КЕНЖЕ ЖҰМАНҰЛЫ, «АЛТЫН ҚАЛАМ» ӘДЕБИ ЖҮЛДЕСІН ҰЙЫМДАСТЫРУ КОМИТЕТІНІҢ ДИРЕКТОРЫ: ӘДЕБИЕТІМІЗДІҢ ҚОРЖЫНЫ МОЛАЯ ТҮСПЕК

– Елімізге танымал «Алтын қа­лам» әдеби жүлдесі биыл алтыншы рет ұйымдастырылып отыр. Елге ай­тар жағымды жаңалықтарыңыз бар секілді. Олай болса, әңгімеңіздің әлқиссасын жамағатқа жаңа мау­сымның жылы жаңалығын айтудан бастағаныңыз жөн болар еді.

 – Балалар жазушыларына ар­нал­ған Халықаралық «Дарабоз» бай­қауы биыл алғаш рет «Алтын қа­­лам» әдеби жүлдесі аясында өте­ді. Бұған дейін 11 жыл қатарынан ұйымдастырылып келген байқау жаңа қалыпқа көшірілді. Сайысқа қатысып жатқан жұмыстарды оқырмандар бағалайды. Барлық шығарма жүлденің ресми сайтына орналастырылады. Енді балалар шығармасымен айналысып жүрген қаламгерлер өз шығармаларын akalam.kz сайтына жібере отырып, конкурсқа қатыса алады. «Дарабоз» байқауын қанатының астына алуы – «Алтын қалам» әдеби жүлдесін ұйым­дастырушыларға үлкен жауап­кершілік жүктейді. Бұл сайыс қаламгерлерге де оңай соқ­пай­ды. Өйткені үздік шығармада қазақтың қара домалақтарының болмысы, іс-әрекеті, мінез ерек­ше­лігі, қиялы, арманы барынша көр­се­тілуі тиіс. Бұл аталым бойынша бір ғана жеңімпаз жарияланады. Үздік туынды авторына жобаның серік­тесі ZHERSU инвестиция­лық-өндірістік корпорациясы 1 000 000 теңге тағайындады және балаларға арналған үздік шығармалардың жинағын шығарады. Сонымен қатар биыл Есенқұл Маманұлы атындағы сыйлық жарияланды. Бұл сыйлықтың иегеріне де  1 000 000 теңге беріледі. Тағы бір айта ке­тетін жаңалығымыз, жа­қын­да ға­на Алматыда өткен баспа­сөз мас­лихатында конкурс сайты­ның та­ныстырылымы өтті. Жүл­денің ресми сайтының атауы ғана қалып, интерфейсі өзгертілді, мүм­кіндігі артты. Сонымен қатар сайт­тың мобильдік нұсқасы жасал­ды. Енді кез келген адам біздің сайт­ты ұялы телефон арқылы кө­ріп, дауыс бере алады. Қазір отан­дас­тарымыздың дені смартфон пай­даланатынын ескеріп, көптен ойы­мызда жүрген істі жүзеге асыр­дық.

– Әдеби жүлде былтыр Қазақ­стан Тәуелсіздігінің 25 жылдығы та­қырыбымен ұйымдастырылды. Биыл қай тақырыпқа басымдық беріп отырсыздар?

 – Биыл Алаш қозғалысына 100 жыл толып отыр. Қазақ жерінде бір ғасыр бұрын болған тарихи оқи­ға­ны ел есінде жаңғырту мақ­сатында шараны айтулы датаға орайлас­тыр­дық. «Алашордаға – 100 жыл!» деген арнайы аталым жария етілді. Атауы осылай болғанымен, ав­торлар Алаш қозғалысы ғана емес, ашар­шылық, Ұлы Отан соғысы туралы, қазақтың басынан өткен нәубет, халқымыздың батырлары туралы, яғни қазақ тарихына қа­тысты жазылған кез келген жұмыс қа­былдана береді. Үздік деп та­ныл­ған шығарманың авторы 1 000 000 теңге сыйақы алады. Жарияланған Есенқұл Маманұлы атындағы сый­лық биыл «Алашордаға – 100 жыл!» тақырыбында жазылған үз­дік әдеби туындыға беріледі. Есен­құл Маманұлының кім екенін көзі қарақты оқырмандар біледі. Алаш­тың біртуар азаматы жайлы айта кетсек, ол – қазақтан шыққан ал­ғашқы кәсіпкер-ағартушылардың бірі. Жастайынан өжет, еркін, бас­таған ісін жарты жолда қал­дар­майтын табанды болып өскен. 1907 жы­лы қажылық сапармен Меккеге барып қайтқан. Ағалары Тұрысбек, Сейітбаттал бастаған ағарту­шы­лық-кәсіпкерлік істі жалғастырып, жаңа тұрпаттағы мектеп ашуды қолға алған. Жетісу өңіріне белгілі өнер-білім ошағы – «Мамания» мектебінің қалыптасуы, оның даму та­рихы Есенқұл есімімен тікелей бай­ланысты. Ол ел ішінен қаржы жинап, Түркия, Польша және Ре­сейде оқып жүрген қа­зақ сту­денттеріне жәрдемақы тө­леуді ұйымдастырған. Сондай-ақ қаржы тапшылығынан жабылып қалу қаупі төнген «Қазақ» газетіне Есен­құлдың басшылығымен қар­жылай көмек берілген. Әсіресе, ол 1913 жылы халықтың өмірін шы­найы бейнелеген қазақ роман­да­рына бәйге жариялап, қомақты жүлде белгіледі. Сол уақытта Есен­құлдың меценаттық бастамасын М.Сералин, А.Байтұрсынұлы, Ә.Бө­кейханов, М.Дулатов, т.б. ұлт зиялылары азаматтық ерлік, көп­шілікке өнеге ретінде бағалады. Есенқұл Маманұлының осындай игі бастамаларын бүгінгі таңда жал­ғастырып жатқан қазақ аза­мат­тарына айтар алғысымыз мол. Елі­нің гүлденгенін, халқының өсіп-өнгенін тілеген осындай жақ­сы жігіттердің бірі Бауыржан Оспанов биыл Есен­құл Маманұлы атындағы дәстүрлі сыйлықты жа­риялады. Бұл сыйлық жыл сайын беріледі.

 – Байқаудың сайтын ашып қарағанымызда «Шетелдің үздік авторы» деген жаңа аталымды кө­зіміз шалып қалды. Бұл басқа мем­ле­кетте тұратын авторлар ара­сын­дағы сайыс па?

 – Иә, бұл аталымда тек шетел қа­лам­герлері бақ сынайды. Біздің жүлдеге республикамыздан тыс жерлерде тұратын авторлар көптен бері қатысып келеді. Мысалы, былтыр АҚШ, Израиль, Ресей, Малайзия, Қырғызстан, Украина, Чехия, Өзбекстан секілді әлемнің 8 елінен авторлар өз туындыларын жолдады. «Алтын қалам» туралы ға­ламтордан біліп, өтініштерін жолд­аған екен. Бұл қаламгерлердің көбісі – өткен ғасырдың 90-жыл­дары, 2000 жылдың басында шекара асып, басқа елге біржола қо­ныс аударған отандастарымыз және ТМД елдерінде туып-өскен азаматтар. 2011 жылы «Шетел авторларының үздік шығармасы» аталымын алғаш енгізгенбіз. Мұн­дай қадамға ойламаған жерден бардық. Өйткені шетелде тұратын қаламгерлер де «Алтын қаламға» қызығушылық танытып, шығарма­ларын жіберген. Оларды ескерусіз қалдырмау үшін арнайы аталым енгізгенбіз. Сол жылы «Шетел ав­торларының үздік шығармасы» аталымы бойынша молдовалық Вика Чембарцеева және ресейлік Роман Рубанов марапатталды. Мұ­нан кейін өзге елден жолданған жұ­мыстардан бас тарттық. Өйткені біз­дің мақсатымыз – қазақ әдебие­тіне жұрт назарын аудару, заманауи шығармаларды, жаңа авторларды оқырманға таныстыру. Әрине, шет­ел­дегі қандастарымыз да бәй­ге­мізге қатысса, аса қуанар едік. Сонда жат жердегі қазақ әдебие­ті­нің аяқ алысымен, даму барысымен та­нысуға мүмкіндік туар еді. Қазір шет­елде аз да болса қазақ кітаптары жарық көріп жатыр, өкінішке қа­рай солармен жіті таныса алмай отыр­мыз. Дегенмен биыл өзге елде тұра­тын қаламгерлердің өтініші бойын­ша «Шетелдің үздік ав­торы» деген жаңа аталымды жа­рияладық. Қазірдің өзінде Ук­раи­на, АҚШ және Германия аза­мат­тарынан әдеби туындылар келіп түс­ті. Сондай-ақ бізге аударма ма­териалдарды жібергендер, көркем аудармаға арналған жаңа аталымды жариялауымызды сұра­ғандар бар. Әзірге, өзге тілден қа­зақшаға немесе қазақшадан өзге тілге аударылған әдеби шығар­ма­ларды қабылдап жатқанымыз жоқ. «Алтын қалам» бірнеше әдеби жанрдың басын біріктіріп отыр. Егер өзге сайыстар бір жанрмен ға­на шектелсе, біз назар аударуды қа­жет ететін бірнеше әдеби саланы қам­тып отырмыз. Олардың қата­рын­да проза, поэмадан басқа, дра­матургия, сатира, фантастика, де­тектив, киносценарий және бас­қа аталымдар бар.

– Бәйгеге кімдер қатыса алады, шығармалар қай уақытқа дейін қа­былданады?

 – Қаламгерлерден шығарма­лар­ды қыркүйек айының 15-іне дейін қабылдаймыз. Дауыс беру қыр­­күйек айының 30-ына дейін жал­­ғасады. Соңынан түскен шы­ғар­малармен оқырмандар және қазылар алқасы танысып үлгеруі үшін қосымша 15 күн уақыт бе­ріл­ген. Байқау үш кезеңнен тұрады. Алғашқысында оқырмандар дауыс береді. Ең көп ұпай жинаған шы­ғармалар келесі кезеңге өтеді. Екін­ші турда қазылар үздік жұ­мыс­тарды таңдап, сыйлыққа үміт­кер­дің қысқа тізімін жасайды. Ең соңын­да әр жанр бойынша қысқа тізімге енген 5 шығарманың біреуі ғана жеңімпаз атанады. Байқаудың тағы бір ерекшелігі, авторлардың аты-жөні көрсетілмейді. Оқыр­ман­дар авторға емес, тек әдеби туын­дыға дауыс беруі тиіс. Сон­дай-ақ өзіне ұнаған жұмысқа пікір білдіре алады. Жеңімпаздарды марапаттау шарасын қазан айына жоспарлап отырмыз. «Алтын қа­лам­ға» кез келген адам тегін қатыса алады. Үміткердің мамандығына, жасына, мекенжайына, шығар­ма­сының көлеміне шектеу қойыл­майды. Тек жолданған жұмыстар бай­қау шарттарына сәйкес келуі тиіс. Барлық шығарма элект­рон­дық нұсқада қабылданады. Қа­тысу­шылар жазған дүниесін adebiet2014@gmail.com немесе kenze2002@mail.ru электрондық мекенжайына жөнелтуі керек. Ке­ліп түскен шығармаларды сайт әкімшісі қарап шығып, akalam.kz әдеби порталына орналастырады. Сол сәттен шығармаға дауыс беру басталады. Ескерте кететін жайт, ав­торлар шығармаларын сайтқа жолдағанда міндетті түрде аты-жө­нін, электрондық мекенжайын көр­сетуі керек. Бұл деректер толық болмаса, байқауға қатыстырыл­май­ды. Автор жайлы деректер (ме­кенжайы, өмірбаяны, бай­ла­ныс телефоны) тек сайт әкім­шісі­нің мұрағатында сақталады және сайтта жарияланбайды. Байқауға бұрын қатысқан қаламгердің екін­ші рет бақ сынауына рұқсат етіл­ген. «Алтын қалам» иегерлері де жаңа туындыларын жолдап, көп­пен бірге тағы бақ сынай алады.

– Биыл «Алтын қалам» жүлдесі не­ліктен жылдағыдан ерте жария­ланды?

 – «Алаш қозғалысының 100 жыл­дығына» байланысты әдет­те­гі­ден ерте бастауға тура келді. Ав­тор­лар осы тақырыпта жазылған ең­бектерін саралауға, толықтыруға не­месе жаңа дүние жазып шығуға үлгеруі үшін өткен жылдардағыдай мамыр айында емес, ақпан айында бастап жібердік. Биыл сондай-ақ «Жыл­дың үздік сатирасы» аталы­мы­на қазақ сатиригі Есенжол Дом­баев атындағы сыйлық беріледі. Айта кетейік, былтыр жылдың үз­дік романы атанған қаламгер Тұ­рыс­бек Сәукетаевтың «Мен жын­дымын» шығармасы өткен айда жеке кітап болып шықты. Еліміздің ірі қалаларындағы кітап дүкен­дерінде сатылып жатыр. Оның ал­дында «Алтын қаламның» қол­дауымен «Аруна» баспасынан Тұмар Мүкештегінің балаларға арнал­ған «Шимай-шатпақ» кітабы жарық көрді. Байқасаңыз, біз әде­би жүлде ұйымдастырып қана қой­май, әдеби агенттің қызметін де атқарып отырмыз. Бәйге арқылы жақсы авторлар тауып, олардың шы­ғармаларын баспадан шы­ға­рып, көпшілікке ұсынып жатыр­мыз. Бұл сала көрші Ресейде 2000 жылдары басталып, қазір жақсы дамып келеді. Қазақстанда әде­би агенттің қызметіне жүгініп жат­қан авторлар санаулы-ақ. Оның өзі орыс тілінде жазатын қаламгерлер. «Генерал болуды армандамаған сол­дат солдат емес» деген сөз бар емес пе?! Біз де болашақта қазақ­тың үздік туындыларын шет тіліне аударып, жаңа әдебиетімізді әлем­ге кеңінен насихаттауды арман­дай­мыз. 

«Алтын қалам» әдеби жүлде­сі­нің бас серіктесі Бауыржан Ос­па­нов жетекшілік ететін ZHERSU ин­вестициялық-өн­ді­ріс­тік кор­по­ра­­циясына, бас ақпарат­тық серік­тесіміз «Русское радио» ұжы­мына, сондай-ақ КТК, 31 те­леарнаға, «Ай­қын», «Жас Алаш» ба­сылым­да­рына, Қазақстан бас­па­сөз клу­бына қолдау көрсеткені үшін ал­ғы­сымызды айтамыз.

– Әңгімеңізге рақмет.  

Сұхбаттасқан Ермахан ШАЙХЫҰЛЫ

  www.aikyn.kz