисі түркілік "ас" — "сақшы" сөзіне қатысы бар ежелгі ортаазиялық, қазақстандық түсінікте жатыр. Бұл образды (қасиетті рух-жауынгерлер, аруақтар) кейінгі ортаазиялық, қазақстандық митраизм діні мен зороастризм діні пайдаланған, ал олардың "әулиелік" сипатын мұсылман суфистері "көшіріп алған". Оңтүстік Қазақстандағы бап-әже (Бабажан хатун), Бап-ата (Баба ата), Ысқақ бап, Қарға бап, Лашын бап, Шерімбет әзірет, Қорасан баба, Мірәлі баба, Лотіп ата, Мұстапа құли, Шейх Шахибдин Исфиджаби сияқты тұлғалар — осы баптардың қатарында деп саналған тарихи, сондай-ақ мифтік есімдер. Бұлар жөнінде суфистік "шежірелер" бар және соңғы уақытта сол "шежірелер" өресінен аса алмайтын "ғылыми зерттеулер" де жария болып жатыр. Біз осы бап образының ежелгі бастаулары бар екендігін ғана көрсеттік.

Жалпы, оңтүстік қазақ жері, эпоста:

Әзіреті Қаратау.

Әулиенің кені еді —

делінетін жолдарға сай Қаратау — Отырар аймағының мұсылманға дейінгі сипатын арнайы зерттеудің маңыздылығы бар. Оны сақталған молдалық тарихтардан аршып алу ғана қажет.

БӘДІК. Малға, адамға тиетін індет аурулардың жалпы аты немесе аурудың тұлғалануының жалпы аты. Бәдік сөзі үндіевропалық "бэд" - "жаман" деген түбірге "ік" жұрнағының жалғануынан жасалған ұғым. Мифтік сенім бойынша, әрбір ауру-сырқаудың иесі болады, бірақ олар туралы қазақ жады ештеңе сақтамаған. Ал тілде сақталған топалаң, кебенек, бықпырт, аусыл, қарасан, т.б. ауру аттары ертедегі ауру иелерінің аттары болуы мүмкін. Йожеф Торма башқұрттардағы биртек (белауру), татаыран (құлақ ауруы), бөсір (іш ауруы), өсиән (бала ауруы), йетейөн (рахит, қой ауруы), сарпу (сал ауру) деген мифтік ауру иелері болғандығын жазады. Міне, туыстық параллель ықтималдылық бойынша, ертедегі қазақтар да осындай түсініктерді білген дей аламыз. Бәдік — біздің ойымызша, сол әртүрлі кесір-кесапаттардың, олардың нақты тұлғаға ие болған жалпылама атауы, бұл тек "жалпы жамандықты" білдіреді. Сондықтан тілімізде және ауыз әдебиетімізде тек бәдіктің (жамандықтың) аты ғана қалған, ал бәдік айтудың мифтік параллелі осетиндерде сақталған. Оларда індеттің иесі Рыныбардуаг келгенде оны қуу үшін бәдіктегідей жастар жиылып, үй аралап өлең айтады екен. Ал осетиндердің өздерін сармат — аландардың ұрпағымыз деп есептейтінін ескерсек, олардың қазақтармен қайнары ортақ халық екендігін білуге болады, ал "бәдік айтыс" ертедегі ауру қуу ғұрпынан фольклорлық этнографиялық өнер түріне айналып кеткен.

БӘЙТЕРЕК. Ғалам моделінің бір нақтыланып көрсетілген нұсқасы және ғаламның үш дүниесінің кіндік-өсі, жалғастырушысы.

Ғазіреті Ғали тауында

Дарақ деген ағаш бар.

(Қашаған)

"Ертегілер" жинағының тек қана төртінші томынан біз бәйтерекке қатысты тоғыз рет қайталанатын трафареттік сюжетті есептеп шығардық. Сол сюжеттер бойынша бәйтеректің образын аз да болса жинақтап көрсетуге болады.

Біріншіден, бәйтерек ғаламның орталығы болып табылатын киелі жерде, киелі бұлақ қасында орналасады. Ол үш дүниені жалғастырушы, төбесі — аспанда, тамыры — жерасты дүниесінде орналасқан. Екіншіден, бәйтеректің екі полюсінде алып қарақұс пен жылан-айдаһар бар, олар дуалистік қарама-қарсылықтың тұлғалануы болып табылады. Үшіншіден, бәйтеректің түбінде белгілі бір мифтік — киелі процесс өтеді, бұл шамандыққа байланысты. Осы жерге батыр келіп жыланды өлтіріп, қарақұс балапандарын құтқарады, сол еңбегі үшін қарақұс батырды басқа дүниеге өткізеді. Бұл тұрғыда бәйтерек — ғаламдардың есігі болып табылады. Бәйтерек ғаламдық ағаш ретінде басқа мифтік дәстүрлерде де таралған. Мысалы, скандинав мифінде осындай ағаш Иггдрасиль, саха-якутгарда пай-қайың деп аталады. Бәйтерек сөзінің этимологиясы бәй — "байырғы, түпкі, алғашқы, бірінші", терек — "тіріг" сөздерінен құралып, "өмір беруші", "алғашқы өмір" дегенді білдіреді.

Қазақ жады бәйтерек — ғалам ағашының қатаң трафареттік моделін ғана сақтаған, ал таза мифтік сюжеттерін сақтай алмаған. Бірақ оны басқа түркілердің мифтік түсініктеріндегі ағаш образдары мен қазақтікін салыстыра зерттеу арқылы қалпына келтіруге болады. Мысалы, саха-якуттар "ал лук мас" деген ағашты қасиетті деп санайды, оның сипаттамасына қарап отырып, көне түркілердің ағаш туралы мифтік түсінігін ептеп тануға болады. Жалпы, мифтік ағаш образдарының "портретін жазу" толық материалдар жинақталмайынша мүмкін емес, өкінішке орай, ондай жинақ қолымызда жоқ.

Мифтік Бәйтерек пен ұлы жүздік қаңлының "бәйтерек" этно-антропонимі арасында тікелей байланыс бар деп тұспалдауға болады. Балама атаулары — дарақ, дарау, дара.

БЕЙШАРА. Түркі тілдерінде бишара, бисура, бичура түрінде айтыла беретін бұл сөз ирандық "шарасыз" деген сөзден шыққан. Өткен ғасырда Н.Иванов деген біреу өз жазбаларында Торғай-Қостанай өңірінің қазақтарында бала кейпінде жүріп, ескі үй-қораларды, ескі диірмендерді мекендейтін мифтік пенденің болғандығын жазыпты. Осы (бейшара деп жазылған) пенде күн жарығынан да, әтештің айқайлағанынан да қорықпайды екен¹². Бишара образы татарлар мен башқұрттардың мифінде кең таралған.

БОД ТӘҢІРІ. Бо-дэн-и-ли (қытай транскрипциясы) — ертедегі көктүріктердің қасиетті, киелі орнының ауызша аталуы. Ол казіргі монғол жеріндегі Орхон өзенінің жоғарғы жағындағы. зерттеушілердің "тарихи Отүкен" деп жүрген аймағында орналасқан. Энциклопедиялық дерек "бұл Тәжен өзенінің алабында болар" дейді, көктүріктер жыл сайын осы жерге келіп құрбандық шалады екен. Ал Бод сөзі көне түркілік "халық, тірі адамдар" дегенді білдіреді. Олай болса, Бод тәңірі — халықтың пірі болса керек.

ДӘУЛЕР. Қазақ ертегілік дәстүрінің негізгі кейіпкерлерінің бірі. Олар алып денелі, бірақ сұрықсыз, тырнақтары сояудай адам пішінді пенделер ретінде суреттеледі. Кейбір варианттарында дәулер үш, жеті басты болып та суреттеліп, адам жейтін құбыжық болып көрсетіледі. Дәу — парсы поэзиясы арқылы енген термин, ол жалпы үндіевропалық "диос", "дайва", "дэв" — "жарық аспан" сөзінен өрбіген, бірақ образ ирандық болып табылады. Дәу образын қарастырғанда екі мәселені білу керек, бірінші - иран-парсы сөзі мен образының қазақтарға белгілі болуы, екіншісі — дәу, алып, адам тәрізді мифтік пенде образының басқаша атпен ежелгі түркілерге белгілі болуы. Ирандық образ ежелгі түркілік образды толықтай дерлік ығыстырып шығарған. Біз келтірген дәу анықтамасы ирандық болып табылады. Ал түркілік "алып" образы екі сипатты, олар жақсы қасиеттерге де ие болып, адам баласына көмектесе алады. Қазақ ертегілерінде Нәнбатыр, Субатыр, Темірбатыр, Шашырқай, Қақтырқай, Шарқай, т.б. алып-дәулер есімдері бар, олар мифтік жердің алғашқы тұрғындары образына ұқсас. Жалпы, түркілер "дэв" сөзімен парсы тіліне дейін-ақ, ортаазиялық отырықшы-көшпелі иран тілді халықтар арқылы таныс болған деген болжам бар. Бұл дәулер алып құбыжық емес, тәңір сипатына ие болған сияқты. Ал бүгінгі әдеби сипаты мұсылман дәуірінде парсы поэзиясы мен дін арқылы енген.

Қазақ ертегілеріндегі дәу атына ие болғандардың мифтік образы көп қырлы, бұл жөніне оның анықтамасы парсылық дәуден анағұрлым кең және көне. Олардың генезисінде табиғат рухтарының сипаты басым түсіп жатады.

ДИХАН БАБА. Қазақ аңыздарында және ортаазиялық түркілер мен тәжіктердің фольклорлық дәстүрінде кездесетін егіншілер пірі. Бұл образ көбіне көп сырдариялық, күнгейлік қазақтарға танымал болған. Аңыз бойынша. Дихан баба соқаны ойлап табушы және ең бірінші арық қазушы адам болған делінеді. Дихан баба — мұсылмандыққа дейінгі Орта Азия отырықшыларының сеніміндегі өнімділік пен құнарлылық тәңірісі болған деген пікір қабылданған.

ДИЮ. Қазақ ертегілік дәстүріндегі қорқынышты алып, құбыжық, оның есімі де парсылық "див" сөзінен шыққан. Дию ертегілердің өзінде де кең таралмаған, ол негізінен шығыс мотивтеріне байланысты ертегілерде кездеседі. Араб-парсы сюжеттеріне құрылған ертегілерде диюлар адам пішінді болады, жер немесе су астында өмір сүреді, елі, патшасы болады. Олар көзге көрінбейді, көрінсе де әртүрлі кейіпке ене алады. Диюлардың образы әрбір түркі халқында өзіндік ерекшеліктеріне ие.

Әуелбек Қоңыратбаевтың жазбаларында "ертеде шығыс халықтары сақ тайпаларын "дию" елі деп атаған. Сүлеймен пайғамбар бір пері қызына ашуланғанда оны диюға тапсырып "алыс жерге апарып таста" деп бұйырыпты, сол қыз бен диюдан хорезм сақтары тарапты" деген аңыз үзіндісі бар екен. Бұл аңыздың өзі негізсіз емес, ертедегі сақ-массагеттердің тәңірлерінің атауы "див" деп аталған деген пікір бар. Әрине, бұл сөз ирандық болғанымен, сол сөзді пайдаланған сақтарды тек иран тілді дей алмайтынымызтүсінікті.

EЛTI. Көне қазақ тіліндегі әйел-бақсының атауы. Нақты аңыздық дерек сақталмаған, тек Шоқанның еңбектеріне түсінік жазған Әлкей Марғұлан "елті — экстаз немесе мастық қалып, ол қазақтың "еліту" — "мас болу" сөзінен шыққан деген" анықтама берген. Ал Л.Потаповтың зерттеулеріне қарағанда, аталмыш сөздің түбірі көне түркілік "йел" сөзі. Оның түпкі мағынасы бақсының киелі күші дегенді білдіреді (Б.Абылқасымов. Телқоңыр). Йел - "шайтан", "жын-пері" деген туынды мәнге ие. (М.Қашғари сөздігі бойынша), бұл мұсылман дәуірінің туындысы екені айқын. Ал оған дейінгі заманда бақсы-шаманның таза мифтік сипатына байланысты ұғым болғандығы айқын. Міне, осы сапада "йел" мен жалпы түркілік "өл" сөздерін біртекті деп қарастырудың реті бар. Шаманның негізгі әрекеті о дүниеге. ата-баба еліне, "өлілер еліне" елту кезінде саяхат жасауы болып табылады. Осы орайда "елтуді" "өл өт". "өлі ету", "өлі болып көріну" деген мағынадан шығуы мүмкін дей аламыз. Бір айта кетер жәйт, үндіевропалық ортақ түбір делінетін ual, uel (валь, ведь) сөзі түркілік сөзі түркілік "өл" (смерть) сөзімен сырттай да ұқсас мағынасы да бірдей екендігі. Осы сөз арқылы жасалған кейбір мифтік ұғымдарды келтіруге болады: а) Елисей даласы —грек мифіндегі өліктер елі (ел, өл-исей); ә) Йолс, елйосиха — орыс мифологиясындағы өліктердің әке-шешесі (йол, өл-с); б) Велс, виелона — балтық мифологиясында — о дүниенің және малдың иесі-тәңірі, осындай образ македондықтарда (Самовил Велу), латыштарда (Велю мате) бар (вел, өл); в) Ел, эл, Елда — чечен-ингуштар мифіндегі өліктер дүниесі мен сол дүние иесі; г) Хель — скандинав мифологиясындағы өліктер елі және оның әйел жынысты әміршісі. Осы ұқсастықтарға түсінік берілудің қажеттілігі бар.

ЖАЙ ТАСЫ. Жада, яда — түркі халықтарының мифіндегі қасиетті тас аты. Оның көмегімен ауа райын өзгертуге болады деген сенім болған, яғни тасты арбау арқылы жаңбыр мен қар жауғызуға, дауыл-боран туғызуға болады екен. Қырғыз аңыздарында жау келіп қалғанда жай тасының көмегімен қарлы боран туғызылғаны айтылады. Жай тасы малдың ағзасында, қой, сиыр, бұлан, жылқы сияқты жануарлардың асқазанында, бүйрегінде болады. Саха-якуттарда оны "сата" деп атайды және жай тасын кәдімгі тастан дұға оқу арқылы жасауға болады деген түсінік бар. Жай тасын жоғалтқанда оны бірінші көрген адамға пәле, ауру не өлім келеді деген де сенім болған. "Яда" — иран тілдерінде "сиқырлы, қасиетті" деген сөз, оның арғы мәні прототүркілік "йадық" (отұқ, оттық, отты) сөзі. Бұл сөз ежелгі иран тілінде "қасиетті" мағынасына ауысып, сол мағынасында кейінгі ғасырларда соғды тілі арқылы түркі тіліне қайтып оралған. Міне, бұл аты да, заты да түркілік болатын ұғым.

ЖАЛАҢАШ АТА. Өткен ғасырдағы Сыр бойы қазақтарының наным-сеніміндегі желдің иесі, пірі Жалаңаш ата деп аталыпты. Ол туралы аңыз сақталмаған, сондықтан бейнесі де белгісіз. Жалпы жел түсінігіне мән беру, оны тұлғаландыру барлық мифтерге тән, бұл дәстүрден көшпелілер де, оның ішінде түркілер де ада болмаған. Скиф ғұламасы Токсаристің айтуынша, көшпелі скифтер екі нәрсеге сиынады. Ол — семсер мен жел екен. Жел, ауа, дем, түн — табиғат стихиясы ғана емес, мифологиялық сипатқа ие ұғымдар. Мысалы, дем беру, ауалану, желдену, желігу, сонымен қатар жел сөзінің "жел", "иел" -"жын-пері" сөзіне ұқсас болуы да кездейсоқ емес. Қазақ түсінігіндегі "құйынға пышақ лақтырса, қан шығады" немесе "құйынның ішінде шайтан болады" дегендер де осы ұқсастықпен байланысты болар.

Жалаңаш ата образының таралған аймағы — Қызылорда өңірі. Осы облыста Жалағаш деген топоним бар, міне, осы Жалағашты Жалаңаш есімінің көне нұсқасы деудің реті бар. Бұл осетин мифологиясынағы жел тәңірі — "Галагонға" сырттай жақын (галаг — джаладж — жалағ). Ал остеин мифологиясының ортағасырлық аландардан бастау алатынын ескерсек, бұл есім ежелгі алан-кангюй, қанғар-печенег заманында белгілі болған-ау деп пайымдауға болады. Өйткені аландар мен кангюйлер де Сыр-Арал аймағында бір кездері мекендеген. Жалаңаш есімі сол дәуірден жеткен ұғым да шығар.

ЖАЛМАУЫЗДАР. Көбіне кемпір бейнесінде суреттелетін зұлым образ. Ол — қазақ мифологиясындағы зұлымдық бастаудың бас келбеті болып табылады. Балаларды ұрлап жейді, өкпе түрінде су бетінде қалқып жүріп, келген адамды қылғындырып, баласын беруге көндіреді. Кейбір ертегілерде қыздарды алдап немесе қорқытып алып, саусағының қанын сорады. Бұл ертегілік образда екі мифтік тұлға — мыстан кемпір мен зұлым құбыжық — жалмауыз бейнелері мидай араласып кеткен.

Жеті басты жалмауыз — тек мыстан, жалмауыз кемпір түрінде емес, жезтырнақ, дәу, дию сияқты мифтік, ертегілік кейіпкертіерге сырттай да. іс-әрекеті жағынан да ұқсас болып жатады. Сондықтан "жалмауыз" атауы ерте кезде де жеке мифтік образ емес, қорқынышты, зұлым образдардың жалпылама атауы болған деп шамалауға болады. яғни ол парсылық "дию" терминіне синоним боларлық төл сөзіміз бола алады.

Жеті басты жалмауыздар ертегіде әртүрлі сипатта көрінеді, ол адамды күндік жерден сезіп, жалмайды ("Еркемайдар"), теңселген тау түрінде болады ("Кендебай"), ішін жарса, ішінде тірі адамдар жүреді ("Ханшентай"), жаны басқа нәрседе, мысалы кептерде ("Аюдәу") болады.

Б.С.Қошым-Ноғай жалмауыз сөзін "йәл" (көне түркілік "жын-шайтан") мен "могус" (мысалы, тува фольклорындағы құбыжық атауы) сөздеріне құралғандығы туралы пікір айтады. Оның ықтималдығын мойындай отырып. қарапайым "жалма, жалмау, жалмаң, жалмаңдау" деген қазақы етістіктен шығуы мүмкіндігі бар екендігін айта кетеміз.

ЖЕЗТЫРНАҚ. Өте жиі айтылатын фольклорлық образ. Тұрақты сюжет: "Батыр кешке от жағып ет пісіреді, оған ұзын жеңі бар көйлекті келіншек келеді. Батыр ет алып келіншекке береді, ол қолдарын көрсетпей жеп алып, кетіп қалады. Батыр сезіктеніп, бір бөренеге өз киімін кигізіп қояды. Түнде әлгі келіншек келіп бөренеге тарпа бас салғанда, батыр да оны сырттан атып өлтіреді". Жезтырнақтың жанұясы болады, еркек жезтырнақ образы сирек кездеседі, еркек жезтырнақты тек өз балтасымен өлтіруге болады. Атрибуты — алтыны бар шилан, күміс шашбау. Олардың үңгірлерінде мол қазына бар делінеді. Жезтырнақ образы басқа ертегілік кейіпкерлермен араластыра қолданыла береді. Қырғыздарда "жезтумшук", "шулбус" деген атпен кездеседі, осы атаумен алтай-саян түркілерінің де фольклорында бар.

Жезтырнақ — тұрмыстық мифологиядағы "албасты" образының ертегілік параллелі, ол да ежелгі аңшылар пірі, аңдар қамқоршысы болған "Арғы-Әже".

ЖЕЛ МАЯ. Қазақ аңыздарында кездесетін ерекше қасиетті түйе малы. Оның қанаты болады, ұша алады. Жел, йел, йәл сөздеріне байланысты. Аңыздағы абыз-билердің, мысалы, Асан қайғының, Қорқыттың, мүмкін Заратуштраның, сондай-ақ шамандық сипаты бар пенделердің, мысалы, Манастың, дуагерлер мен сиқыршылардың, мыстан кемпірлердің мініс малы.

ЖЕК. Қазақ мифологиясының жаман сипатқа ие болған кейіпкері. "Жек көру", "жер астынан жік шықты, екі құлағы тік шықты" деген сөз тіркестерінен басқа ешқандай бейнесі туралы дерек сақталмаған. Көне түркілік "йек", "аз иек" — "демон" ұғымымен байланысты сөз, сондай-ақ қазақ тіліндегі "жегі" (жегілей жеу. жегі құрт) сөзіндегі белгісіз образбен де байланысты болар деп шамаланады. Хакас тіліндегі "чеек", тува тіліндегі "чазый" деген сөздер "обыр" дегенді білдіреді.

ЖЕР-СУ. Йер-Су. Көк түріктер мифологиясындағы және алтай-саян түркілерінің мифіндегі орта дүние — жер бетінің тұлғалануы. Тоңұкөк жазуында "Теңрі, Үмай, ыдуқ Йер- Суб баса берти еріңч" (Тәңір, Ұмай, қасиетті Жер-Су жеңіс сыйлаған), Күлтегін жазуында "Үзе түрктәңірісі, түрк Йері-Субы анча тіміс" (Көкте түрік тәңірі, түрік жер-суы былай депті...) деген жолдар сақталған. Үш дүниелік ғаламда жоғары мен төменді Тәңір мен Ұмай алса, орта дүниені, жерді, яғни игерілген космосты, түркі космосын бейнелейтін үшінші тәңірие осы Йер-Суб болған. Дж.Клоссонның пікірінше, Жер-Су Құдай емес, тәңірідей құрметтелген киелі ел, өлке, жертараптың тұлғасы болған, яғни ол да Отүкен, Ергенеқон образдарының синонимі болған деп шамалауға болады. Саян-алтай түркілеріндегі жер-су (Мифологиялық сөздік мәліметі бойынша).

1) Алтайлықтардағы Жер-Су адамға көмектесетін жоғары рух, қайырымды тәңірие, олардың шоғыры. Жер-Сулардың саны көп, бір мифтік аңыз нұсқасында 17 жер-су бар екені айтылады, олар тау шыңдары мен өзен бастауларында мекен етеді. Жер-Сулардың ішіндегі ең күштісі — Йокан, ол "жер кіндігінде" тұрады, бас тәңір Үлгеннің аспандағы үйіне дейін жететін алып шырша өсіп тұрған жерде (ғаламдық ағаш, қазақ бәйтерегінің параллелі) өмір сүреді

2)Басқа Жер-Сулардың ішіндегі Йоканның балалары — Сйокан, Темиркан, Толайкан (Яйиккан), Адамкан, Мордокан, Алтайкан, Киргизкан, Ябашкан, Едеркан, т.б. айтуға болады.

3)Тағы бір алтайлық мифте Йер-Сулардың басшысы — Гери-Су рухы делінеді. Ол адам мен мал, жан-жануардың тумақ жандарын қадағалаушы болып табылады. Жалпы, алтайлықтардың өзінде бірізді мифтік түсінік жоқ, көп нұсқалы екендігін айту керек.

4)Хакастарда Шер-Суг — белгілі бір жертараптың (ландшафтың) рухиесі. Олар тайгада, таулар мен көлдерде тіршілік етеді. Жер-судың мифтік ұғымы қырғыздарда да сақталған, ал қазақ тілінде оның мифтік мәні жоқ, тек "топоним"' сөзінің баламасы (жер-су аттары) ретінде ғана қолданылады.

ЖЫН. Джинн. Мұсылман дінінің түсінігі ретінде араб тілінен енген. Қазақ ұғымында жалпылама "зұлым рухтар атауы" дегенді білдіреді, яғни анықтаушы сипаттағы жын-жыпыр (жыпыр сөзінің мәнін ашу да қажет), жын-пері деген тіркестерде қолданылады. Қазақ фольклорлық жындары екі түрлі, бірі — зұлым рухтар, ауру иелері (Топалаң, Ақшелек, Салаумәлік), т.б. екінші — қайырымды бақсы жындары, жын әскері.

Қазақ тілінде мифтік сипаты жойылған "жынойнақ" сөзі бар, оның жын-шайтанның жиын-тойы (шабан ведьм) екендігіне күмән жоқ.

ЗӘР. Фольклордағы зор "несеп, сідік" делінумен қатар әлі анықтала қоймаған мағынаға ие. Еркемайдар батырды тек өзінің алмас пышағымен өлтіруге болады екен, бұл пышақ "қырық қатынның сідігімен суарылған"; Арпалыс батырдың найзасының ұшындағы жанған от орасан қуатқа ие, оның күші сарқылған кезде жылқының зәріне тоса қойса, от қайта жанады екен.

Зәр — белгілі бір төгілетін зат болар деп шамаланады, қазақ тілінде "зәре-құты қашу", "зәресі зәр түбіне жету", "зәресі ұшу", "зәрін төгу" сияқты тұрақты тіркестер арқылы осы сөздің ежелгі мифтік-философиялық мәнін ашуға мүмкіндік бар.

ЗЕҢГІ БАБА. Қазақ аңыздарындағы сиыр малының иесі және сиыршылардың пірі. Ә.Диваевтың жазбаларында Зеңгі баба Сүлеймен хакім ата Бақырғанидың (12 ғасыр) шәкірті делінген, Бақырғани қайтыс болғасын Зеңгі баба оның әйелі Қамбар бибіні алған деседі. "Діни шежіре" бойынша, Зеңгі баба Арыстан баптың шөбересі, Ташкент түбіндегі қышлақ оның атымен аталған. Әзірге белгілісі осы. Ал оның функциясы мен есімі образдың тарихи тұлға да, исламдық та емес, ежелгі мифтік екендігін көрсетеді. "Зеңгі" — "қара түсті" дегенді білдіреді, яғни әлгі пірдің денесі қара болғандығынан осылай аталыпты-мыс. Қара түс — төменгі дүниенің символы, сонымен қатар осы түске "өлім образы" да ие. Қара түсті өлім — ажал бейнесі ежелгі ортаазиялықтардың мифтік түсінігінде болған. Мысалы, Афрасиаб-Франграсйанның жанын алатын ажал қара түсті делінеді. В.В.Иванов пен В.Н.Топоров балтық, славян мифологиясындағы өліктер елінің иесі бір мезгілде малдың да (көбіне сиырдың) иесі болатындығын атап көрсетеді, бұл мифтік түсінік (өлім мен мал иесі бірлігі) о дүниені "мал жайылымы" деп есептейтін жалпы үндіевропалық таным екендігін де айтады. Біз дәл осы түсініктердің түркілік те болатындығын қазақ фольклорына арқа сүйеп дәлелдедік (о дүние туралы озалды қара). Белгілі бір дарияның жағасында сиыр бағу, сиыр иесі болу, яғни мифтік дария сырты не су астындағы о дүние иесі болу мен оның сиырларын бағу сюжеттері "Иран-ғайып шах Ғаббас" дастанында, "Кендебай", "Делдаш" ертегілерінде сақталған. Сондай-ақ қазақ тіліндегі "сиыр-судан" сөзі де төрт түліктің ғаламдық моделінде жылқы — аспан, қой — су, сиыр — судікі болуы осы о дүние — өлім — су дүниесі — сиыр — қара түс — Зеңгі баба мағыналық тізбегінің түркілігін де көрсетеді. Сиыр малының таңдаулысы "Қаратіл" деп аталады. Міне, осы "белгісіз" Қаратіл — ежелгі о дүниедегі өлім мен мал тәңіриесі болып шығуы әбден мүмкін. Ал "діни шежіре" уағызшылардың өз туындысы, ол мәдени маңыздылығын сақтаса да, нақты тарихилықты көрсете алмайды.

ИЕ МЕН КИЕ. Ие — қазақ, түркі тілдеріндегі "белгілі бір нәрсеге, затқа, құбылысқа иелік" етуді білдіретін, жиі кездесетін сөз. Мифте де осындай заттар мен құбылыстардың, тірі пенделердің билеушісі мен меншіктенушісіне берілетін категория. Ал кие сөзінің де осы "иеден" шығуы мүмкін, кие — қайырымды иелер атауы, ие — қасиетті, ерекше сипатты, тылсым сырлы, сакралды дегенді білдіреді. Жалпылама сөзге айналған бұл сөздердің нақты мәнін көрсету мүмкін болмай отыр.

ИРАН БАҒЫ. Қазақ лирикалық поэзиясы мен дастандық дәстүріндегі араб-парсы образдарының негізінде жазылған"жер бетіндегі жұмақ, мәуелі бақ" түсінігі. Бұл образдың ар жағында ежелгі ирандық парадиз-жұмақ ұғымы жатыр.

KEJIIH. Реконструкцияланған көне түркілік мифтік образ. Қазақ тіліндегі "қалым", "қалыңмал", "қалындық", "келін", "келіншек" сөздерінде сақталған бұл образ "ошақ пен отау, от-үй иесі" функциясына ие немесе соларға жақын болар деп болжанады. Қазақ антропонимдеріндегі Келімберді (Адай руының бір үлкен тобы), Әлім, Қалымбет, Келімбет сияқтылар кездейсоқ "келінге" тән есімдер емес. Мысалы, қазақтың үш жүзінің Ақарыс, Бекарыстары, Аққожа, Қарақожаларынан басқа Ақкелімбет, Сарыкелімбет, Қаракелімбет деген аталу варианттары бар, яғни бүкіл қазақты үш Келімбет деп атау үшін белгілі бір маңызды себеп керек. Ал "үмбет" болу үшін (Мұхаммедтің үмбеті дегеніміз сияқты) "келін" ұғымына бүгінгі мәнінен (невестка) басқа ерекше мән берілу керектігі түсінікті. Сонымен:

Келін — ертедегі түркі мифологиясының әулие, пір, рухие сипатындағы образ болған, этимологиялық тұрғыдан "келін" сөзінің "кел" (қал, һал) түбірі мен "албастының" ал -түбірі біртекті, екеуі де бірдей мәнге ие. Ал Келімбеттер мен Келімберділер -Құдайберділер, Аллаберділер, Тәңірберділер сияқты үлгіде жасалған, "белгісіз киелі пірдің берген" балалары екендігі айқын. Келін — нақты образ ретінде орыстың "Илья Муромец" аңызында сақталған. Мұнда Илья "далалы көшпелілердің патшасы, қуатты Калинцарьді жеңеді, бұл жердегі Калин — Келін қыпшақ-половецтік не оларға дейінгі печенегтердің киелі есімі болары сөзсіз.

КЕР ЙҰТПА. В.В.Радловтың жазбаларында кездесетін түркі мифтік образының атауы. Ол "үстіңгі ернімен көкті, астыңғы ернімен жерді тіреп тұратын алып құбыжық. Оның "кер күш", "керилан" (кер құс пен жылан) деп екіге ажыратылу нұсқасы да бар, есімдегі "ютпа", "йұтпа" сөзі өзімізге таныс "жұту" етістігінен өрбігені анық.

КӨНАЯҚ. Қазақ ертегісінің кейіпкері, ол аралдарда не ормандарда өмір сүреді, жолаушыларды алдап шақырып, ебін тауып мойнына мініп алады да, адамды аяғының орнындағы қайыспен шандып, шырмап, өле-өлгенше түспейді. Образ араб ертегілік дәстүрінен (Синдбад-теңізші) ауысып келген. Шоқанның жазбаларында кездеседі.

ҚАЗАН. Көшпелілер дүниетанымы мен символикасындағы аса маңызды бұйымдардың бірі.

Қара қазан, сары бала

Қамы үшін қылыш сермедік, —

дейтін Махамбеттің сөзіндегі қазанның ең басты сипаты "ортақтық, жалпылық". Мысалы, "жылқы еті тұтас сыятын қазандар" өзінің көлемінің үлкендігінен кез келген көшпелі отбасының үйінде тұра алмайды, сондықтан тайқазандар бір немесе бірнеше ауылдың ортасына біреу ғана болған, тойлар мен садақаларда қазанды той мен садақа иесі ғана ала алған. Бұл дәстүрді бүгінгі қазақ ауылдары жалғастырып отыр. Қазан бұйымының мифтік мәні анықталмаған. Мысалы, қазақ түсінігінде "суға батқан адам мүрдесінің жатқан тұсын су бетіне қазан түсіру арқылы табуға болады" деген сенім бар. Әлгі қазан су бетінде қалқып жүріп, өлік жатқан жердің үстіне келген кезде тоқтап қалады екен. Қазан туралы "түсініксіз сюжеттер" ертегілерде кездеседі. Мысалы, Ертөстіктің тұлпары Шалқұйрық дария астынан бүкіл "жерасты елінің" бас мүлкі — алып қазанды алып шығады. Сондай-ақ қазанға қатысты ырым-ғұрыптар (жарысқазан, қайыр қазан, мырза қазан), эпостық адам есімдері (Қазан, Қазан батырлар мен хандар) ретінде қолданылады. Олар да түсінік беруді қажет етеді.

Көшпелі танымында оның үйі, киіз үйі ғалам моделі болып табылады. Осы орда-ғаламның кіндігі — ортадағы от, ошақ пен мосы, қазан. Міне, осы қазан-центр түсінігі мифтік дүниетанымда бүкіл елдің, жұрттың жерінің орталығының символы болады деген түсінікті туғызған. Оның сақталған екі мысалы бар, бірінші — скифтердікі, скиф патшасы Ариант өз халқының санын білу үшін жауынгерлеріне бір-бір жебеден әкелуін бұйырған, сосын жебенің мысын балқытып үлкен қазанды құйдыртқан деседі. Бұл қазанды скифияның қақ ортасында, "ащы сулардың бастауында орнатқан" (Шалқұйрықтың көл түбінен шығарған қазанын еске түсір), бұл жер Ақсампей деп аталған екен. Скифтік киелі қазанның массасы — скиф халқының санын білдірсе, оның пішіні мен орналасқан жері — ғаламның кіндігі символы, Скифияның кіндігінің символы болған (А.Акишев. Искусство и мифология саков. 198*1. 105, 45, 74 бб.).

Екіншісі — қазақтардағы мола-әулиелердің кейбіріне қазан қоюмен бірге Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Яссауи мешітіндегі нақты тайқазанның бар екендігі. Түркістан мен мұндағы мешіт бүкіл мұсылман дініндегі түркілердің символдық орталығы, кіндігі, сондай-ақ қазақ жерінің де географиялық болмаса да "символ-географиялық ортасы" болып табылады. Міне, осы тұрғыда "ғаламның ортасы" — Түркістандағы тайқазанның мәні ежелгі скифтік Ариант — Аксампейдің тайқазанымен дәлме-дәл болып келеді. Яғни басқа деректер толық анықталмаса да қазан-центр түсінігі барлық жер мен барлық уақытта да көшпелілер үшін бірдей болған. Аңыз бойынша Түркістан қаласындағы тайқазанға сүйеп қойылған он байрақ, "он оқ будун, он сан ноғай, он сан қазақты" білдірумен қатар, қазақ елдігіне ұйытқы болған он тайпа — Үйсін, Дулат, Арғын, Найман, Қоңырат, Керей, Әлім, Байұлы, Жетірудың бірлік символдары делінеді (діни аңыз нұсқасында он байрақ — Ахметтің он шәкіртінікі).

ҚАЗЫҒҰРТ. Әлемдік әфсанада кең танымал болған "топан су" сюжетінің қазақ арасындағы вариантына қатысты таудың аты. Бұл тау оңтүстік қазақ жерінде, Шымкент қаласының оңтүстік жағында орналасқан. Сондай-ақ осы аттас тау Жезқазған облысының Жаңаарқа ауданының жерінде де бар. Қазығұрттың мифтену себебі анықталмаған, неліктен Нухы аңызы осы қарапайым, шағын тауға көшіріліп әкелінген деген сауалға да жауап берілген жоқ. Нұх пайғамбардың жергілікті Йашқар немесе Жылаған ата деген параллель есімінің болуына қарай және де Қазығұрт, Йашқар сөздерінің лингвистикалық талдауы мен "суфистік оңтүстік қазақы аңыздар кешенінің" ежелгі мұсылмандыққа дейінгі астарына қарап "топан судың жергілікті, ислам аңызынан өзгеше ежелгі нұсқасы осы Қазығұрт жеріне қатысты болған" деген пікір айтылады. Яғни "басқа да мифтік топан сулар болған", ал Қазығұрт сөзінің этимологиясы — "қазық — азық - асық — аспандық" және "ұрт — йұрт - жұрт", "аспан жұрты" дегенді білдіреді. Бұл топоним мен скандинавтық мифтегі Асгард топонимі арасында тікелей байланыс бар деген пікір де қылаң береді.

ҚАМБАР БАБА. Жылқы малының иесі және жылқышылардың пірі. Зерттеушілер оның есімін мұсылман діні арқылы келген арабтық тарихи тұлға, Әлінің атбегісі Ганбардың есімімен байланыстырады. Түркі халықтарында Қамбарға берілген функция әртүрлі, мысалы, түрікменнің Қамбар бабасы ән-саздың пірі, дутарды ойлап табушы делінеді, қазақта осы атқа эпостық батыр ие. Сондай-ақ Қамбар жұлдызы да бар (күз айларында туып, көктемнің басында көрінбей кетеді). Н.Уәлиевтің жазбаларында Қамбар жұлдызының қазақтың жұлдыз есебіндегі маңызы зор екендігі айтылады. Аңыз бойынша, айына бір рет Үркермен тоғысып, әлемге ғаламат ұшқын шашады, сол ұшқын адам басына түсіп өлсе, әлгі адам шейіт болған делінеді екен (Ә.Қайдаров). Қамбар есіміне қатысты басқа бір сипат:

Көл иесі — Қамбар-ау,

Шөл иесі — Қамбар-ау,

Қарағыма көз сал-ау, —

деген жолдарда кездеседі. Міне, осының бәрі Қамбар есімі мен образының арабтық Ганбарға қатысы жоқ, ежелгі далалық образ-ау деген күмәнділікті туғызады. Қамбар есімі аталмыш өлең жолдарында суға қатысты болып тұр. Бұл оның есімінен қан — "су" сөзін іздеуге жол ашса, кейбір бақсылық сарын Қамбар есімі бақсы жындарының қатарында айтылады. Бұл көне түркілік қам (қамлау, камлание, қамдану, қамшы сияқты) бақсылыққа қатысты ұғымдардан да іздеу мүмкіндігі бар екендігін көрсетеді.

ҚАМШЫ. Үш жүздің сипаттамасының батыстық қазақтар арасындағы нұсқасында "Орта жүзге қамшы беріп дауға қой" деген сөзі бар. Мұндағы қамшы — абыздық пен биліктің символы болып табылады. Қазақтардың дәстүрінде билер дауға түсер алдында ханның не бас бидің алдына қамшы тастау үрдісі бар. Бұл "сөз сұрау" дегенді білдіреді. Маққай мен Мақұл деген періштелер қамшымен күн күркіретіп, бұлт қуады. Ал бесінші ғасырдағы Европаны дүрліктірген ғұн патшасы Атилла туралы ортағасырлық деректер ол өзін "бич небесный и млат вселенный", яғни "аспан қамшысы" деп есептегенін жазады (сондай-ақ Атилланың көзқарасынан жұлдыздар ағып түсті, жер дірілдейді екен деген де аңыз болыпты).

Бақсылар қамшымен сырқатқа қонған дерт-жынды қуады. Жергілікті аңыздардың біріне тоқталсақ, Жаңай Әкім деген кісінің жын-періні қуғаны туралы әңгіме бар. Мұнда жын-пері атаулы тобылғыдан жасалған қамшыдан өлердей қорқатыны айтылады. Тобылғы қамшы жатқан жерге олар жолай да алмайды екен, сондықтан осындай қамшыны баланың бесігіне іліп қою, жатқанда жастық астына тастау үрдісі де болған. Қамшының мифтік сипаты жылан культіне байланысты. Мұндай байланыстың алтай-саяндық аңыздарда мол кездесетінін Е.Тұрсынов өз еңбегінде атап көрсетеді.

"Қамшы" сөзінің этимологиясы "қам" деген бақсылық ұғыммен байланысты, алшы жұрнағы тұманшы, жаңбыршы, қойшы сияқты тірі пендеге қатысты жұрнақ, соған қарап ежелгі мифте қамшыға жанды пенде тұлғасы берілген болар деген болжам бар. Тувалар бақсыны "улуг кам" десе, хуннуларда "ата қам" (бас шаман), "ас кам" (елдің екінші шаманы), "қам саушы" (бақсы-елші) деген атақтары болғандығы айтылады. Атилланың өзін "аспан қамшысымын" деуінің сыры осындай сенімде жатса керек. Ал "қамшымен бұлт қуу, күн күркірету, шайтан қуу" түсінігі ежелгі найзағай атушының қаруларының бірі қамшы болғандығын көрсетеді.

ҚАРАҚҰЛАҚ. Аты шартты түрде берілген аңыздық образ. Ақжан Машанов мынандай бір аңызды келтіреді: "Қарақұлақ — бойы мысықтай, екі құлағы селтиген тіп-тік ерекше аң. Ол алыс жерден ысқырып уын шашады, сол удан бүкіл тіршілік азап шегеді екен. Бір күні Алыпша деген батыр келе жатса, алдынан жөңкіліп қашқан жан-жануарлар тізбегін көреді, бұл сүргін содан алты айға созылыпты, осыдан кейін үш күн тыныштық орнап, сосын көкжиектен қап-қара болған қарақұлақ көрініпті. Алыпша батыр оны күндік жерден күндей күміс жебемен атып өлтіріпті (Ғажайып ошақ қасында). Осындай белгісіз "аң" Кіші жүздің тама руының батыры Сарбас мерген туралы аңызда да бар. "Зарып" немесе "зәріп" деп аталған аңның сипаты да қарақұлақтікіндей, оның өзіндік ерекшеліктері де келтірілген¹⁸.

Ал көне түркілік мұра — "Ырық бітікте" осыған ұқсас "қашу сюжеті" бар, қазақша нұсқасы болмағандықтан, И.В.Стеблеваның жасаған әдеби-поэзиялық өңдеуден өткен орысша нұсқасын ұсынсақ:

Вверху стояла облачная мгла,

а понизу, как туча, пыль плыла.

Летели птицы и с пути сбивались,

бежали звери и с пути сбивались,

а люди шли и в мороке терялись.

По милости Небес на третий год

увидел солнце чистое народ...

Мұнда аң-құстың жөңкіліп босуы сюжеті бар, олардың неге қашқаны айтылмаған. Бірақ біз IX-X ғасырдағы түркілік сюжет пен бүгінгі қазақ аңызының сөздік ұқсастығын көрсетуді міндет деп санадық. Аталмыш "жұмбақ аңның" екі құлағы тіп-тік деуіне қарай "жер астынан жік шықты, екі құлағы тік шықты" дегендегі жік, жек, йек образымен біртекті емес пе екен деген тұспал бар.

ҚЫЛЫШ-СЕМСЕР. Қазақ фольклорлық дәстүрінде киелі сипатқа ие қару. Батырлық эпоста өзінің мифтік мәнін сақтай алмағанымен, архаикалық батырлық ертегілер оның ерекше қасиетінің фрагменттерін сақтай алған. Егер эпос пен аңыз-әфсанада бірінші орынға найза мен садақ шыққан болса, осындай "ертегілік протоэпостар" қылыштың ежелгі мәртебесін есте қалдырып келеді.

Селебені жасауға,

Қырық бір ұста жиылған,

Егеуіне келгенде,

Елу ұста жиылған,

Таптауына келгенде,

Тамам ұста жиылған.

Селебем қыныма сиынған,

Қыным басыма сиынған,

Басым әулиеге сиынған.

(Әлібек батыр)

Міне, осындай "алты қарыс селебе" Әлібек батырдың өзімен бір, қолында ұстаған күйінде дүниеге келген. Ертегілерде "жеті қабат ақ семсер", "бүктемелі ақ семсер","қырық құлаш бүктемелі семсер" басқа да семсер мен қылыштар туралы айтылады. Семсер — соғыс тәңір иесінің тұлғалануы. Геродот скифтердің мифіндегі соғыс тәңірісі Арестің культі семсерге сиыну түрінде болғанын былай жазады. "Скифтердің әр өңірінде Ареске арналған киелі орындар бар. Ол жерге жыл сайын жүз елу арба отын-тамаша төрт бұрышты платформа пішінінде үйіліп, оның қақ ортасына ескі темір семсер қадап қойылады екен. Ал отын-томаша платформа отырып қалатын болғандықтан, жыл сайын толықтырылып отырады. Міне, осы жерде жыл сайын тәңірге адамды, жылқы не өгізді құрбандыққа шалған. Осыған ұқсас жерге семсерді қадап қойып сиыну культі алан-сарматтарда болғандығын римдік автор Аммиан Марцелли жазып қалдырған. Бүгінгі қазақтардың арғы бабалары осындай культті ұстанған ба, оны қазақ фольклоры арқылы реконструкциялауға болады.

Қылыш-жан. Қазақтың "ертегілік-протоэпостық" батырларының жаны өздерінің қылышында, пышағы мен селебесінде болады, не болмаса, оны тек өз қылышымен, пышағымен ғана өлтіруге болады. Бұл — қазақ фольклорында біршама жиі кездесетін сюжет. Орақ пен Мамайды, Бозжігіт, Көкжанның, Еркемайдардың, Әлібектің, Қараүйрек, Асан батырлардың жаны пышақ не селебеде, не қылышта (Ертегілер жинағының 2, 4-томдары). Бұл қылышқа жан, аруақ сипатының берілуі, сондай-ақ қылыш-жан мен су байланысы да ертегіде көрініс тапқан. Мысалы, үш батырдың — Көкжан, Жұмакелді, Құрмергеннің жандары қылыштарында, осы қылышты суға, дарияға тастағанда олар да өледі. Оларды қайта тірілту үшін қылышты судан алу керек. Бұл сюжете қылыштың отты табиғаты сақталған, яғни суда оның сөнетіні сияқты суда қылыш-жаның оты, өмірі де сөнеді.

Қылыш-шекара. Кенжекей өз кеудесі мен күйеуі —Ертөстіктің кеудесі арасына ұшын өзіне қаратып семсер (қылыш, пышақ, қанжар) қояды. Мұндағы қылыш — шекара, Ертөстік пен Кенжекейдің арасын көрінбейтін шекара бөліп тур. Дәл осындай араға семсер қою сюжеті осетин, алан мифінде Ахсар мен Дзерасса арудың, герман эпосы — "Нибелунгтерде"3игфирд пен Брюнхильданың арасында қайталанады.

Қылыш-хабаршы. Ағайынды батырлар қылыштарын ауыстырады, егер біреуінің жағдайы жақсы болса, ілулі тұрған қыттыштан май тамады, ал егер жағдайы мүшкіл болса қан тамшылайды екен.

Қылыш-тағдыр. Көлбай батыр жауларын жеңе алмайды,бір күні ол түсінде бір кісінің аян бергенін көреді, ол бойынша жауды басқа жақтағы Қалабай деген жігіттің қылышымен ғана өлтіруге болады екен. Міне, қылыштың мифтік сипатының негізгі көрсеткіштері осындай. Барлық қазақ, сондай-ақ түркі фольклорын "сүзіп" шыққанда қылыштың да толық бейнесін қалпына келтіруге болар, әзірге маңыздысы - арғықазақтар қылышқа адам жанының функциясын бергендігі; адамның қылышымен бірге тууы мен қылышты суға тастағанда оду — қылышты тірі тұлға деп түсінудің болғандығын көрсетеді. Бұл әлгі скиф-сақ, сармат-аландардағы семсер культімен біртекті түсініктер. 5-8 ғасырларда бүкіл көшпелі дүниеде бұрын пайдаланып келген түзу семсер пайдаланудан қалып, оның орнын қайқы қылыштар басты. Қайқы қылыш формалары 8-19 ғасырлар аралығындағы шабу құралы болды, сондықтан сармат-алан дәуірінде болған жерге семсер қадап қойып сиыну салты семсермен бірге келмеске кеткен. Бірақ фольклор келмеске кеткен семсерді ертегілік пышақ-жан, семсер-жан, қылыш-жан түрінде сақтап қалған.

МАҚҰЛ МЕН МАҚҚАЙ. Қазақ мифологиясындағы періштелердің аттары. Олар қамшымен бұлттарды қуалап, шайтандарды сабайды, күн күркіретеді деген сенім фрагментінен басқа ештеңе сақталмаған. Оның екі образ болуына қарап олардың генезисінде Алғадайлар, Ашвиндер сияқты "аспан, күн егіздерінің" мифтік трафареті жатыр деген пікір бар.

МАРТУ. Тұрмыстық мифологиядағы зұлым рухтың аты, албасты образының екінші аты ретінде қолданылады. Қазақ тілінде "марту басу" деген сөз бар және адамға ұрысқанда "марту" сөзі қолданылады. Нақты жеке бейнесі сақталмаған. Бұл сөздің шығу тегі жөнінде екі тұспал бар. Бірінші — ежелгі ирандық "март" — "өлімді" сөзі. Яғни марту, мартөк, мартұқ — "өлік" дегенді білдіреді. Екінші — "Батырлар жырының" 2-томының соңындағы түсіндірмелерде "мәртік — тәңірі, Алланы кейде осылай атайды" делінген. Бұл ретте марту-мәртікті ежелгі шумерлер мифологиясындағы тарихи тайпа — аморейлердің (солтүстік Месопотамияның көшпелі тайпасы) Марту деп аталған күн күркіретуші тәңірінің есімді есімімен байланыстырып көру мүмкіндігі бар. Егер шумер түркі тілдік мәдени байланысы ақиқат болса, бұл ұқсастық та ықтимал нәрсе.

МЕКЕР. Қазақ тұрмыстық мифологиясындағы зұлым рухтың аты, образы сақталмаған, негізінен албастының синонимі ретінде қолданылады. Тілде "мекер қатын" балағаттау сөзі ретінде пайдаланылады. Мекерлер (Б.Абылқасымов. 127-б.) ит, мысық, лақ кейіптеріне ене алады. адамдарды қорқытады. Этимологиясы анықталмаған бірақ оны грек мифологиясындағы әйел кейпіндегі зұлым образ — эриниялармен салыстырып көруге болады, эриниялардың біреуінің есімі — Мегера. Ал ол қазақ түсінігіне қалай келген, ол да зерттелуі қажет мәселе.

НАЙЗА-ЖЕБЕ. Найзаның металдан жасалған ұшын "жебе" деп атайды. Азын-аулақ фольклорлық деректен найзаға да мифтік символдық мән берілгендігін көруге болады. Жебе — жебеуші, жебей гөр, желеп-жебеу, сондай-ақ найза — найзағай сөздері найзаның мифтік сипатымен бірге, күн күркіретуші, найзағай атушы, жай тастаушы тәңіриенің құралы болғандығын айтуға болады, бірақ халық жады ежелгі ұғымды сақтай алмаған.

ОБЫР. Тұрмыстық мифологияның кейіпкері. Обыр кәрі кемпірдің денесін жайлап алады, түнде аузынан шығып әтеш шақырған уақытқа шейін кезбе болып жүреді.

И.А.Кастаньенің қазақ сенімдері туралы еңбегінде (1912 ж.) обырдың әтештен қорқатыны жазылған, обыр әтеш айқайлағанша кемпірдің аузына кіріп үлгеру керек екен, ал кемпір ес-түссіз жатады делінеді (Б.Абылқасымов. 127-б.). Убыр, вувер, упыр, вупар, упырь — міне, еділ-оралдық татар,башқұрт, чуваш, мари, удмурт, комилер мен орыстарда,сондай-ақ қарашайлар, гагауыз, қырым татарларында осы есімді мифтік образдың кездесуіне қарап, обыр түсінігінің пайда болу ареалын ертедегі түркі (болгар) — угор (мадиар) тайпаларының даладағы аралас ортасы болғанын көреміз. Венгр-мадиарлар бұл сөзді 8 ғасырда Европаға алып кетсе, кейін бұл сөз "вампир" деген атпен бүкіл европалық ұғымға айналған.

САДАҚ, ЖЕБЕ. Қазақ батырлық жыры мен архаикалық ертегілерінде садақ пен оның жебесі ежелгі мифтік сипатынан түсінік бере алады. Садақ пен жебенің мифтік идеясын және күйеуі ретінде суреттеледі. Серейдің сыртқы пішіні: бойы ұзын, кеудесі үлкен, қол-аяғы жіп-жіңішке, тұяқты болып келеді және сояудай тырнақтары болады. Адам пішінді серейлердің бойы ағаштардан биік делінеді, ал серейдің адамды қытықтап өлтіретін түрін "орыс перісі" (леший сорель) деп атайды. Серейлер туралы дерек қалдырған Шоқан Уәлиханов. Бұл деректер славьян, еділ-орал халықтарының мифтеріндегі образдармен біртекті, сірә, сол жақтан келген. Қазақ тілінде "серейген", "серейіп қалу", теңіз перілері қайық теңіздің терең тұсына келгенде шығып, қайыққа мініп, сықылықтап күліп жүреді екен. Теңіз перілерінің қорқатыны — әйелдің етеккірі бар жуылмаған іш киімі деген де әңгіме бар.

TOCTAFAH. Қазақтың ежелгі танымының маңызды символдарының бірі. Ру таңбалық дәстүрінде дөңгелек формалы геометриялық таңбаны "көз" және "тостаған" деп атау қалыптасқан. Тостаған дөңгелек фигура есебінде күн таңбасы, күн көзі болып ұғылады. Ол бәрін көреді (ертегілердегі тостаған ішіндегі сұйыққа қарап көрінбейтінді көру сюжеті), қазақтың кейбір руларының (мысалы, беріштің) таңбасының "көз" делінуі осы "күн көзіне" байланысты.

Тостаған — ғалам модельдеу дәстүріндегі ғаламның өз моделі, не болмаса аспан жарты сферасының моделі (төңкерілген тостаған) болып табылады.

Тостаған әлеуметтік үштікте абыздық функцияның атрибуты болып табылады. Бұл абыздық белгі ру таңбаларында (табын руының "тостағаны" мен арғынның "көз таңбасы"), ортағасырлық түркі, қыпшақ балбалдарындағы тостаған суреттерінде көрініс тапқан. Бірақ тостағанға қатысты қазақ аңыздары сақталмаған. Сондықтан алдында айтылған қосымша деректер арқылы ғана және ықтимал "ата-бабалар" мәліметі арқасында ғана реконструкциядауға мүмкіндік бар:

1) Осетиндік (дұрысы, алантекті) нарт эпосында қасиетті төрт бұрышты нарт-амонға тостағаны бар. Ол шындықты айтқан адамның аузына өзі көтеріліп барып қойылады екен. Бұл тостаған Алағата руының үйінде тұрады делінеді. Ал Алағата дегеніміз қазақтың Алау, Алшын, Алаш есімінің бір нұсқасы ғана.

2) Скиф мифінде аспаннан түскен алтын-отты нәрсенің бірі — тостаған.

3) Аристотель ("Политика". 7, 2) скифтерде мереке-той кезінде тостағанды айналдыру, ауыз тию ғұрпы бар екендігін жазған. Бұл бүгінгі қазақта "ауыз тигізу" және "сарқыт ішу" деп аталады. Геродот скифтерде той кезінде тек жауын өлтірген жауынгер ғана арнайы тостағаннан шарап іше алатын болғандығын жазады. Тостаған - тылсым күштің, құпия білім-танымның белгісі.

TYЛEH. Қазақ тіліндегі "түлен түрту" деген сөз тіркесінің жын-шайтанға қатысты айтылуына қарап, мифтік реконструкциялауға болатын ұғым, яғни Түлен — белгісіз сипатты мифтік кейіпкер. Қосымша ретінде саха-якут тіліндегі "түлүөн" — "қырсық, әбігер" сөзін келтіруге болады¹⁹.

ҮББЕ. Өзендерде, оның терең жерлерінде мекен ететін зұлым рухтар. Үббелердің пішіні адамға ұқсас, түсі қара, ұзын қара сақалды болып көрінеді, сондай-ақ жас сұлу қыз түрінде де бейнеленеді. Олар адамның атын атап шақырып, тереңге тартып әкетеді. Су астында үббелер қаласы болады деген де сенім болған. Үббе — жалғыз қазақтық мифтік түсінік емес, олардың сырдариялық қазақтар наным-сенімінде бар екендігін Ә.Диваев жазып қалдырған. Оның образы Хорезм өзбектері мен Қазан татарларының сеніміндегі "ювха" образымен бір бастаудан өрбіген. Ал мифтік генезисінде — ежелгі қайырымды да, таза су аруы (иран мифіндегі Ардвисура Анахита) образы, оның жылан және құс пішінді бейнелері жатыр. Тек ислам дәуірінде олар жаман реңкке ие болған.

ШАЙҚЫ БОРЫҚ. Борық, борығ, борх. Қазақ бақсы ойынында көмекке шақырылатын әулиелердің бірі.

Айналайын атыңнан,

Тілеуімді ондай гөр,

Шайқы Борық әулие!

Борық — батыс түркілер сеніміндегі жаңбырдың иесі делінетін образ, сірә, ежелгі тәңірие. Қазақ фольклорында аты біршама жиі аталғаны болмаса ешқандай аңыз сақталмаған, ежелгі мифтік образда кездесетін сөздің контекстегі орнына қарай анықтай аламыз. Түрікмендерде борық сөзі Бүркіт баба (борық құт — бүркіт) образы, "жауын-шашынның қожайыны" бейнесінде сақталған.

1) Аңға шыққан Күлмесхан,

Құлан деп атсаң қодықпын,

Көлден тартсаң борықпын.

Мұндағы борық сөзі суға қатысты болып тұр.

2)"Ертөстік" ертегісінде Шойынқұлақ алыптың жаны Борықты бұлақтағы қырық еліктің біреуінің ішінде делінеді. Мұнда да борық сөзіне "су, бұлақ" сипаты беріліп тұр.

3)"Ақбілек қыз — Тұрғын бала" ертегісіндегі егіздердің шешесінің есімі Ақборық делінеді. Жалпы ертегілік контексті мифтік деңгейде талдай отырып, мұндағы Ақборықтың алғашқы адам қосағы, су, төменгі дүние образы екендігін анықтауға болады

Борық сөзінің арғы тегі бүркіт, бөрі сияқты сөздермен біртекті, олардың барлығында да (бұ, бү—"бұл") және "ыр" ұғымдары жатқаны көрініп тұр.

ШАЛҚҰЙРЫҚ. "Ертөстік" архаикалық ертегісіндегі сөйлей алатын, алдын ала білу қабілетіне ие тұлпар. Оның бейнесіндегі ерекшелік—сегізаяқты делінуі. Оның күнтектілігін Ақжан Машанов дәлелдеп көрсеткен (сонікі: Ғажайып ошақ қасында). Евразиялық мифтерде Шалқұйрықтың образына ұқсас сегізаяқты тұлпардың екі образы сақталған, бірі — орыстың "Еруслан Лазаревич" деген кітаби ертегісіндегі "Отты Қалқан патша" немесе "отты қалқан жыланның" (Царь Огненный щит) мінген аты. Бұл айқын түркілік образ, оған "Еруслан" аңызының өзі-ақ куә. Екіншісі — скандинав мифіндегі бас тәңір Одиннің сегізаяқты Слейпнир деген арғымағы, Астардың Азиядан шыққаны туралы пікірлер аясында бұл образдың да Шалқұйрықпен"туыстығы" әбден ықтимал.

* * *

Міне, қазақ мифологиялық ұғымдарының қатарындағы белгілілері, "сүт бетінде қалқып жүрген қаймақтары" осылар. Бұлар белгілі біртектік, сапалық, танымдық, функциялық сараптаудан өтпеген, жүйеленбеген. Ол үшін әуелі осындай сөздердің барынша мол тізімін жасау керек, ең алдымен, мифологиялық ұғымдар мен аталымдарды, образдық мотивтер мен категорияларды қазақ тілінде бір ыңғайға келтіру қажет.