Абай Құнанбайұлының ән шығармашылығы

Абай Құнанбайұлы (1845-1904) - сөз, ой және рух алыптарының бірі, оның туындылары қазақ халқының рухани байлығы мен мақтанышы ретінде қабылданып, бүкіл адамзаттың мәдени құндылықтарының қазынасында мәңгілікке ие болды. Оның поэзиясында халықтың және өзінің өткен өмірі, тұрмысы, дүниетанымы туралы түсініктер көрініс тапты. Абайдың ұлылығының бір қыры - оның поэзиясында, проза мен аудармаларындағы құрылым мен мазмұнның үйлесімділікке жетуінде. Осындай гармонияға ұдайы талпыну жолында ол замандастары мен келешек ұрпақтар оны түсінсін деп өзінің поэтикалық тілін жетілдіріп, ойшы ретінде философиялық абстракцияның шыңына, құбылыстардың түп- түйінін ашатын. Өзінің ақсүйек тегіне қарамастан ол барлық жанымен халықтың күнделікті өмірімен тығыз байланысты болған. Отаны мен туған халқына және жеке адамға бар жүрегінен шыққан сүйіспеншілігінде оның адамгершілігі сезіледі, сондықтан ол ақындар мен келесі дәуірлердің ойшыларына үлгі әрі олардың рухани ұстазы болып табылады.

Оның шығармашылық жұмысы көпқырлы: ақын, ойшыл, ағартушы, рухани ұстаз және композитор. Ол әлі күнге дейін халықтың санасын оятып, қазақтарды рухани жетілуге жетелейді. Сондықтан Абайдың 160-жылдығын тойлау халықтың тарихы, мәдениеті мен тұрмысын тануда тағы бір қадам болып табылады. Академик М.О.Әуезов айтқандай: Абай біз үшін тек өткен заман емес. Ол халықпен бірге алдыға ұмтылған, бұндай ақын үшін ажал жоқ, өйткені оның туындыларының уақыты шексіз («Абай для нас не только прошлое. Он шел вместе с народом в его неуклонном стремлении вперед, а для такого поэта нет смерти, ибо время не ставит предела его творениям») [1, 414].

Абай туралы, оның сан қырлы және қарқынды (үдемелі, интенсивтік) поэтикалық және қоғамдық іс-әрекеті туралы әдебиет қазіргі кезде көп. XX ғасырдың тоқсаныншы жылдарындағы зерттеулерде оның шығармаларын жаңа тәсілдермен талдау жолдары табылып, ақынның өмірі мен заманының зерттелмеген салаларына түсініктемелер беріліп, бұрын белгісіз мәліметтер айқындалды.

Оның бірі - Абайдың энциклопедиялық білімдарлығы. Бала кезінде қазақтың шексіз даласы, халықтың рухани Меккесіне айналған Семейдің медресесі мен орыс мектебінде орыс тілі мен әдебиетін, шығыс тілдері мен философиясын шындап оқиды. Әкесі медреседен алғаннан кейін Абай дала өмірін, байлардың бір-бірімен қарым-қатынасын, олардың арасындағы қайшылық, ұрыс, сатқындық атмосферасын көреді. Бірақ мұндай ойшыл адам үшін драмалы (қиын) жағдайларда да білімдарлыққа ұмтылады. Ол өзінің ағайындарының ортасын, тұрмысын, әдет-ғұрпы мен салттарын байқайды. Абыройлы би, оратор, аралық сот төресі, қазақтардың ақылы, ұяты мен намысы болады.

Абайдың көркемдік шығармашылығы да универсалдылығымен ерекшеленеді. Оның шабытының диапазонының өзі қандай. Ол екі жүзден астам көлемді және кішігірім өлеңдер жазған, оның ішінде үш нәзира поэмасы, Пушкин, Лермонтов, Крылов шығармаларын аударып, басқа орыс ақындарын да білген, шығыс поэзиясы жайлы хабардар болған.

Оның поэтикалық білімдері тарих, этнография, философия, мәдениеттану, кітаптану сияқты бір-бірімен шектес пәндермен қатар жүретін. Мұндай білімі әлем құбылыстары жайлы әдеттегі ұғымдарды кеңейтіп, тереңдететін. Олар арқылы Абай қазақ өлеңінің дәстүрлі поэтикасын жетілдіріп, оны байытуға жол ашты (Абай бұрын белгісіз болған он бестен астам өлең құрылымдарын әзірлеген). Ақын сол кездегі әдебиетте кездеспеген жаңа жанрларды енгізді, оның ішінде - философиялық поэма, сықақ памфлет, философиялық және азаматтық лирика, философиялық ой-толғаулардың, пайымдаулардың, публицистика, өсиет және афоризмдердің синтезін құрайтын ғақлия (өсиет). Осындай көпқырлылық білімдарлықтың бір қыры болып табылады.

Абайдың қоғамдық жұмысы да әмбебапты әрі білімдарлықты болған. Ол шын жүрегінен қарапайым қазақтарға жаны ашып, Қоңыр Көкше өңірінің болысы ретінде өмірінің соңына дейін соттарда халықтың қорғаушысы болып, жас ғашықтарды құтқарып, тек өзінің ағайындарының ғана емес, сонымен қатар қорланған, үлестен құр қалған кедейлерді де айыптайтын.

Абай тұлғасының маңызды, бірақ аз зерттелген жағы - оның таңқаларлық музыкалдылығы. Ол туралы оның замандастары, жақын туыстары, шәкірттері ақындық және музыкалық шабытының тууының куәгерлері мәлімдейді. Абайдың музыкалық дарындылығын оның поэзиясы дәлелдейді. Өйткені, ресей академигі Борис Асафьев айтқандай, поэт немесе жазушы музыка туралы еш нәрсе айтпаса да, оның өлеңін оқу кезінің өзі музыкалық болуы мүмкін («может вовсе не упоминать ничего о музыке, и все-таки действо поэтическое (процесс звучания стихов) будет у него музыкальным») [2, 12]. Абайда дәл солай болды.

Абайдың бірде бір замандасы өз туындыларында қазіргі кезең адамының жанын, махаббатын, өмір және табиғи құбылыстарына таңдандыруды жеткізе алмаған. Сондықтан оның кез келген өлеңі өзімен бірге туған әуенмен біртұтас болып қабылданады.

Көптеген зерттеушілердің пікірінше, Абайдың ән шығаруы біртұтас шығармашылық процесс болған: өлең әуенмен бір кезде шығарылатын, олар бір-біріне әсер етіп, бір-бірін туғызатын. Бұның себебі тек Абайдың өз әндерін халыққа таныту мақсатынан ғана емес, сонымен қатар оның ішкі қажеттілігінен, оның музыкалық дарындылығынан шығатын. «Мынау салқын лебі айықпай ескен күншуақты көктем күнінде Абай жүрегі өзгеше бір еміреніп келеді. Кеудеде талай ыстық толқын сезімдер сыя алмай сығылысқандай... Өлең әнге оралып, еркеленіп келеді... Үзіле алмай ырғалады. Абай байқамапты. Бұның бар өлеңін Мәкіш тыңдап отыр екен. Бөтен біреудің өлеңі емес, інісінің өз өлеңі екенін де біліп отырыпты» [3, 296], - деп М.Әуезов Абайдың шығармашылық процесін аттас роман-эпопеясында поэтикалық түрде келтіреді.

Абай қазақ даласындағы әрқашан дүниені түсінетін жалғыз амал ретінде музыканы түсініп, ән дүниесімен тығыз байланысты болған. Әнге деген сүйіспеншілігі Абайда жас кезінен оянған. Әжесі Зере мен шешесі Ұлжанның жылы жүрек атмосферасында өсіп, олардан әнге, ертегіге, аңыздар мен дастандарға құмарлықпен қарауды үйренген.

Абайдың поэтикалық дарындылығы халықтың мәтінді-музыкалық көркемдік шығармашылығы, қазақтың көне, ғасырлар бойы қалыптасқан фольклоры, шығыстың араб, парсы, түрік тілдеріндегі бай әдебиеті мен игілікті әсер еткен классикалық орыс әдебиеті негіздерінде дамып, өскен.

Абай өз кезіндегі көптеген басқа ағартушылар сияқты өз сөзін эмоционалды, түсінікті етіп халыққа жеткізуге тырысқан, сондықтан әуен мен музыкалық форманы қолданған. Оның өлеңдерінің барлығы дерлік жас кезінде шығарған сықақ және кейбір экспромттардан басқа, домбырада сүйемелдеуімен тартылып, өз әуендеріне айтылады деген пікірдің негізі бар. Бірақ сөз бен музыканы біртұтас қосу талпынысында Абай жалғыз болған жоқ. Оның дәуірінде қазақ музыканттарының орындаушылық шеберлігі өркендеу шыңына жеткен. Сол кезде аспапты музыканың көрнекті өкілдері өмір сүрген. Оның ішінде - Құрманғазы Сағырбайұлы (1823-1898), Тәттімбет Қазанғапұлы (1815-1862), Ықылас Дүкенұлы (1843-1916), Байсерке Құлышұлы (1832-1885), Дәулеткерей Шығайұлы (1820-1887), Дина Нұрпейісқызы (1861-1955), белгілі әнші-композиторлар Біржан Қожағұлұлы (1832-1916), Мұхит Мералиұлы (1841-1918), Ақан сері Қорамсаұлы (1843-1913), Әсет Найманбайұлы (1856-1923) және т.б. Олардың шығармашылығында уақыттың рухани ерекшелігі мен қоғамның эстетикалық қажеттіліктері көрініс тапқан. Олардың көпшілігі білімді болғандықтан жазу білген, орыс, араб тілдерін жетік меңгерген, соның барлығын өз шығармашылығында қазақтың халық музыкасының тұрақты дәстүрлерімен үйлесімді түрде байланыстырған.

Абайдың ән шығармашылығы қазақтың халық музыкасының дәстүрлерімен тығыз байланысымен қатар, ерекшелігімен де сипатталады. Абайдың музыкалық дарындылығының осы қасиеттері Жидебайда ерекше музыкалық ортаның, ерекше ән әлемі мен Абай басшылығымен өзгеше музыкалық мектептің қалыптасуына әсер еткен. Абай ауылында қазақ музыкасының ұлттық дәстүрлері уақыттың жаңашылдық бағыттарымен жағымды үйлескен. Оның шәкірттерінің арасында туыстармен бірге жақын және алыс болыстардан келген дарынды жастар болған. Абай олардың рухани жетекшісі, ұстазы ретінде халықтың музыка өнерінің құпияларын ашуға жетелейтін. Сол шәкірттерден кейін домбырашы, қобызшы, сырнайшы, скрипкашылардан тұратын өзгеше ансамбльдер құрастырылып, олар әндерді тек жеке емес, дуэтпен, хормен қосылып орындайтын болды. Бұл құбылыс музыканттардың орындаушылық өнерінде жаңалық болған.

Сол өзіндік музыкалық топта орыс тілінде білім алған, Петербордың Михайлов артиллериялық училищесін бітірген, неміс тілі, орыс мәдениеті мен әдебиетін жетік білген Абайдың ұлы Абдрахманның (1869-1895) рөлі бағалы болған. Абай мен оның айналасындағы адамдар оның арқасында Еуропаның философиясы, әдебиеті мен музыкасымен танысқан. Ол скрипкада ойнаған, оған қоса кейбір мемуаршылардың мәлімдемелері бойынша нотаны да таныған. Абай солтүстік астанада айтылып жүрген сол кездегі орыс музыкасын, әсіресе М.Глинканың, А.Рубинштейннің, А.Варламовтың, А.Алябьевтің, А.Гурилевтің романстарын тұңғыш рет Жидебайда Абдрахманның орындауында естігені мүмкін.

Осы музыкант-шәкірттердің саңлақтар тобында Абайдың үлкен ұлы Ақылбай (1861-1904) ерекше орын алған. Ол көп уақыт әкесінің ықпалынан тыс өскен (оны Құнанбайдың кіші әйелі Нұрғаным асырап алған). Бала кезінен музыкаға бейімі білінген ол өскенде халықтың арасында сері-мырза атанып, домбырада шебер ойнап, ән салып, ойын-сауықта уақытын өткізген. Кейін әкесінің ең үздік шәкіртінің бірі болып, тамаша ақын ретінде суырып салмалық өнерде, ән салуда көрініп, скрипкада да ойнаған. Ақ көңілді мінезімен ол кез келген ортаға музыкалық аспаптың сүйемелдеуімен ән орындап, үйлесімді кіріп кететін. Ақылбай қазақ әндерін тек скрипкада орындаумен қатар, өзі де ән шығарған. Оның «Шыт кидім бұлғыннан кәмшат жаға», «Матай да алыс бірталай жер дегеннен соң» әндері әлі күнге дейін халық арасында орындалып жүр. Олардың соңғысы Матайға келе жатқанда әнші Әлмағамбеттің өтініші бойынша бір демде шығарылған.

Абайдың басқа да балалары мен туған туыстары ерекше музыкалық қабілетті болған. Мысалы, Мағауя (1870-1904), Абайдың ең білімді шәкірттерінің бірі, денсаулығы нашарлағаннан кейін Семейдегі орыс тілінде оқуын тоқтатуға мәжбүр болды. Мағауя өзі орыс тілін үйреніп, Петербордан Абдрахман жіберген кітаптарды әкесімен бірге оқитын. Оның лирикалық әндерін, романтикалық «Ледгар-Қасым», «Еңлік-Кебек» поэмаларын ауылдың жастары әндетіп жүретін. Ол өз әкесінің әндерін дарынды орындаушылардың бірі болған, олардың кең таралуына себепкер болған, өз өлеңдеріне музыка шығармаса да, сол кездегі музыка мәдениетіне қомақты үлес қосқан.

Абай мектебінің өкілдерінің арасында өзінің кең білімдарлығымен, жан-жақты дарындылығымен Шәкәрім Құдайбердіұлы (1859-1931) ерекше көзге түседі. Абайдың тікелей тәрбиесінің ықпалын көріп, ол бірнеше тілдерді меңгеріп, орыс және батыс еуропа әдебиетін білген, Меккеге қажыға барған жолында Стамбул мен Париждің кітапханаларында дайындалған (осындай версия бар), Шығыстың ірі ойшы-философтарының бірі болған. Оның композиторлық дарындылығы жайлы мәліметтер көп емес, бірақ Шәкәрімнің музыкалық мұрасының бір бөлігін 1987-1989 жылдары Т.Бекхожина алғаш рет жинап, ноталық жазбаға түсірген. Мысалы, 1879 жылы шығарған «Жастық туралы» туындысының сәйкес романтикалық әуені болғаны белгілі. Бұл туралы ақынның туған баласы Ахат әңгімелеген. Сондай-ақ, оның «Жылым - қой, жұлдызым - шөл» (1919) және «Тура жолда қайғы тұрмас» (1924) өлеңдерінің музыкалық сүйемелдеуі бар. Шәкәрімнің ән мұрасында Абай әуенділігінің ықпалын сезуге болады. Оның ішінде Мұстафа Турабайұлының орындауында А.Бимбоэс жазып алған Шәкәрімнің екі әнінде, біріншісінің «тақпақты» түрі мен екіншісінің романсқа ұқсағанына қарамастан Абайдың ән шығармашылығының интонациялық және ырғақтық деңгейінен үндестігі байқалады.

Абайдың айналасында құрылған музыкалық ортада неғұрлым дарынды өнерге ұмтылған жастар жиналған. Олар Жидебайдағы кештерге қазақ даласының жан-жағынан келетін. Осы атмосфераға кіргеннің әрқайсысы мағыналы және шебер орындаушы болған. Олардың арасынан Жұртыбайқызы соқыр Ажар (1865-ө.ж.б.) белгілі орын алатын. Жеті жасында шешектен соқыр болып, өз тағдыры туралы ән шығару өнерінде көбінен озып кетті. Абаймен кездескеннен кейін ол оның шәкірті болып, композитордың әндерінің барлығын дерлік жатқа білетін. Жапар, Уахит ақындарымен айтыстарда ол Абайды өзінің ұстазы деп атайтын.

Жидебайдағы музыкалық атмосфераның құрылуына Мұқа (Мұхаммед-Қанапия) Әділханұлы (1857-1927) үлкен әсер етті. Әдемі дауысты әнші қазақтың музыкалық аспаптарымен қатар, скрипкада да тамаша ойнаған. Мұқа Абайды өзінің қорғаушысы, ұстазы, досы ретінде санап, Абайдың балаларын скрипкаға үйретіп, өзі де өлеңдерді әуенге салатын. Мысалы, И.Штраустың «На голубом Дунай» вальсының әсерінен ол «Дунай толқындары» атты автобиографиялық ән шығарып, оны скрипкада орындайтын. Мұқа Абай әндері мен өлеңдерінің ең берілген, жауапкершіл, дәл жеткізген шәкірттерінің бірі.

Мұқамен қатар Семей мен Жидебай музыканттарының тамаша ансамбліне Әсет Найманбайұлы, Әлмағамбет, Мұхаметжан, Уайс, Шашубай, Исмаил, Тайыр, Зейнеп, Жүнісхан, Көкбай, Әріп, Бейсенбай Жақыпбекұлы, Қали Байжанов сияқты ақындар кірген. Ансамбльдің жетекшілігімен Жидебайда домбыра, сырнай, скрипка, сыбызғы, қобыз аспаптарында Тұрағұл, Күлбадан, Кәкітай, Рахима, Зиқаил, Әубәкір (Ақылбайдың баласы) Абайдың балалары мен туыстары ойнаған.

Олардың ортасынан Абайды өзінің ұстазы ретінде санаған атақты ақындар шыққан. Оның бірі Әсет Найманбайұлы (1867-1922) Қарқаралы уезінде дүниеге келген, жеті жасынан бастап Абайға жақын Көкталда тұратын шешесінің туысқандарында тәрбиеленген. Көптеген айтыстардың үнемі жеңімпазы, көптеген қисса, дастандардың авторы, аудармашы, композитор және әнші ол Абайдан аударудың, өлең мен әуен шығару техникасын үйренген.

Абай ортасынан шыққан тағы бір әнші Әлмағамбет Қапсәлемұлы (1870-1932) өмір бойы Абайдың Ақылбай, Мағауя, Тұрағұл ұлдарымен бірге жүріп оқыған, скрипка мен домбырада ойнаған, Абай әндерін ең жақсы орындаушылардың бірі болып, ол қайтыс болғаннан кейін Абайды еске алу концерттеріне жиі шығатын.

Абайдың ауылы өнерге, музыкаға берілген адамдарды ғана емес, байлардан қорлық көргендерді қорғайтын орын болған. Мысалы, Құнанбайдың ағасының баласы белгілі әнші Мұхамеджан Майбасарұлын (1854-1921), Абай алыс жерлерден шақырып алған. Мұхамеджан бала кезінен музыкаға әуестене сал-сері болып, уақытының барлығын ойын, сауық, тойларда өткізгендіктен, Құнанбайдан сөгіс естіп, туған жерінен алысқа жіберілген. Абай Мұхамеджанның дарындылығын, оның әдемі дауысы мен Абайдың, Ақылбайдың, Мағауяның поэмалары мен дастандарын айта алатынын жоғары бағалаған. Мұхамеджан өзінің де өлеңдеріне әуендерді қосып шығаратын. Оның «Бес қарагер, қайран жастық», «Сары бел» лирикалы әндерінің әуендік иірімдері де тек Абайдың ғана емес, Біржансал мен Ақан сері сияқты XIX ғасырдың атақты әнші-композиторларының дәстүрлері байқалады.

Абай мен оның жастарының музыкалық-эстетикалық талғамдарының қалыптасуына орыс әндерінің де әсері тиген. Олардың кең таралуы Семей жұртшылығына мағыналы болған. Абайдың уақытында ол уез қаласы, сауда мен мәдениет орталығы ретінде мұнда бірнеше завод пен атақты жәрмеңкесі болған. Сонымен қатар, мұнда Н.В.Гоголь атындағы көпшілік кітапхана, облыстық статикалық комитет болған, Орыс География Қоғамының Батыс-Сібір бөлімшесінің «Жыл сайынғы хаттары» мен «Дала уәлаятының газеті» шығатын. Семейде Абай Е.П.Михаэлис, Н.И.Долгополов, С.С.Гросс, А.А.Леонтьевтермен танысқан, олар да Абайдың жаңа формациядағы музыкант болуына әсер еткен.

Орыс лирикасының поэтикалық стилін жақсы білгеніне, орыс мәдениетіне неғұрлым толық жақындағанына Абайдың өзінің көркемдік дарындылығымен қатар, аталған орыс достарының да үлесі тиген.

Сонымен, 1870-1890-жылдардағы Шыңғыстау мен Семейдегі музыкалық өмір қызықты, толықты және жан-жақты болған. Осындай жағдайда ақын Абайдың әншілік, орындаушылық және композиторлық дарындылығының қалыптасуы сол кездегі қазақ қоғамының рухани дамуында заңдылықты құбылыс ретінде қабылданады.

Абайдың бұл көркемдік дарындылығы өмір мен өнердегі әсемділікті ізденістерінің негізінде, адам өміріндегі музыканың мәселесінің шешілуінде қалыптасты.

Абай үшін музыка әрқашан жоғары дәрежедегі өнер болып қабылданатын, Б.Г.Ерзаковичтің пікірінше әрі үнемі оны қоршаған, айналасында болған, халықтың музыкалық тілі Абайдың әуендік стилінің қалыптасуына үлкен әсер еткен [4, 20]. Яғни, музыкалылық Абай поэтикасының ажыратылмайтын бөлігі. М.Әуезов айтқандай, Абайға дейін музыканы түсінгенін ешкім осылай шын жүректен әрі терең жеткізбеген («до Абая так искренне и глубоко никто не выражал свое понимание музыки») [1, 130]. Музыка оның лирикасының жанрлық ерекшеліктеріне, поэтикалық интонациясына да әсер еткен, өйткені ол сөзге бейнелеу тәсіл ретінде және музыкалық элемент ретінде қарайтын.

Абай поэзиясының негізінде көрегейлік қасиеті бар, ол өнерге барлық жанымен берілген ақын. Ән әсемділікті мадақтайды, жоғары сезімді оятады, адамды қанаттандырады, оны күнделікті өмірден жоғары көтереді. Ақынның жоғары мақсатқа тағайындалуын түсіне отырып, Абай өзінің поэтикалық шығармашылығының мәңгілігіне сенеді:

Әуелесін, қалқысын,

От жалын боп шалқысын.

Жылай-жырлай өлгенде

Арттағыға сөз қалсын!

Сондықтан өзінің мақсатын ол өнерге, әнге қызмет етуде көреді:

Көңіл құсы құйқылжыр шартарапқа

Адам ойы түрленіп ауған шақта.

Салған ән - көлеңкесі сол көңілдің,

Тактысына билесін ол құлаққа.

Абай өз уақытының поэтикалық және музыкалық мәдениетінің өкілі ретінде өз өлеңдерінде қазақтың өмірінде музыканың ерекше рөлін ескере отырып, оның шексіз мүмкіндігі мен күшіне сенетін. Сондықтан оның бұл өлеңдерінде көтеріңкі интонация, романтикалық, жігерленген қуаныш сезімдері музыкаға арналған:

Құлақтан кіріп бойды алар,

Жақсы ән мен тәтті күй.

Музыкаға бас иіуде Абай орыс романтиктеріне ұқсайды, оның ішінде - В.А.Жуковский, А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтов.

Өзінің ұстаздары секілді ол музыканың жүректен шығу процесін талдауға, тыңдаушыларға шабыт күйін жеткізуге тырысатын.

Әсіресе Абайдың табиғи құбылыстарын сипаттаулары музыкаға ерекше толы. Даланың ғажап көрінісі бейнелеу образдар арқылы жеткізіледі:

Түйе боздап, қой қоздап - қорада шу,

Көбелек пен құстар да сайда ду-ду.

Абай - ағартушы өзінің өмірі мен поэзиясында мақсатын нақты белгілеген. Ол идеал ретінде арманға ұмтылатын, жүрегінде жалын бар адамды көретін, өйткені ақынның айтуынша, тек таза жүректен ақиқат шығады:

Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін,

Жоқ-барды, ертегіні термек үшін.

Көкірегі сезімді, тілі орамды,

Жаздым үлгі жастарға бермек үшін.

Абайдың ән шығару процесі өзгеше толыққан болып қабылданады. Өйткені оның шығармаларында поэзия мен музыка көбінесе бірдей деңгейде, сөз бен музыкалық иірімдер тепе-тең болып келеді. Бұны кейбір зерттеушілер Абай әуенділігінің ұстамдылығының себебі деп белгілесе де, оның музыкалық бейнесі поэтикалық образдың негізгі көңіл күйін түйіндеп, онымен бірге синтезде, оны толықтырып, онымен сәйкес келеді. Өз сөзін кең тыңдаушылар қауымына қалыптасқан, дағдылы тәсілдер арқылы жеткізу Абай үшін маңызды болған. Сол кезде осындай бейнелеу тәсілдер музыкада кең тараған.

Сөз бен әуеннің өзара қарым-қатынасының дәрежесі сөз сөйлеу интонациясымен белгіленеді. Ол кейіпкердің белгілі көңіл-күйін, эмоциялық қалпын, мінезін білдіреді. Абай сөз бен музыкалық интонациялардың бір-біріне тығыз байланысын талап еткен, сондықтан оның әндерінде минорлық колорит, жай-орташа, ұстамды, баяу екпін басым болып келеді. Музыка - сезім тілі, бір демде пайда болатын ең күшті эмоциялардың сферасы мелодикада көрініс табады. Абай ақын ретінде сөздің неғұрлым жоғары дәрежедегі мәнерлеуін музыка тілінде қалай жеткізетінін сезіп, түсінетін. Бұл жолда оның қазақтың ән дәстүрімен қатар, шығыс, орыс поэзиясын жақсы білетіні әсер етті.

XIX ғасырдың басқа ақын-композиторларының ән- күйлеріне қарағанда, Абай поэтикалық мәтіндерін өзі қағазға жазып қалдырған. Сондықтан оның әндері орындаушыдан орындаушыға, ұрпақтан ұрпаққа жалғасқанда сөздері өзгермей, әуендері ғана өзгеретін. Осы салдардан Абайдың кең танымал әндерінің бірнеше әуендік варианттары бар. Мысалы, «Айттым сәлем, Қаламқас» - 3 вариант, «Амал жоқ, қайттым білдірмей» - 3 вариант, «Сұрғылт тұман» - 4 вариант, «Тәңірі қосқан жар едің сен» - 5 вариант, «Сегізаяқ» - 10 вариант.

Абай мелодикасының әуенділігі, интонацияның музыкалық кеңдігі, иілімдері, әсемдігі, мелодиялық нақышының дамуының қисыны, интонациялық ладтардың нақты, үнемді таңдалуы сияқты негізгі қасиеттер негізінде қазақтың халық музыкасының образды-стильдік арсеналымен байланысты. Сонда да оларда таза Абайға тән, жеке индивидуалды қасиеттер оның музыкалық шығармашылығының жоғары кәсіби деңгейін танытады. М.Әуезов Абай әндерінің өзгешелігін ескере отырып, оның қазақ музыка фольклорының кемел деңгейіне жеткенін, орыс поэзиясы мен музыкасын поэтикалық мәнерлеудің үлгісі деп санағанын, өзге халықтардың бай мұрасын біле отырып, өзінің данышпан ізденістерінде ешқашан еліктеушілікке бармағанын айқындайды. Ол әрқашан өзінің индивидуалды стилистикалық белгілерін қолданып, өзінің жеке көзқарасын көрсеткен [1, 143]. Зерттеушінің пікірінше, Абай әуенінің ерекшелігінің бірі - негізінде жеке айтылатындығы, орындаушы мәтінге ерекше көңіл бөліп, тыңдаушыға әрбір сөздің жеткізуін талап ету керек [1, 144].

Абайдың әндерін мазмұнына байланысты келесі жанрларға бөлуге болады:

а) Ғашықтық-лирикалық («Айттым сәлем, Қаламқас», «Көзімнің қарасы», «Сүйсіне алмадым», «Сен мені не етесің», «Желсіз түнде жарық ай», «Жарқ етпес қара көңілім не қылса да»);

ә) Философиялық немесе монолог-әндер, толғаныстар: («Мен көрдім ұзын қайың құлағанын», «Есіңде бар ма жас күнің», «Өлсем орным қара жер», т.б.);

б) Өнер туралы әндер («Өзгеге көңілім тоярсың», «Сегізаяқ», «Көңіл құсы құйқылжыр»);

в) Әдет-ғұрыптық («Мағыштың жоқтауы»);

г) Сықақ элементтері бар өсиет-әндер («Бойы бұлғаң», «Ата-анаға көз қуаныш»);

ғ) Аударма-әндер («Қараңғы түнде тау қалғып», «Татьянаның хаты», «Татьянаның сөзі», «Онегиннің сөзі», т.б.).

Жанрлық және стильдік әр алуандығына қарамастан оларда өзгеше ән стилін құрайтын музыкалық ой жүйесіне тән мәнерлеу әдістерінің үйлесімді біртұтастығы байқалады. Бұл стильде бастама, каданс, әуеннің даму түрлері, типтес интонациялары, әуеннің саздық құрамы мен әннің өлшемдік- ырғақтық құрылымы белгіленеді.

Осылардың кейбіреулеріне тоқталайық:

1. Ақындардың орындауында қазақтың халық әндері көбінесе жоғары дыбыстарға келетін «ей», «а-хау» сияқты лепті әуендетуден басталады (оның функционалдық мағынасы - тыңдаушыларға эмоциялық-психологиялық әсер ету). Абайдың әндері поэтикалық мәтіннен басталады, бұл - музыкалық архитектоникаға жаңашыл көзқарас және композитор әндерінің камералық сипаттамасы.

2. Әуеннің интонациялық байлығы. Үшдыбыстықтың басқыштарымен жоғары қарай бағытталған интонациялар көп кездеседі. Абайдың кантиленалық әндеріне кеңістік, шарықтау әсерін беретін сексталық интонация тән.

3. Өлең құрылымының жаңашылдығына сәйкес ән құрылымы да өзгерді. Речитатив жанрының дәстүрлі 7-8 буынды формасы лирикалық әуендерде қолданылады; 4 шумақты өлеңде Абай 6 буынды өлшемді қолданады («Көзімнің қарасы»); кейде 8 буынды қысқа жолдар мен ұзын жолдары алмасып отырады («Бойы бұлғаң»). Өлең формалары мен әуеннің салыстырмалы талдауында 4 шумақты өлең (1 жол - бір музыкалық фраза) периодтан тұратын музыкалық куплет формасына сәйкес келетіні белгіленді. Ал, жаңашыл құрылымындағы өлең өзінің композициясына сәйкес келетін өзгеше музыкалық форманы құрды.

Сонымен, Абай өзінің эстетикалық, моралды-этикалық және көркемдік көзқарастарына сүйене отырып, ән шығармашылығының дәстүрін едәуір байытып, кеңейтті. Оның әндерінде жеке адамның өміріндегі көңіл-күйімен қатар, қоғамда мағыналы әлеуметтік-өнегелі мәселелер көтеріледі. Өзінің әртүрлі әндерінде ол адамның ішкі дүниесін терең түсінетін сезімтал психолог және өмір құбылыстарының жағымсыз жақтарын әшкерелеуші ретінде танылады. Мысалы, «Бойы бұлғаң» сықақ әні сондай.

Бойы бұлғаң,

Сөзі жылмаң,

Кімді көрсем мен сонан.

Бетті бастым,

Қатты састым,

Тұра қаштым жалма-жан.

Өз ойында,

Тұл бойында

Бір міні жоқ пендесіп,

Түзде мырзаң,

Үйде сырдаң,

Сөзі қылжаң еркесіп.

Әлеуметтік-өнегелі тақырыптың аясында оның атақты «Сегіз аяқ» әнінің орны бөлек, бұл әлеуметтік мағыналылығымен, көркемдік жетілдігімен, форманың жаңашылдығымен ерекшеленетін шығарма. Бұл әнде Абай халық ақын-импровизаторлардың дәстүрлерін жалғастырып, одан әрі дамытып, адамгершілік туралы батыл және озат ойларын келтіріп, туған халқын рухани жетілуге жетелеп, адал және қайсарлы еңбекті дәріптеп, білімсіздіктен, ақымақтықтан қорғануды ескеріп, таза рухты, арман-мұрат пен намысқа талпынуды мадақтайды.

Ән мәнерлі, эмоциялық абыржыған, оның мелосы декламациялық интонацияларға толы. Ән құрылымында терме белгілерін ажыратуға болады, мұнда сегіз жолдың әр қайсысына музыкалық фраза сәйкес келіп (алыстан сермеп - бірінші фраза, жүректен тербеп - екінші фраза, т.е.е.), әуен құрылыстарының тығыз байланысы көрінеді. Куплеттік болып басталған әннің формасында қайырма жоқ, оның функциясын үшінші қорытынды сөйлем орындайды, ал миксолидийлік жетінші басқышта келетін жетінші фраза («толғаулы тоқсан») алдыңғы екі жылдам сөйлемдерге жауап ретінде қабылданады.

Терең философиялық толғаныс, қайғылы-драмалық, жалғыздық тақырыптары «Қараңғы түнде тау қалғып», «Ішім өлген сыртым сау», «Сен мені не етесің?», «Қарашада өмір тұр», «Қор болды жаным», «Өлсем орным қара жер, сыз болмай ма?», «Мен көрдім ұзын қайың құлағанын» әндерінде көрініс тапқан.

Әуен қозғалысы толқынды, октава маңайында, негізгі тұрақты дыбыс пен минорлық терция аралығынан басталады. Ғ.Бисенова жазғандай, әуен төменнен басталып, бірте-бірте көтеріледі [5, 84]. Мелостың қалыптасуында трихордтық элементтердің маңызы зор. Екінші шарықтау кезіндегі сөйлемде субдоминанта сферасы басым. «Қараңғы түнде тау қалғып» әні И.Гетенің «Песня ночного сторожа» өлеңінің М.Ю.Лермонтовтың орыс тіліндегі өлеңі арқылы еркін көркемдік аудармасы екені мәлім. Абай оны өзінің ішкі дүниесіне үндес ұлттық дүниетанымына сүйеніп жеткізеді. Гете өлеңінің философиялық мотивтерін атақты жазушы М.Шагинянның пайымдаулары дәл сипаттайды: ұйықтайын деп жатқан табиғаттың ғажап көрінісін тамашалап отырған Гете бір сәтте ол да өз кезінде ұйықтап, мәңгі түнге келгенде, ол адам үшін табиғат секілді демалыс болып қабылданады («Охваченный картиной засыпающей природы, он (И.Гете) вдруг почувствовал, что и ему не избежать надвигающейся ночи небытия смерть показалась отдыхом, свойственным и необходимым человеку, как и природе, - своего рода «выдохом» после жизни») [6, 34].

Абайдың ән мұрасының әр алуан тобын ғашықтық-лирикалық әндер құрайды. Олар халықтың сүйіспеншілігіне толы, барлық жерде орындалады. Олардың арасында нәзік, шын жүректен шыққан, сүйсінерлік сипаттағы әндер - «Айттым сәлем, Қаламқас», «Көзімнің қарасы», «Желсіз түнде жарық ай» және т.б.

Абайдың кең танымал лирикалық шығармаларының бірі «Желсіз түнде жарық ай» әнін талдауға тоқталайық. Абайдың табиғи дыбыстарды ерекше қабылдайтын (түсінетін) қасиеті болған. Ол үшін дыбыс жоқ табиғат болмаған. Ол тыныштықтың сан алуан дыбыстарын тамаша еститін. Абайдың табиғатты сипаттауында бояулардың, дыбыстардың, тембрлердің байлығы таң қалдырады. Сазды және нәзік әуен поэтикалық мәтінмен біртұтас қосылып, дала ауасының сылдырын, ай көлеңкесі мен адамның ішкі сезімін көрсетеді. М.Әуезовтің сөзімен айтқанда, барлығы тыныштық, анық, қуанышты сезімді тудырады. «Желсіз түнде» әнінің айрықша стилистикалық белгілері ретінде натуралды минордан параллельді мажорға жұмсақ ауысуын келтіруге болады. Әуенде трихордтық мотивтер кездеседі.

Абай әндерінің көбісі насихаттық, өнегелі-тәрбиелік мінездемелі болып келеді. Олардың арасында - «Ата-анаға көз қуаныш», «Біреуден біреу артылса», «Сұрғылт тұман». Олардың әуені декламациялық-ариозо стилінде ұстанған. Бұл әндер өсіп келе жатқан жастарды адал еңбекке, адалдық пен білімділікке үндейді. 

Абайдың ән мұрасының едәуір бөлігі - А.С.Пушкиннің «Евгений Онегин» романы бойынша шығарылған ән циклы. Пушкиннің поэзиясына бар жанымен сүйсінген Абай 1887-1889 жылдары романның бірнеше үзінділерін аударып, оларға музыка шығарады (варианттарын қосқанда барлығы 13 ән). Оның арасында кең танымал «Амал жоқ қайттым білдірмей» («Татьянаның хаты») әні.

Бұл әнде Абай мелосының өзгеше белгісі - әуеннің дамуындағы заңдылықтар, әуен мен мәтіннің ырғақтық үйлесімділігі, төменге қарай жұмсақ түсуі, көңілге жағымды саздылығы мен нәзіктігі. Бұл әннің көптеген нұсқаларының арасында көркемдік жағынан неғұрлым дұрысы Латиф Хамидидің Абайдың жиені Архам Исхаковтан 1934 жылы жазып алған нотировкасы.

Пушкиннің «Евгений Онегин» романынан Абайдың «Татьянаның хатын» аударма әндері (6 варианты бар) көптеген халық әншілерінің репертуарында кездесетін. Осы әнді әнші Әділханның орындауы туралы мәлімет «Орыс география қоғамының хаттарында» келтіріледі: ол біздің «Татьяна хатын» қайдан білесің деген сұрағымызға Әділхан мақтанышпен өзіне көрсетіп, орыстарда да ол сияқты әнші-ақын Пушкин Татьяна-сұлу Онегин жігітке ғашық болып, оған хат жазғанын әндеткен деді [7, 5]. Осы әнді әнші Нұрпейістің орындауы туралы орыс саяхатшы-журналист Дмитрий Львович Торғай губерниясына барғаннан кейін өз очеркінде былай жазған: Шынымды айтсам, мен алғашында өз көзіме сенбедім. Жасы келген шал Татьянаның Онегинге хатын әндетіп тұрды. Ол көпшілікке өте ұнады, әсіресе оны Нұрпейістің әйелі мақұлдады [8, 108-109].

Талдаудың нәтижесінде Абайдың өлеңдеріне музыканың өзі таңдандыратын үйлесім бергені анықталды. Пушкин өз шығармашылығында данышпандық дарынымен өлең шығарудың тар сферасынан музыканың шексіз облысына шығып кетуі сияқты Абай да шығармашылық үстінде сөзді музыкадан айырмайтын [9, 406]. Оған Жидебайдағы оның айналасындағы орта да себеп болған. Абай мен оның шәкірттерінің жан-жақты музыкалық дарындылығы туралы, Абайға Семейден, Жетісудан, Қарқаралыдан, Сары Арқадан өнерпаз ақындар мен әншілердің ұмтылуы туралы қазіргі кезде арнайы зерттеулер шыққаннан кейін батыл айтуға болады.

Абайдың музыкалық талғамдары XIX ғасырдың екінші жартысында атақты ақындар Біржан-сал, Сабырбай, Жаяу Мұса және т.б. орындаған халық музыкасының бейімімен қалыптасқан. Абайдың басшылығымен музыкаға қызығушылықтан туған бірегей мектепте қазақ музыкасының ұлттық дәстүрлері татар, орыс және кәсіби музыкамен қатар дамыған. Жаңашыл бағыттар орындаушылыққа да әсер тигізген. Жеке орындаумен қатар, дуэт және хор ұжымы ұйымдастырылды. Сүйемелдеу ретінде домбыра, қобыз, скрипка, балалайка, гармоника аспаптары қолданылатын. Орындаушы мен тыңдаушының арасындағы қарым-қатынаста эстетикалық рақаттану және поэтикалық мәтінді түсініп, тыңдау басымды болды. Сондықтан Абай мен оның шәкірттері әдейі виртуоздық және музыкалық әшекейлеулерден бас тартты. Біздің ойымызша, Абаймен қатар оның шәкірттері де (Шәкәрім, Ақылбай, Мұқа, Мұхамеджан) қазақ музыкасында із қалдырды деп айтуға болады (бұл мәселе қазақ музыкатану ғылымында арнайы зерттеу жұмысының тақырыбы ретінде алынуға лайықты).

Абай әдейі музыка мен сөздің біртұтастығына ұмтылатын, бұл жолда ол халыққа әсер етейін деген, образдық музыкалық сөз арқылы халықты тек әсемділікке ғана емес, өзінің жағдайына да қарауға шақыратын, сондықтан ол сөздерді музыкамен бояуға тырысатын, осының нәтижесінде оның поэзиясында синтетикалық, синкреттік жанр пайда болды. Музыкалық шығармашылықтың жанры ретінде Абайдың қай әнін алсақ та, ол сонымен қатар оның лирикасының лайықты үлгісі болып қабылданады. Ал Абайдың лирикалық шығармаларының көбісі музыкалық формада домбыраның сүйемелдеуімен орындалатын. Сол біртұтастықтың нәтижесінде олар тек ұтып алды, жетілген түріне не болды. «Поэзия мен музыканың біртұтастығы олардың екеуінің де әсерін күшейтуі мүмкін, бұл өнердің мақсаты болып белгіленеді» [10,406], - деп композитор А.Кюи жазған. Бұның барлығы Абай әуенінің жаңашылдығын белгіледі, оның негізінде халықтың орындаушылық дәстүрімен қатар, орыс қалалық тұрмыстық романсына тән әуендік айналымдар жатыр. Композитордың данышпан дарындылығы осы екі бағыттың үйлесімділігі мен оның әндеріндегі жеке қайталанбас өзгеше стильді тудырды.

Ән шығару процесінде Абай халықтың орындаушылық өнерінің дәстүрлерін ұстанады. Әннің ауызекі түріндегі болмысы Абайдың шығармашылығында дамып, жаңа семантикалық мазмұнға ие болып, кейінгі орындаушылардың санасында тұрақталды. Абайдың музыкасына дәстүрлі музыкамен қатар орыстың қалалық романстарына ұқсас айналымдар әсер етті. Кейбір зерттеушілер Абай музыкасында дәстүрлі шығыс мелодикасымен байланысы туралы жазған (мысалы, кейбір Абай әндерінің татар музыкасымен ұқсастығы).

Абай мелодикасының жаңашылдығы бастамалардың, каданстардың ерекшелігімен, әуеннің даму түрлерімен, саз-тональдік құрамы мен әннің өлшем-ырғақтық құрылымымен сипатталады. Абай әндерінде бастама интонациялар ерекше рөл атқарады. Бастамалардың әр түрлері (тоникадан басталатын жоғары қарай бағытталған, тоникалық үшдыбыстықтың дыбыстарымен жүретін, төмен қарай бағытталған, секіру және речитациялық бастама) оның мелодикасының өзгешелігін қалыптастырады. Оған қоса мелодиканың дамуында да әртүрлі тәсілдер қолданылады. Оның ішінде музыкалық фразаның, сөйлемнің немесе әуеннің дәлме-дәл, өзгермелі және секвенттік қайталануы жиі кездеседі. Әуеннің үштен бір бөлігін алатын шарықтау кезі әуеннің бірте-бірте толқынды жоғары қарай бағытталған қозғалысымен немесе секірумен алынған ең жоғарғы нотасымен құрылады. Сонымен қатар, Абайдың кейбір әндері кульминациядан басталады.

Абайдың мелодикасында секірулер мен әуеннің бір қалыпта болғаны алмасып отырады. Оған қоса речитацияның белгілері қазақ мелосында жаңа ариозолық-речитатнвті мелодиканың қалыптасуына негіз болды.

Абай әндеріндегі музыкалық интонация да өзгеше, ол шығарманың мазмұнымен тікелей байланысты. Сұрақ интонациясы төменгі тұрақты дыбыстан жоғарғы тұрақсыз дыбысқа қарай бағытталған қозғалыс арқылы құрылады. Ал оның жауабы керісінше, әуеннің тұрақсыз дыбыстан тұрақты дыбысқа қарай әуендету арқылы жеткізіледі. Мелодиялық нығайту интонациясында жоғары қарай бағытталған мелодиялық қадам төменгі тұрақты дыбысқа қарай айналады. Ғашықтық-лирикалық және әлеуметтік-философиялық мазмұнды әндерде жиі кездесетін қайғылы секундалық интонациямен немесе жалпы төмен қарай бағытталған қозғалыс арқылы жеткізіледі.

Абайдың интонация саласындағы жаңашылдығы оның секста интервалын пайдалануында көрініс тапты, кейбір әндерде секста интервалы бастамада немесе музыкалық форманың ішінде секіру түрінде кездеседі, ал кейде мелодияның саздық негізін құрайды. Қазақ музыкатану ғылымында қалыптасқан пікір бойынша, секста интервалы қазақтың халық әндеріне тән емес, орыс романсының ықпалымен түсіндіріледі (Б.Ерзакович, В.Дернова, Ғ.Бисенова, т.б.). Сонымен қатар Шығыс Қазақстанның ән дәстүрінде ладтың VI басқышына тұрақты қызығушылықты кездестіруге болады [11]. Көбінесе жоғарғы секста мұнда ақынның бастамасы сияқты әннің басында немесе біртіндеп келеді (I-II-III-VI немесе I-II-III-V-VI). Мысалы, «Алтай» халық әнінде секстаға қарай I-II-III-V-VI басқыштармен жылжиды; тура сондай интонациялық бастама Абайдың «Айттым сәлем, Қаламқас» әнінде кездеседі: I-II-III-IV-VI.

Дәстүрлі эолийлік, дорийлік, ионийлік ладтарымен қатар, Абай қазақ музыкасында тұңғыш рет ауыспалы ладты қолданады, онда лад мажор мен параллельді минор аралығында тербеліп тұрады. Сонымен қатар, Абайдың әндерінде алты басқыштан тұратын және т.б. ладтардың түрлері кездеседі.

Абай әндерінің каданстық құрылымдары жалпы мелодиялық кұрылымының дамуын қорытындылайды. Бастама мен каданстың байланысы симметрияға негізделеді.

Абай әндерінің формасы мен өлшем-ырғақтығы поэтикалық мәтінге сәйкес келеді. Олардың мелодикадағы орны мен рөлін Абайдың өлеңге, ырғаққа, образдарға жаңашыл бағыттармен қарағанын өз зерттеулерінде З.Ахметов, Қ.Мұхамеджанов және т.б. көрсеткен.

Абай әндерінде шумақтық формалардың әр түрлері кездеседі. Оның ең қарапайым түрі - қайталау құрылымындағы период. Оның арасында - қайырмасы бар шумақтық форма, контрастық ортасы немесе рондо элементтері бар екі бөлімді шумақтық форма [12]. Олардың пайда болуына Абай өлеңдерінің жаңашылдық құрылымы әсер етті. Ол әндердің өлшем-ырғақтығының ерекшеліктерінде де көрінеді. Өлеңнің силлабикалық ырғағы буындардың ырғағына да әсер етеді, демек, әуеннің ырғағына әсері тигенде әр буынға бір нота келеді. Абай әндерінде бір буынға бірнеше нота келетіні кездеспейді, біркелкі ырғақ пен пунктирлі ырғақ ұстамды сезімді білдіреді, ал толқындату күйі триоль, синкопа мен асқақтаған ырғақпен келтіріледі. Ырғақ қозғалысының үзілмеушілігі өлшемдік құрылымдардың білдірмей ауысуына байланысты. Бұның барлығы бірге қосқанда өзгеше музыкалық стильдің негізін қалады, оны Абайдың жеке стилі деп белгілеуге болады, оның бірде бір белгісі - дыбысталуының камералығы.

Абайдың ән қазынасы өзінің жоғары көркемдік-эстетикалық қасиеттерімен біздің рухани өміріміздің ажырамас бөлігі болып қабылданады. Оның әндері көпшілік жұрттың көңілінен шығып, сақталынып, жаңа ұрпаққа жеткізілген. Алдыңғы қатардағы орыс және шетел ғалымдары мен фольклоршы-этнографтар Абай әндерімен танысқанда олардың едәуір кең тарағанын, әсемділігі мен мелосының бекзаттылығын, мәтінінің жетілгендігін белгілейтін. Абай әндерін жазып алғандар - С.Рыбаков, А.Бимбоэс, кейінірек олардың жұмысын жалғастырып, әндерді зерттеген А.Жұбанов, Е.Брусиловский, Б.Ерзакович, Л.Хамиди, Г.Чумбалова, В.Дернова, М.Ахметова, Г.Бисенова және т.б.

Абайдың көркемдік дәстүрлерінің сабақтастығы әрі қарай өз дамуын Қазақстанның қазіргі кездегі өнерінде табуда.

Қазақстан композиторлары, Абайдың мұрасының рухани құндылығын жоғары бағалап, оның шығармашылығын өз шабытының сарқылмас бұлағына айналдырды. Олар Абайдың классикалық туындыларын кәсіби өнердің барлық жанрларында ұйғарып, оларды қазіргі кездегі еуропа техникасының заңдылықтарына сәйкес байытып, оған дейін белгісіз формалар мен жанрларда өзгертіп, олардың эмоциялық және эстетикалық ықпалын күшейте түсті.

Ақынның әндері оның өмірінің өзгеше шежіресі тәрізді, оның жоғары моральді-этикалық және рухани арман-мұраттарының көрінісі ретінде азамат ақын, философ, гуманист, үлестен құр қалғандардың қорғаушысы, жолсыз жерде жол іздеген, мыңға қарсы шыққанның нағыз ұлылығын ашу үшін берекелі материал болды. Ақынның әндері (оның сөзімен айтқанда) «с поющими звучными словами, с верными мыслями» Қазақстан композиторларының опера мен симфонияларында, хорлар мен кантаталарында, вокальді-аспапты шығармаларында өзінің жаңа өмірін тапты. Көптеген музыкалық шығармалардың арасында Е.Брусиловскийдің «Жалғыз қайың» атты симфониялық поэмасын атау керек. Мұнда ақынның трагедиялық жалғыздығы идеясы таң қаларлық тереңділікпен және шын жүректен шығуымен көрсетілген. Оркестрлік шығарманың негізінде Абайдың тамаша туындыларының бірі - «Мен көрдім ұзын қайың құлағанын».

Ақынның көпқырлы бейнесін көрсететін, ұлттық колоритімен ерекшеленетін тағы бір белгілі шығарма - Ахмет Жұбановтың ақынның қайтыс болғанына 40 жыл толуына шығарған «Абай» поэмасы. Еркеғали Рахмадиевтің «На зов Абая» фортепианолық поэмасы көтеріңкі-романтикалық көңіл-күйге толы. Мұнда негізгі бейненің көрсеткіші ретінде «Айттым сәлем, Қаламқас» әні алынған.

Сонымен, әр ұрпақтың композиторлары Абай шыңына өздері шыққандай мәңгі туындылардың авторының бейнесін жан-жақты ашуға ұмтылады.

Суреткердің ірілігі оның шығармашылық күшінде көрінетіні мәлім. Жаңа дәуір белесінде Мұхтар Әуезов сияқты алып ұлы тарихи миссияны атқарды. XX ғасырдың көрнекті жазушысы, Ленин премиясының лауреаты өзінің бүкіл әлемге белгілі роман-эпопеясының негізінде ұлттық музыка театрының сахнасында Абай образын қойып, аттас операға либретто жазады. Осы игілік істе оның творчестволық пікірлестері ретінде Қазақстанның Халық әртістері, Республикалық, Мемлекеттік премияның иегерлері Ахмет Жұбанов пен Латиф Хамиди болады. Олар Абай Құнанбайұлының 100-жылдығына орай жазған операсы қазақ музыка мәдениетінің шын мәнісінде шыңы болып қабылданады.

Абай Құнанбайұлының ән мұрасы - қазақ халқының рухани мәдениетінің дамуында жаңа қадам. Мәнерлі музыкалық тілі, оның поэтикалық мәтінмен біртұтастығы, дәл бейнелеуі мен ұлттық өзгешелігі, форма мен стильдің жаңашылдығы - Абайдың ән дәстүрінің көркемдік және эстетикалық құндылығын белгілейді. Ұлы суреткер қазіргі кездегі Қазақстанның ұлттық мәдениетінің әрі қарай дамуының іргелі іргетасын қалады.

_{Пайдаланылған әдебиеттер}

_{1. Ауэзов М. Мысли разных лет. - Алма-Ата: «Наука», 1961.}

_{2. Асафьев Б. Блок и музыка - M.-Л: «Музгиз», 1972.}

_{3. Әуезов М. Абай жолы: Роман-эпопея. - Алматы: «Жазушы», 1989. - Бірінші кітап. Абай.- 608 бет.}

_{4. Ерзакович Б. Айттым сәлем, Қаламқас. - Алма-Ата: «Өнер», 1986.}

_{5. Бисенова Г. Песенное творчество Абая. - Алматы: «Дайк-Пресс», 1995.}

_{6. Шагинян М. Гете. - М-Л., 1950.}

_{7. Записки Семипалатинского отделения Русского географи-ческого общества: вып. 3. -1907.}

_{8. Дмитрий Львович. По киргизской степи. -Петроград, 1914.}

_{9. Ауэзов М. Абай Кунанбаев //История казахской литературы. - т.2. - Алма-Ата: «Госиздат», 1979.}

_{10. Кюи Ц.А. Избранные статьи. - Л.: «Музгиз», 1952.}

_{11. Келесі кітаптардан қараңыз: Медеубекұлы С., Мүптекеев Б. Жетісу әуендері. -Алматы: «Өнер», 1998; Елеманова С. Казахское традиционное песенное искусство. -Алматы: «Дайк-Пресс», 2000.}

_{12. Абайдың немересі Мәкен Мұхамеджановадан 1984 жылы жазылып алынған әндердің талдауы нәтижесінде форманың куплеттік-өзгермелі түрі анықталды. Мұнда өлең шумағының екі-үш жолы бір әуенге біріктіріледі, әр шумақта өзгертілген бірінші әуен қайталанып, ортақ каденциямен аяқталады.}