Біржан салдың өмірі мен шығармашылығы

Біржан сал

Әншілік өнер мен мектептер

Біржан сал - XIX ғасырдағы қазақ музыкасының ең көрнекті тұлғаларының бірі. Оны қазақтың халықтық-кәсіпқой әнінің Арқа дәстүрінің негізін қалаушы деп орынды есептейді.

Біржан өз бойына қазақтың кәсіпқой әншісі, өзіндік артистік бөгемдері - сал-серілер өкілінің бойына тән, сипатына сай, ең жарқын тұстарын шоғырландырған тұлға. Оның есіміне - халықтың еркесі, сүйіктісі, артист мағынасындағы - сал сөзінің мәңгілік бекіп қалуы да заңдылық.

Біржанның әндері қазақ музыкасының классикасын құрайды. Әнші шығармашылығының қазақ әніне тигізген игі ықпалы орасан, сипаттап жеткізгісіз. Халықтық-кәсіпқой әншілердің кейінгі буыны Біржан бейнесі мен шығармашылығын өздеріне идеал ретінде таңдап алды. Оның тамаша музыкалық стилі, өзгеше вокалдық шеберлігі қазақ әнін «концерттілік» ұғымымен, ән өнерінің қалың бұқараға арналғандығымен берік байланыстырды.

Көзі тірісінде Біржанның атағы жер жарды. Әндерінде өз есімінің барша қазаққа - «Мен Біржан атым шыққан алты Алашқа», қазақтың үш жүзіне - «Үш жүзге атым мәлім Біржан едім» - танымал болғандығын тұжырымдауы тегіннен-тегін емес.

Оның танымалдығы қазір де кем емес. Біржанның әндері барлық ірі халықтық-кәсіпқой әншілердің репертуарларында бар, оларды еуропалық мектеп әншілері де орындайды. Біржанның өмірі мен шығармашылығы М.Төлебаев пен Қ.Жұмалиевті қазақ опералық сахнасының інжу-маржанына айналған «Біржан мен Сара» операсын туғызуға шабыт берді.

Біржан есімінің төңірегі аңызға бергісіз әңгімелерге толы. Ал оның өмірі туралы құжаттық куәліктер жоқтың қасы.

Тіпті, туған және өлген жылдары туралы даталардың өзінде сәйкессіздіктер бар. Әншінің туған жылы деп 1825-ші де, 1831-ші жыл да, 1832-ші жыл мен 1834-ші жылдар да айтыла береді. Ал қайтыс болған жылы ретінде бірде 1894, тағы бірде 1895, тіпті 1897-ші жыл да көрсетіледі.

Біржан Көкшетау облысының Еңбекшілдер ауданындағы Ербол деген жерде қоңырқайлау тұрмысты Тұрлыбайдың отбасында өмірге келеді. Болашақ әнші әрі композитор, баланың музыкалық және артистік қабілет-қарымын аңғара біліп, кедергі жасамаған өз атасы Қожағұлдың қолында өседі. А.Жұбанов, Біржан кәсіпқой музыканттың өмірін ерте бастады, деп есептейді. Сақталып қалған әндердің туындау тарихының арқасында әнші өмірінің бірнеше эпизоды ғана белгілі болып қалды [1]. Бұл Біржанның болыстар Азнабаймен және Жанботамен қақтығысы, ағайынды Көлбай мен Жанбайдың ауылында олардың қарындасы Ләйлім- қызбен кездесуі, «Ақтентек» және «Ақбай» әндерінің шығу тарихтары.

Біржан өмірінің ең бір тамаша тұсы - оның найман руынан шыққан айтыскер ақын -Сара Тастанбековамен кездесіп, айтысуы. Айтыс мәтінінен аңғарылуына қарағанда, 37 жастағы Біржан тіл-сөзбен жекпе-жекке шығу үшін сол кезде 17 жасқа жаңа толса да, атағы елге кең тарап кеткен әйгілі Сара ақынды өзі іздеп шығады.

Айтыста Біржанның жеңгені белгілі. Айтыс мәтінін жеңілген ақын көшіріп жазуға тиіс болған және кейіннен айтыс біртұтас шығарма ретінде өмір сүрді. Біржан мен Сараның айтысы төңкеріске дейін Қазанда бірнеше мәрте басылып шықты, сонымен қатар бүгінгі күні де халық арасында бұл айтыстың қолжазбалық нұсқалары кеңінен таралған, оны халық музыканттары (кәсіпқойлары да, әуесқойлары да) жатқа айтып жүреді.

Біржан поэтикалық сөз сайысының халық мойындаған шебері болған. Ол Шөже, Орынбай, Бабақ сияқты айтыскерлермен кездескен.

Біржан өміріндегі тағы бір айтулы оқиға оның қазақ поэзиясының алыбы Абай Құнанбаевпен кездесіп, әңгімелесуі болды. М.О.Әуезовтің роман-эпопеясында аталған кездесу көркемдік шабытпен сипатталады. Абайдың Біржанға сөзсіз әсер еткенін оның ұлы ақынның «Мен көрдім ұзын қайың құлағанын» және «Ахау» («Жасымда ғылым бар деп») атты екі өлеңіне ән жазуы дәлелдейді.

Біржан өмірінің соңғы кезеңі қасіретке толы болды. Оны жазылмас ауыр дерт меңдеді. Академик А.Жұбановтың жазуына қарағанда, Біржанның қасіретін туыстарының оны есінен ауысқан деп тауып, байлап тастауы тереңдете түсті. Ол өмірінің соңғы үш жылын байлаулы күйде өткізіп, қан шіруінің салдарынан көз жұмады.

Біржанның өмірі мен шығармашылығы туралы әдебиет өте аз. Жекелеген мәліметтерді (соның ішінде аңызға айналған сипаттау) поэтикалық шығармалар жинағына жазылған кіріспе мақаладан сүзіп алуға болады. Біржанның әндерін А.В.Затаевич қағазға түсіріп, олар «Қазақ халқының 1000 әні» және «Қазақ халқының 500 әні мен күйі» жинақтарында жарияланды. Біржанды зерттеу ісіндегі тұғырлы орында А.Жұбановтың еңбегі - «Замана бұлбұлдары» кітабындағы «Біржан-сал» очеркі тұратыны сөзсіз. Біржан әндерінің ноталық жарияланымдарының үлкен мәні бар - Біржан-сал Қожағұлұлы, жинақ. Әндер, Алматы, 1959, «Ләйлім-шырақ» жин. (құр. Б.Ерзакович, Ә.Дербісәлин, З.Қоспақов), А., 1983, Мұқан Төлебаевтың жазуындағы 100 әннің жинағы «Мақпал» (құр. Н.Кетегенова), А., 1979.

Қазіргі таңда Біржанның 50-ге жуық әндері белгілі. Олар негізінен ірі халықтық-кәсіпқой әншілер - Қали Байжанов, Ғаббас Айтпаев, Қосымжан Бабақов, Әміре Қашаубаев, Темірболат Арғынбаев, Игібай Әлібаев және тағы басқалардың ауыздарынан жазылып алынған. Біржанның стилі елеулі орындаушылық күрделіліктермен сипатталып, зор дауыс пен кең тынысты, вокалдық шеберлікті талап етеді. Біржанның әндері, тұтастай алғанда, ән салудың қарапайым әуесқойларына бой бере қоймайды. Бұл әндерді, сол замандағы сол аймақтың халықтық-кәсіпқой авторы, мысалы Ақан-серінің жан тебірентер әуендері сияқты, хормен айтуға болмайды.

Біржан әндерінің принципті жаңалығы олардың авторлық, жеке тұлғаландырылған табиғатымен анықталады. Көп жағдайларда Біржан ән мәтінінде осы шығарманың тудырушысы дәл өзі болып табылатындығын арнайы атап көрсетеді, басқаша айтқанда, әнге өзінің авторлық «мөрін» басады. Сондықтан, ондағы өнер тақырыбының, ән тақырыбының және шығармашылыққа өз үлесі барлығының болуы, кең дамуға ие болуы кездейсоқтық емес:

Айырылма домбырадан тіл-көмекей,

Сайраған орта жүзде мен бір бұлбұл,

Ән салған, күйін тартқан кескен кәкей.

Бозбала сала білсең, осы әнге бас,

Аңызым жаңа шыққан «Орынборлық»

Домбыра алдым қолға сегіз перне,

Қызығы бұл шіркіннің тартқан жерде,

Қолға алып, әрлі-берлі тартқанымда,

Жаны жоқ кеудесінде адам дерге.

Неғұрлым кең танымалдыққа ие болған деген атақ композитордың бір оқиғамен байланысқан¹- «Жанбота» және «Адасқақ» атты екі әніне тиесілі болар. Аңыз бойынша, әндер әп-сәтте, суырып салмалық жолмен пайда болған. Оның үстіне, олардың композициялық тұрғыдан жетілген шеберлігі мен интонациялық жинақылығы таң қалдырады.

Әндер тап бір шағын екі бөлімді циклды құрайтындай, оның үстіне бір мезгілде бір-бірін әрі толықтырып, әрі бояуларын қанықтырып тұрады. Әндердің өзара жақындығын, сондай-ақ халықтық-кәсіпқой орындаушылардың әндердің мәтіндерін -«Жанботаны» «Адасқақтың» мәтінімен және керісінше - жиі шатастырушылығы да дәлелдейді.

«Жанбота» әні - бұл қажырлы ашуға толы үн қату, бұл әшкерелеуші сөздердің түйдектей ақтарылуы, бұл қуатты жігер мен биік пафостан қуат алған сөз. Ол бірден шың басындағы нотадан (екінші жоғарғы саты) - «Жанбота, өлген жерім осы ма еді?» деген ызғарлы айғай-үндеумен басталады. Декламациялық әуезділігі (әуенділігі) екпінді, түйдекті сөздермен децима диапазоны арқылы «жүгіріп өтеді» және бесінші сатыға жете келіп, шырқау шектегі интонацияда тоқтайды .

Екінші декламациялық толқын сәл төменірек-жоғарғы тоникадан басталады және тап сол амплитуданы (тербелісті): «Көкшетау боқтығына көмген жерің» - қайталайды.

Әуендік дамудың келесі сатысы - бұл енді: «Адамды ұрсын деген осындай статьяң бар ма еді?» деп айқын құрастырылған сұрақ. Ол енді дыбыстар репетициясымен, сексталық секірістің шуағымен берілген. Алайда әлгі сұрақ жауап талап етпейді, ол риторикалық сауал, сондықтан да әуендік қозғалыс жетілген каденциямен төменгі тоникаға алып келеді. Алайда музыкалы-поэтикалық жолдың бұл жерінде аяқтау болуы мүмкін емес. Сөйлем жолы аяқталған жоқ. Жолдың соңғы: «Көргендерің-ай» деген сөзі қалды. Осы сөздерге келгенде әуен төменгі тоникадан жоғарғыға екпіндей ұшып шығады. Ең басты сұрақ та осы. Оның мәні мынада, әнші тыңдармандарына: «Мұндайға қалай төзуге болады?» деп сауал тастайды да, іле-шала соған өзі болмайды деп жауап береді. Бұл «сұрақтың» интонациясы тұжырымды. Осы жерде әуеннің тоникаға, жоғарғыда болса да, тоникаға келетінін атап көрсету керек.

Әннің қайырмасы - қайғылы сезімдерді білдіру. Әнші ыңыранады, ол әділетсіз, жазықсыз өкпе тудырған өксігін тежей алмайды. Қайырманың ортасында жан ашуы мен ауруы: «Сабап кетті-ау!» деп қайта буырқанады және тағы да ыңырсыған өксік...

Композициялық тұрғыдан алғанда ән біртұтастыққа композициялық «арқаларды» қолданудың арқасында жетіп отыр. Әннің шумағында да, қайырмасында да бірдей әуендік фраза айтылады. Сөйтіп, әнде өзіне тән үш бөліктілік - шумақ пен қайырманың арасында және қайырманың өзінің ішінде - туындайды.

«Адасқақ» әнінде автордың интонациясы байсалды, баяндаушылық әуенде. Оны бір дыбыстың қайталануы, ырғақтық түзелгендік «сөйлегіш» етеді. Тек әрбір жартылай сөйлемнің соңында ғана кішігірім әндете созу - сөздің жалғауы іспеттес, лексикалық мағынасы жоқ: «ай, аги-гау-ей» дегендер кездеседі. Ол құдды, үйлесімнің ең бір ширығысты жетінші сатысында басталатын секірісті - қайырмадағы әуендік кең жайылуды алдын ала ескертетіндей. Әуендік фиоритуралар бастапқыда жетінші саты мен жоғарғы тоника аймағын ширығысқа толтыра әндетіп бастайды да, сонан соң шырқау шыңы - «Ахау»-дан кейін төменгі тоникаға алып келеді, ал ол өз кезегінде фиоритуралардың жаңа «таңбасына» тағы бір тұжырымдама алады.

«Ләйлім-шырақ», «Шідер», «Көлбай-Жанбай» атты үш әннен тұратын басқа ән циклы Біржанның ағайынды Көлбай мен Жанбай ауылына бару сапарымен байланысты. Бұл әндерді ортақ тақырып пен ұқсас музыкалық сипаттары біріктіреді. Олардың әрқайсысында - «Ләйлім-шырақта» - Ләйліге, қалған екеуінде - оның ағаларына үн қату, тартысқа шақыру идеясы бүркемесіз енгізілген.

Олардың ішінде «Ләйлім-шырақ» анағұрлым танымал әнге айналды. Ол - «Ләйлі, шырағым менің» деген үш сөздегі әншінің аса жоғарғы регистрдегі жоғарғы тоникаға үш дыбысты фанфарлық келісімен ашылады. Әнде аталған дыбыстар өзіндік тезис ролін атқарады, кейіннен олар, әр жолы - тұжырымдау, сұрау, үндеу-шақыру сияқты мәндердің әрқилы сипатына ене отырып, сан алуан түрге енгізіліп, ойнатылады. Іс жүзінде, әннің бүкіл бастауы осы дыбыстарға құрылады. Тек үшінші жолда, шырқау шектік жол-фразада ғана еппен кеңейтілген, әрі строфаның төрт жолының әрбір жолына сәйкес келетін бір ғана және ауқымды музыкалық фраза төрт рет қайталанады. Соңғы рет бұл мотив шумақтан соң, жалғау ретінде айтылады. Бірақ, бұл жоғарғы тоника ғой, онда халықтық-кәсіпқой ән тіпті де аяқталуы мүмкін емес.

Төменгі тоникаға келу қажет, музыкалық дамуды аяқтайтын сол. Әннің қорытындысы -бұл төменгі тоникадағы ұзақ каданс. Байқауымызша, ол автордың ішкі ойын (иносказание) музыкалық әдіспен білдіруді көздейді - өйткені, әнде тек шідердің жоғалуы туралы айтылғанынан гөрі, қыздың сұлулығына тамсаныс басымырақ емес пе? Бұл жерде өзінің жылылығымен есіңнен тандырар нәзік, құштар сезімге толы интонация басымдық алып тұр. Жоғарғы тоникаға қайта айналып соғу, біздің ойымызша, орындаушылар тарапынан енгізілген жаңалық, ол өзге ұлттардың ықпалымен байланысты және 20-шы ғасырда пайда болған.

Халықтың сүйікті әніне айналған Біржан әндерінің бірі - «Айтбай». Айтбай - әнде сөз етілетін қыздың есімі. Алайда, солай болса да, аталған әнді махаббат лирикасына жатқыза қою қиындау. Оның мәнін бәрінен бұрын ондағы соңғы екі жолдан ұғынуға болады:

Атымның қақ тұрады сауырына,

Қос тепкі салып келем бауырына.

Қолынан шай құйдырып ішейін деп,

Келемін Айтбай сұлу ауылына.

Мамекең Айтбай десем күлімдейді,

Сұр жорға астымдағы сүрінбейді.

Аққудай аспандағы жүз құбылтып,

Сал Біржан ән салуға ерінбейді.

Өмір мен өнер сұлулығын бастан кешу, өмірге көңілі толу, өзінің «көкте қалықтауын» сезіну ән бойында тұнып тұр. Оның әуені тұтатылған от-шашу (фанфар) сияқты, жоғарғы сатыға төменгі екінші сатыдан шарықтайтын кварталық жүрістерден басталады. Жоғарғы тониканы тұжырымдауға тиісті интонациялар трубаның шақыруына ұқсап, кеңінен шырқалады. Ақырында тоника пайда болып, сол жерде төменгі, неғұрлым тұрақты деңгейде тұжырымдалады.

Әннің шумағында жинақталған тұрақсыздықтың орасан қуаты - екінші жоғарғы деңгейді (үш мәрте) тұжырымдау, оны әндету - жоғарғы тониканы бір мәртелік («қос тепкі» сөздерінде) айтып өту кезінде таусылып қалуы мүмкін емес. Қайырма басталатын жоғарғы тоника осы жүрістің қашықтыққа шешімі ретінде естіледі. Бәлкім, бұл әннің әуенінде «ауаның», кеңістіктің осыншалық сезілуі де сондықтан болар. Мөлдір де жеңіл, өрнекті оюларға толы қайырма шумақтық интонацияны, бірақ тек варияцияланған түрде қайыра қайталайды. Аталған әннің шумағы мен қайырмасы бір жалғаумен біртұтастана біріккен - шумақтың да, қайырманың да соңында, тониканы әнге қосатын бірдей әуендік фраза естіледі. Бүтіндей алғанда бүкіл қайырма - тониканы тұжырымдау. «Ақындық әуен формуласының» семантикасы бұл жерде тап бір «екі еселенгендей» болып тұр.

Бұл ән М.Төлебаевтың «Біржан мен Сара» операсындағы Біржанның сахнаға шығардағы ариясы ретінде пайдаланылған. Байқауымызша, композитордың бұл әнге өз таңдауын тоқтатқан себебі - оның музыкасының ерекше көңілділігінде, салтанаттылығында болса керек. Арияға Көкшетаудың сұлулығын суреттейтін және Қояндының жәрмеңкесін сипаттайтын сөздер қосылған. Қосылған сөздер музыканың көтеріңкілігіне, ұрандылығына тамаша сәйкесіп түсті. Операның премьерасынан кейін «Айтпай» әні жаңа, опералық сөздермен орындала бастады. М.Төлебаевтың музыкалық-драматургиялық жаңалығы - Біржан ариясының негізін қалаған шумақ-куплет, ал әннің жалғасы - шумақтың музыкасын ол әйелдер хорына тапсырғаны болды. Сол арқылы әннің дыбысталуының ырғақтық жеңілдігін басып көрсетті.

Біржанның «Жонып алды» әнін халықтық-кәсіби өнерінің шынайы манифесті деп есептегеннің артықтығы жоқ. Әннің үш шумағында халықтық-кәсіпқой әннің маңызды қағидалары қалыптастырылған. «Жонып алды» деген атының өзінің сөзбе-сөз алғандағы: әлденеден жонып, қырнап, әдемілеп ойып алды деген мағынасы - оның қайталанбастығын, ерекшелігін, сонылығын ғана көрсетіп қоймай, сонымен қатар әлден-ақ белгілі бір шығармамен жұмыстың, әндік түрдің мұқият өңделуі мен оның сақталуының және оқшаулығының қажет болғандығын аңғартады. Алайда, бәлкім, ең маңыздысы - ол өнер саласының өзі - ән көркемдік пен сұлулықтың сипатындай айқындалып, белгіленіп және шырқалғандығы болса керек. Ән - өмір мен мәдениеттегі жоғарғы құндылық. Жоғарғы сезімдер мен терең ойлар әлемінің өздері тап сонымен тығыз байланысқан.

Аты еді бұл әнімнің «Жонып алды»,

Алғандай, сұлу жонып, өрім талды.

Жасымнан сүйіп салған ән болған соң,

Жаңылмай, әлі күнге есте қалды.

Жан едім, әсем әнді сүйіп айтқан,

Жағымды көпке бірдей, жұрт ұнатқан.

Келетін нақысына, жүз құбылтып,

Кейде өрлеп, кейде шалқып, баяулатқан.

Кім сүймес, көкке өрлеген әсем әнді,

Көңілдің күйін шерткен көркем, сәнді.

Болғандай бойға қуат, ойға азық.

Балқытып еріткендей, тербеп жанды.

Ән мәтіні асқан шеберлікпен шығарылған. Қара өлең жанрына тән, дәстүрлі (аава) ұйқасынан бөлек, бұл жерде жолдарды жұптап біріктіретін (АА, ЖЖ, ЖЖ, КК, КК, ББ), бастапқы ұйқас бар.

Әнде әншінің өз әрекетіне терең саналылықпен қараушылығын куәландыратын орындаудың, ән салудың әртүрлі әндерде шашылып тасталған қасиеттері де шоғырландырылған.

Әннің музыкалық идеясы Біржанға тән мелодикаға (әуенділікке) - бірден көтеріңкі шабыт, қуат беретін бесінші сатыдан жоғарғы тоникаға белсенді өрлейтін құралдармен білдірілген. Әрбір буынды әндеттіретін сегіздікпен біртегіс қозғалу әнге қанат бітіріп, қалықтатады. Қайырманың әуендік әшекейлері, олардың еркін өрілуі жарық шашып, өмір қуанышын асқақтатады.

Көптеген халықтық-кәсіпқой авторлардағыдай, Біржанның шығармашылығында да «автопортрет» - ән, өзін- өзі таныстыру әні бар. Оның аты да солай - «Біржан сал» деп аталады. Баршамызға белгілі, мұндай әндерде, әдетте, жанрдың қайдан шыққандығын, оның айтыстағы ақынның өзін таныстыру дәстүрімен сабақтастық байланысын көрсететін белгілі бір музыкалық құралдар жиынтығы қолданылады. Бұл бастапқы «айхайдың» музыкалық көрінісі (АӘФ - ақындық әуендік формула) - барлық мүмкін болар әдістермен жоғарғы тониканы - тональды-үйлесімділік, ырғақтылық, қозғалысты-экспрессивті - білдіру. Оның көптеген басқа әндерінде АӘФ сан қырлы және айқын түрге енгенімен, айтылып отырған жағдайда Біржан аталған әуендік құралды қолданбайды.

«Біржан сал» әнінде әуен тоникалық үшдыбыстық сатыда асықпай қозғалады. Әрбір фраза тұрақты бесінші сатыда тұйықталады. Үшінші әуен-жол іштей үлкен секіріспен кеңейген. Ақыр соңында әуен жоғарғы тоникаға қозғалыстың мақсаты ретінде жетеді. Төртінші жолдағы ұзақ каданс осы бір байсалды да өзіне-өзі сенімді және өрлікке толы пікірмен аяқталады.

«Жайма шуақ» әні («Жалғыз арша» деген атпен орындалады) Біржан салдың ән жинақтарына енбеген, бірақ ол поэтикалық жинақтар мен топтамаларда кездесіп отырады. Біржанның авторлығын ән мәтінінің өзі айтып тұр. Онда тек Біржанның есімі мен басқа әнінің аты ғана айтылып қоймай, сонымен қатар «Ләйлім шырақ» әнін ол қашан шығарғаны туралы да ескертіледі:

Көл жағалай бітеді көкше құрақ,

Шырқаушы еді осылай Ләйлім-шырақ.

Қозыбақтың үйінде мәжіліс боп,

Әні еді Біржан салған «Жайма шуақ».

Әуеннің бесінші сатыдан жоғарғы тоникаға қарай екпінді өрлеуі, оның тұжырымдамасындай, дәл осындай жетінші және бесінші сатыдағы белсенді түрде бекуі, мәтіннің барлық осы дыбыстарда әндетілуі - мұның барлығы ақындық «Мен»- ді байқатумен, ақынның тыңдармандарға өзін таныстыруымен байланысады. Алайда бұл лирикалық ән, ол туралы тек поэтикалық мәтін ғана емес, сонымен қатар «әуенді және нәзік», «өте нәзік» деп белгіленген кеңінен шырқалар эпизодтар да айтып тұр. Бір әнде сапалық жағынан әртүрлі екі элементтің бірігуі көтеріңкі шабыт пен ақындық құлаш сермес лирикалық сезімнің симбиозын бермейді. Әдетте, Ақындықтың қуаты мен тапқырлығы бірлесе отырып, лирикаға маңыздылық пен тереңдік, тіпті біршама театралдық қасиет те береді. Алайда «Жайма шуақ» әнінде олар өзінің бастапқы сапасындай, араласпай, бірақ, бейненің екі жүзіндей, оның екі күйіндей бірге тұрады.

Ақындық әуендік формула мәтіннің тек бірінші жолын ғана ұйымдастырмайды. Тартылыстың ширығысқа толылығы, үйлесімнің ашылу логикасы бұл әнде, көптеген жағдайлардағыдай, оның барлық әуендік безендірілуін бұйырып (диктует) тұрады. Екі жарты жол да ақындық әуендік формуладан басталады. Алғашқы жарты жолдың әуендік құрылымы бесінші сатыда аяқталады. Екінші жарты жолда ақындық әуендік формула жайылып, жоғарғы тоникада тұйықталған, әуендік құрылымның аяқталуы төменгі тоникаға алып келеді. Қайырмасында - ақындық әуендік формуланың тағы бір нұсқасы (жетінші сатыдан) тұр.

Ақындық қайнарды тұжырымдау идеясы бүтіннің ауқымында жүзеге асырылған. Лирикалық сәттер бейненің мәніне қайшы келмейді, олар оның ішінде тұрады. Музыкалық тұрғыдан бұл сол мәндегі лирикалық нұсқаны білдіруді әр жолы беріп отыруымен көрініс табады. Жолдың бірінші жартысында бесінші сатыны тұжырымдау оның ұзақ әндетілуімен ауысады, ал екінші жарты жолда және қайырмада тониканы тұжырымдау мен әндету де екі ипостасьта - АӘФ- да және лирикалық эпизодты кең ауқымда шырқауда көрініс табады. АӘФ-ның және шырқалатын эпизодтардың өлшемі мен сапасы бастапқысына тура пропорционалды түрде өзгереді.

Бесінші сатыдағы әндету мен бірінші жарты жолдағы жоғарғы тониканы бір реткі қуатты тұжырымдау, екінші жарты жолдағы АӘФ-ның неғұрлым кең ашылуы -тониканың анағұрлым ұзақ шырқалуы. Қайырмадағы тұрақсыздықтың қуатты импульсы (жетінші сатыдан басталатын АӘФ) - ән соңындағы шырқаудың тұтас «платосы». Әндегі өз бойына тұлғаның әртүрлі күйі мен қырларын сыйғыза алған көркемдік бейненің сыйымдылығы қандай да бір айқын идеямен, нақтылы сезімді білдірумен қаншалықты байланысса, мінезбен, индивидуальдылықпен, идеяны тасымалдаушының өзінің мәнімен де соншалықты ұштасады [3].

Біржанның стилі - айқын концерттік, негізінде ақындық үндеушілдік, жарқындық, бұқарашылдығы жарқырап тұратын стиль.

Өнерге, махаббатқа, сұлулыққа толы Жер бетіндік тұрмыс қуанышы тақырыбы -«Жамбас сипар» әнінің басты тақырыбы. Бұл әндегі музыкалық бояулар палитрасы жарқын да мерекелік реңктерінің молдығымен тамсандырады. Шумақтың нәзік пентатонды әуені халықтық-кәсіпқой махаббат әндерінің («Гауһартас», «Алқоңыр», «Қарағым-ау» және басқалары) - интонациясына құрылған - бұл салттық интонациялық кешен.

Өз шумағында Біржан жарты жолды мүшелеудің нәзік, дәстүрден тыс ерекше түрін -өлең мен шумақтың (напев) асинхрондылығының арқасында - екеу емес, керісінше, үш әуен-жолға бөлуді қолданған. Өзінің масштабтары бойынша әннің қайырмасы шумақтардан асып түседі. Ал оның орындалуы (Біржанда әрқашанда дерлік) өте жоғары вокалдық техниканы, кең тыныс пен дауыс диапазонын талап етеді. Қайырманың бірінші бөлімі шумақ әуенінің вариациясына (ойнауына) негізделген. Әннің түпкі тінін әнге қосатын, тұрақты қайталанып, тап бір «сөйлеп тұрғандай» дыбыстардың, сатылай екпіндейтін жүрістер мен нәзік оюлы фигуралардың үйлесім табуы бастапқы бейнені жаңа бояулармен жарқыратып жібереді.

Қайырманың екінші бөлімі жоғарғы тониканы тұжырымдаумен басталады, сол тақырыпқа бағытталған тағы бір тамаша, жарқыраған вариацияның үні естіледі. Үйлесімдік бағдарлардың (соль, ре, си, ре) сызығын көрсететін әуендік пассаждарға жеткен тониканың, қарқын мен динамиканың (фортиссимо) от шашқан, көз қарықтырар жарығы мерекелік, қуанышты эмоциялардың «жарып» шығуына мүмкіндік береді. Бірақ образдың мәні сол баяғысынша. Қайырманың екінші бөлігіндегі әуендік сызық шумақтың потенциалдық қуаты мен қайырманың бірінші бөлігіндегі оның вариациясын бұрып әкеледі. Әннің ең соңында - жан тебірентер штрих - осы бір тамаша «юбиляцияның» (соңғы үш тактінің) нәзік бастапқы бейнесін еске түсіреді.

Біржан шығармашылығының соңғы кезеңі оның науқасымен байланысты. Осы кезең ішінде шығарылған барлық әндері оның туыстарына, балаларына өзін босатуды, қолын шешуді сұраған арнаулардан: «Ақық» (қызының есімі), «Теміртас» (ұлының есімі), «Дүние» (өмір, тағдыр), «Аттанамын», Біржанның ауырып жатқандағы әні, Біржанның қайтыс болар алдындағы әні, әйелі Әпішке айтқанынан тұрады. Өмірінің соңғы кезеңіне жатқызылатын жеті әнінің ішінде, әсіресе, жиі орындалатыны «Теміртас». Бұл ән, «Дүние» әні сияқты, композитордың одан бұрынғы әндерінен аса қатты ерекшеленеді. Пафос пен декламациялылық, тамаша фиоритуралар мен қайырмалардағы әуендік «шырқ үйірілу» жоғалады. Аталған әндердің музыкалық тілі қарапайым да сараң. Біржан стилінің негізі - музыкалық ойдың тереңдігі мен айқындығы жалаңаштанып қалды.

«Дүние» әнінің негізінде шумақтың сөздері әндетілетін ауқымды музыкалық фраза жатыр.

Еу! Дүние өтеріңді-оу, біліп едім,

Білдірмей серілікпен жүріп едім.

Бұл күнде арық қойдан бағам төмен,

Үш жүзге атым шыққан Біржан едім.

Ел кездім-ей, Кертөбелді арықтаттым,

Жақсыға сөз сөйледім анықтатып.

Үш жүзге атым шыққан Біржан едім,

Құдайым, қойды-ау бүгін шалықтатып.

Теміртас, Асыл, Ақық-еу, парасатты-ау,

Кем қылмай өсіріп едім салтанатта-ау.

Жанашыр, іштен шыққан құлындарым,

Шешіңдер, білегіме арқан батты-оу.

Шешіңдер, білегіме арқан батты-оу.

Әуен әрі әндетпелі және баяндау жағынан түсінікті. Бұл ән мен сөздерде - қайғы және қашып құтылмасты ақылдылықпен, қайыспай қарсы алу бар. Әннің аяқталғандығын әннің үш шумағынан соң, кода ретінде айтылатын шағын қайырма қорытындыны білдіреді.²

_{Пайдаланылған әдебиеттер}

_{1. А.Жұбанов. Замана бұлбұлдары. Біржан сал. А., 2003.}

_{2. Біржан сал Қожағұлұлы. Өлеңдер. (ред. және түс. жазған Е. Исмаилова), Алматы, 1967 ж.}

_{3. С. Елеманова. Қазақтың дәстүрлі ән өнері. «Қазақтың ауызша-кәсіпқой әндерінің семантикасы» тарауы. 80-85- беттер. А., 2000 ж.}