Өтен Ахмет. Ақ сезімнен жаралған

(М.Мақатаев поэзиясындағы туған жер, Отан, табиғат тақырыбы)

Ұлы Абай негізін қалап кеткен қазақ жазба поэзиясы түр, мазмұн жағынан еш уақытта тоқырамай, керісінше, үнемі жетіліп, үнемі биіктеп баюмен келеді. Бұл тұрғыда өткен ХХ ғасырды алтын ғасыр болды десек, асырып айтқандық емес. Әсіресе, сол асыл қазынаны жасаушылар ішінде, мен үшін, Мағжан Жұмабаев пен Мұқағали Мақатаев поэзиясының орны айрықша бөлек. Мағжан ұлттық намысты ту етіп, халықтық асқақ рухты жыр етсе, Мұқағали қазақтың даласы қандай кең, таулары қандай биік болса, өзінің де жан дүниесінің туған даласындай кең, адамдық-азаматтық келбетінің туған тауындай биік екенін жырлап өтті.

Мұқағали бақилық болғалы ол жайында айтылған естеліктер, жазылған ғылыми-зерттеу еңбектер аз емес. Алда әлі талай айтылып, әлі де талай жазылары хақ. Өйткені ақын мұрасы мұхиттың суындай мол, теңіздей терең. Осындай теңдессіз мол қазынаны түгел қамтып, тереңін сүзіп айтып шығу қай зерттеушіге де оңай тимесі анық. Мен де ақынның туған жер, Отан, перзент парызы жайындағы кейбір өлеңдері төңірегінде ғана сөз айтпақпын.

Жалпы, ақын шығармаларында ешқашан желісі үзілмейтін, қай тақырыпқа жазбасын және туындыларының үлкен-кішісіне қарамастан – бәрін бір-біріне желімдеп, шашау шығармай тұтастырып тұратын бір ғажайыр қасиет бар. Ол алтын арқаудың аты – Махаббат. Ақын жүрегіндегі осы құдіреті күшті ұлы сезім, мейлі, бұзылған үй, ескі жұрт, бетін жаңбыр жуып, күн сүйген қара жартас – бәрін жанды бейнедей қабылдайды. Табиғат оның анасы, әкесі, жан досы, нақсүйер ғашығы. Өзін табиғаттан, табиғатты өзінен бөлек дүние деп білмейді. Ақын үшін бұл екеуі тең дәрежелі, егіз, бірінің бірінсіз күні жоқ. Егіздердің бірінің киімін бірі алмастырып кие беретіні секілді, бұлардың да жандарын айырбастап бірі адам, бірі қайың болып сөйлесетіндері де сондықтан.

         Жапырақ – жүрек, жас қайың!

         Жанымды айырбастайын,

         Сен адам бола бастасаң,

         Мен қайың бола бастайын.

         Келісесің бе, жас қайың?- деп тілдесіп, сырласып алады да:

         Өмірге - өмір жалғасып,

         Анамыз жерге жармасып, 

         Бірде адам, бірде қайың боп,

         Сүрейік өмір алмасып,- деп адамзаттың мәңгілік ғұмыр аңсарынан хабар бергендей болады.

Мұқағали жырларының тақырыптық ауқымы тарау-тарау және өте кең. Сонымен бірге, оларды мынау табиғат лирикасы, мынау атамекен, туған жер жайында деп, мынау Отан туралы, ал мынау көңіл-күй лирикасы деп аражігін ажырата қоюға да болмайтынын байқау қиын емес. Өйткені туған жер, табиғат, Отан, көңіл-күй перзенттік мөлдір сезім бірінен бірі туындап, бірімен бірі тонның ішкі бауындай үйлескен біртұтас ғажайып сұлу асқақ әлем. Поэзиядағы қайталанбыс Тәж-Мақал сәулет ескерткіші іспетті. Сондықтан ақынның Жер-Ана, Отан, табиғат, балалық парыз жайындағы өлеңдері деп бөлуімізді шартты түрде деген жөн.

Шіркін, туған жер, сан сиқырлы табиғат! Сенің қадір-қасиетіңді бәр-бәріміз Мұқағалиша сезініп, Мұқағалиша түсіне алсақ қой... Ақынның көзі не нәрсеге түспесін, одан тек сұлулық пен үйлесімділікті ғана көреді. Және ол үшін, жоғарыда айтқанымдай, бәрінің де жаны бар. Кәдуілгі ақыл-ой, парасат иесі – адам секілді. Ауылға көктем келгенде, асқар ала таулардан асып «мұз бөрікті аяз ата» кетіп бара жатады. Түн келгенде, көк аспанды жамылып Жер-Ана тәтті ұйқыға кетеді. Ақын оған «түн тыныш өтіп, дін аман оянса» екен деп «Қайырлы түн!» айтады. Міне, таң атты. Жомарт жері, өзендері, көлдері, белдері, орманы, ақбасты ата таулары – бәрі де дін аман. «Қайырлы таң!» - дейді ақын қуанып. Ақынға туған жердің құсы екеш құсы да қымбат. «Қарлығашым келдің бе, қаршығадан саумысың?» - деп оның тілеуін тілеп жүреді. Таудан аққан, ойпаңды жерден тесіп шыққан бұлақтар теңізге неге құймайды? Ақын көзімен қарасақ, себебі олар «туған даласын шөл етуге қимайды» екен, «бар қуатын өзінің топырағына сыйлайды» екен. Ақын үшін күншуақтың да жаны бар. Күн боса да жан досы, сырласы. «Ей, менің күн шуағым, мүмкіндік бер шығатын күндеріммен тілдесуге» - дейді ақын. Мұқағали табиғатты сүй, аяла деп жалаң уағыз айтпайды. Сыртқы жылтылдақ сұлулығын айтып та тамсанбайды. Оған адамға тән мінез, қылық, әрекет береді. Расында да «Туған даласын шөл етуге қимайтын» бұлақты қалайша жан иесі демессің. Содан кейін «бұлақ өзін туған топырағына сыйлайды, мен ше?» - деп өзің жайлы да ойланасың ғой.

Ақын шабытының бір қайнар көзі, әрине, кіндік қаны тамған – Қарасаз. Туған жер оған бірде ескі қыстау, тау бөктерлеген ауыл, көшкен үйдің жұрты, бозқараған болып тіл қатады. Бірде кеудесін сағыныш қысып қыстаудың көкшіл түтінін аңсаса, бірде сол иесіз қалған қыстауға бас иіп тағзым етеді. Көктемнің жаңбыры, тырнаның тыраулаған назды үні, бөктердегі жағалай қонған киіз үйлер жанын әркез шаттыққа толтырады.

Ал бозқараған ақын түсінігінде далалықтың жұпар иісті сирені еді ғой. Бозбала, бойжеткендердің тығылмақ ойнайтын, бір-біріне сыр ашатын қасиетті орны болатын. Отқа жанған бозқарағаннан төңірек-маңайға әтір иісі аңқитын. Соғыстан кейінгі жесір әйелдердің көңіліне желік кіргізетін. Иә, иә, көктемде «бөктер жақтың үйлері патшаның сарайындай» түрленуші еді-ау. Қарасаздың суларынан «үйрек ұшып, қаз қонып» маңайды шаттық әуенге толтырып, тіршіліктің тәтті күйін шертетін. Жерді Анаға теңеу әріден бар ұғым. Осыны Мұқағали ақын «Ұқсастық» деген өлеңінде жаңа қырынан танытады.

         Тамыры иіп,

         Тәтті бір ұйықтап алғасын.

         Ана – шайына,

         Дала – нөсерге қанғасын,

         Далаға – диқан,

         Анаға – адал жолдасы,

         Тыңайтпақ болып,

         Даярлап жатыр қалжасын...

М.Мақатаевтың туған жер, Отан туралы өлеңдерінің ішінде тау бейнесі айрықша орын алады. Өйткені ол «алып тауды бесік қып өскен». Сондықтан «ғұмырым керемет» деп есептейді. Таулар ақын үшін мелшиген жансыз қара тастар емес, «сеңсең бөрік сәлде шалған аталар». Алатауға ол достарымен жәй серуен құру үшін бармайды. Алатау – шал, көнекөз қария, оған сәлемдесу үшін барады. «Ассалаумағалейкум!» деп бас иеді. Бас иеді де «Отанымның тапжылмай жатқан тәкәппар берік босағасы» деп шаттана сүйсінеді. Тау – баба, тау – қария, тау – қара шал. Ұйықтаса түсіне кіреді. Сағынғанда қара шал – тауға: «мені қанжығаңа байлап, бөктеріп кет» дегісі кеп тұрады. Нөсерлі күні тау – шал «бетінен сорасы ағып тұрса да, малына ықтасын болып» еліне пайдасын тигізеді.

Бірақ ақын тауды қанша жерден баба, ата, шал дей тұрса да, Жер-Анадан үлкен деп есептемейді. Ол бар болғаны «Ана-Жердің төсіне алып сәби жарасқан». Қандай әдемі жанды сурет. Жер кеңдігін, Отанның алыптығын бұдан артық қалай сипаттау мүмкін. Ақын ашқан ұлылық сезім сенің де көкірек көзіңді аршып өтеді. Елің, жерің жайында ойлана бастайсың. Өнер қуаты дегеніміздің өзі де осы ғой.

Өстіп, ұлы ақынның «мені» сенің де ішкі «меніңмен» ұштасып, үндесіп, тіпті тұтасып та кетеді екен. Мұқағали Қарасазын, ондағы ақар-шақар ауыл тіршілігін, ауылдың көк түтінін сағынғанда, сенің де шыққан жерің, өскен ортаң еске түседі. Мұқағлидың өлкем, өзенім, суым, көлім, тауларым дегені – бүкіл қазақ даласы, бәрімізге ортақ атамекен – Ұлы Отан. Ай, Күн, көктемнің шуағы, жаздың самалы, күрең күз, мұз бөрікті қыс – қазақ жерінің табиғаты, қазақ табиғатының тек бір өзіне ғана тән мінезі. Қазақ өлкесі ақын үшін тірі шежіреші. Құм Нарынға:

         Шөккен нардай, бұйра-бұйра,

         О, нең жатыр құмдарыңда?

         Махамбеттей ұлдарың ба?

        Тірі ұстай тұрмадың ба? – деп наз айтады. Сөйтіп, «Еділ – Жайыққа ел қондырсам, мал толтырсам» дейтін Махамбеттің ұлы арманын жадында жаңғыртады. Отарлаушы орыс патшасының қыспағына түскен Жәңгір хан – Махамбет заманының ауыр тағдырын, ат ауыздықпен су ішкен, ер етікпен су кешкен атыс-шабыс нәубетті күндерді көз алдыңа әкеледі. Иә, махамбеттер болмаса Ақжайық, Нарын қазаққа бұйырар ма еді, кім білсін. Тура айтпаса да Мұқағалидың «Ата Жайық» атты өлеңінде осы ойы анық байқалады:

         Аймалап жатса, айдының аппақ нұр сеуіп,

         Сауығып қалам, сақалыңа анау бүркеніп,,,

         ...Жалғызындай боп кешігіп келген ененің,

         Қоқысты тастап, қойныңа сосын енемін, - деп емін-еркін еркелеуінен біз соны аңғарамыз.

Отан – отбасынан басталады ғой. Ақынның Қарасаздан басталған Отанға деген махаббаты осылайша бірте-бірте кеңіп, биіктеп «Бұлғаса жаулық тауларым, таранса шашын талдарым, тербелсе ойда орманым, оралса гүлге жан-жағым»- деп Отанын Жерұйық келбетінде көргісі келсе, тағы бір айналғанда «Басқаның Жерұйығын неғылайын, Жерұйығы өзімнің қасымда екен»,- деп балаша шаттанады. Енді бір сәтте құшағымнан шығармаспын деген осы ғажапстан – Жерұйғымды «Құшағыма сыйғызбай, дәрменсіз ғып жаратты неге мені?» деп, тәңірге налығандай болады да, артынша «Саған деген махаббатым дамылдасын, тек сенің топырағыңды жамылғасын», деп қайта серпіліп, серт қайрайды.

Ақын туралы естеліктерде, зерттеулерде өмірінің қиындықтар мен кедергілерге көп тосылғаны, қызғаншақ күншілдерден теперішті көп көргені жайында айтылады. Қоспасы көп сөздер. Әйтпесе мұндайда адам әдетте жасиды, қамығады, ызаланады, аспан мен жер тарылғандай күй кешеді. Бірақ Мұқағали поэзиясынан ондай жеке бастық реніш, өкпе әуені, күйректік сарын табыла қоймайды. Мүлде мұң жоқ демейміз. Мұңсыз ақын бола ма. Бар, бірақ соның өзі аржағынан күн сәулесі сығалаған жеңіл бұлттай әсер қалдырып, еңсені езбейді. Айталық, адамға бауыр етің балаңнан жастай айрылғаннан артық қайғы болар ма. Соның өзінде ақын қандай шыдамды десеңізші:

         Сары алтын дейді сабыр іс,

         Тепкілей берме өкпемді.

         Қыз деген құрғыр сағыныш,

         Сағынту үшін кеткен-ді.

       Бұлданба, жүрек, бұлданба, - деп өзін-өзі жұбатқан ақын өкініш пен сағыныштың адам жаратылысының ажырамас серіктері екендігін еске салады, тәуба барын ескертеді. Өмір - өзеннің ешқашан сарқылмас күш-қуаты алдында тірі пенденің бас июі парыз екендігін мойындатады.

Ақын жырларынан өмірге құштарлықтың ыстық лебі есіп тұрады. Қай өлеңінен де күннің нұрлы сәулесін, шуақты жылуын, бұла даланың балауса иісін қолға ұстағандай боласың.

Өзіңді бұлтсыз ашық аспан астында жүргендей сезінесің. Осы нұрлы өмірде «егер бар болса, жауыздық біткен менімен ғана бірге өлсе, бүгін-ақ өліп кетер ме ем», - дейтін ақын сөзі жалаң риторика емес, жүрегіндегі иманы екендігіне кәміл сенесің. Өзінің атақты «Моцарт- жан азасы» реквием-поэмасында жазғанындай «Өмір деген бір күндік сәулеге» шексіз ғашық болып өткен ғой дүниеден. Алайда ол осы ұлы махаббатын бұлдаған да жан емес. Қайта, «қайран күндерім, асықпай қамсыз өткердім, ақымақтығымды апыр-ау, немен шектермін», - деп тындырған істеріне көңілі толмайтындай да. Дей тұрса да «Қолымнан келсе, қыста егін салуға әзірмін, келуін күтпей көктемнің», - деп өзін-өзі қайрап та қояды. Тағы бірде «Ақынмын деп мен қалай айта аламын, халқымның өзі айтқанын қайталадым. Күпі киген қазақтың қара өлеңін, шекпен жауып өзіне қайтарамын», - деп өзін онан сайын кішірейте түседі. Туған елі оның әкесі де шешесі, шынайы жалғыз махаббаты ғой. Оған тигізер залалын айтып алдын ала кешірім сұрағандай да.

Сонда ақын не дейді? «Күн, ай, жұлдыз болмайын, менің саған тигізер залалым сол – бір уыс топырағыңды ала кетем», дейді ақын.

Бірақ ақиық ақын М.Мақатаев туралы шағын сөзді бұлай аяқтағаным жөн болмас. Өйткені «Жүректен шыққан сөз жүрекке жетеді» ғой. Иә, шынайы мөлдір махаббат жауапсыз қалмайды. Өзін ардақтаған туған жер, намысты халық, ұлы Отан ондай отты жүрек ұландарын ешуақыт ұмытпақ емес. Соны ақынның өзі де сезгендей-ау. «Болашаққа» атты өлеңінде:

         Көремін, керемет бір күн кешемін!

         Болашағым, сенімен бірге өсемін.

         Мен сенің үніңменен үндесемін,

         Мен сенің тіліңменен тілдесемін,

     Сауық құрам бойында бір көшенің,- деген ғой. Алматыдағы өзі ерекше ұнатқан қалалық серуен бақтың дәл маңдай алдынан басталатын үлкен көше – М.Мақатаев атында. Дәл сол жерде ақын ескерткіші орнады. Поэзия алаңы, махаббат алаңы, жастық шақ қызық дәурен рәмізіндей боп М.Мақатаев рухы асқақтап тұр. Сөйтіп Ер мен Елдің бір-біріне деген сүйіспеншілік құрметі мәңгі табысып, биік тұғырға көтерілген.

                                                                                              Өтен Ахмет,

                                                                           Мәдениет саласының үздігі