Қалихан Ысқақ, жазушы: «МЕНІҢ МЕКТЕБІМ – АУЫЗ ӘДЕБИЕТІ»

Қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдерінің бірі, белгілі жазушы Қалихан Ысқақтың ақыл-кеңестеріне құлақ түріп, түртіп алдық. Қалам ұстаған жастарға берері мол болар деген үміттеміз.

Ұлан: Қалихан аға, «Жазушының шеберлігі дегеніміз не өзі? Оны қалай анықтаймыз? Қалай шебер жазушы болуға болады?» деген әңгімені осындай аңқау сұрақтардан бастағым келіп отыр…

Қалихан Ысқақ: Ең әуелі шебер жазушының сөздік қоры бай болуы керек. Сөздік қорың мол екен, оны қалай игересің? Соған мән бер. Он мың сөзден бір сөзді ондыққа дөп тиетіндей етіп таңдап алу – шеберліктің тағы бір қасиеті. Үшіншіден, таңдап алған сөздеріңмен сурет салу қалды. Мәселен, «Жадыра келе жатыр» дейік. Жадыра қалай келе жатыр? Қайтіп келе жатыр? Қайда қарап келе жатыр? «Келе жатыр» деп баяндап қана қоймай, оның сол келе жатқанынан кейіпкердің мінезі, болмысы ашылатындай деталь тапсын. Мысалы, «ақсақ» деген сөзді алайық. Ақсағанда адам қалай жүреді? Соны суреттеу керек. Кирелеңдеп жүре ме, қиқаңдап жүре ме, еңкеңдеп жүре ме, тоңқаңдап жүре ме, соның бәрін бір сөйлемге сыйдырып-ақ кейіпкер болмысын суреттеуге болады. Бір сөйлеммен кейіпкердің портретін жасап, оның қиналғандағы, қуанғандағы мимикасын шығарып жіберсе, осыған шамасы жетсе, шебер жазушы болар еді. Шамасы жетпесе, сылдыр сөзбен немесе жалаң сөзбен сытылып кететін «халтурщик» болғаны.

Ұлан: Әдетте мектеп бағдарламасында бастауышы мен баяндауышын тап басып тауып алатын, етістікпен аяқталатын сөйлем құрауды үйренеміз. Ал шындап келсек, қалам сүйкей бастаған кез келген адам сөйлем құраудың мектеп бағдарламасындағыдай оңай емес екенін сезінеді. Жазу дегеніміз бір операциямен жүзеге аса салатын есепшінің жұмысы емес. Сөйлем құраудың өзінің азабы, ғажабы бар… Жаза бастаған, жазумен «ауыра» бастаған балаларыңызға осы жөнінде айтып берсеңіз.

Қалихан Ысқақ: Иә, сөйлем мүшелерін әртүрлі пайдалануға болады. Оның қатып қалған заңдылығы жоқ. Сөйлемді «болады», «тұрады», «келді», «отырды» демей, Тәкеншелеп (Әлімқұлов) «ған», «ген» есімшелерімен аяқтаса да болады. Ол жазушының еркінде. Сөзді, сөйлемді қалай құбылтам, қалай ойнатам десе, өзі біледі. Бұл жерде жазушының стилі деген шошаң ете қалады.

Ұлан: Қазақ жазушыларының арасында кім стилист жазушы?

Қалихан Ысқақ: Қазіргі жазушыларда пәлендей стиль бар деп айта алмаймын. Көбі стандартты, көбі аңғал. Басқаға бармай-ақ қояйық, сен Толстой мен Бунинді салыстырып көрші. Толстойдыкі дәстүрлі, «который» дейді де, әрі қарай оңай береді… Ал Бунин кәдімгі сөйлем мүшелерін қайда қоямын десе де, өзі білетін жазушы. Сөйлем мүшелерін өте тиімді, өте әдемі пайдаланады. Егер жазып отырған дүниең біртекті болып кетсе, онда көркем шығарманың бір бөлшегі жоғалды деген сөз. Бірақ сөйлемді құбылтамын деп, жасанды нәрсе жасауға болмайды. «Келе жатыр» дегенді, «жатыр келе» деп бұзып тастамайсың ғой. Соңғы кезде «жазушымын» деп жүрген жастардан арасында осылай сөйлемді бұзып тастау ырғын кездеседі.

Ұлан: Сіз шығарманы қай кезде жазасыз?

Қалихан Ысқақ: Мен көбіне түнде жазамын. Менде қысылтаяң кез – сағат түнгі 12. Сол кезде қалжырап, ұйқым келеді. Егер 12-ден асып кетсем, таң атқанша ұйықтамай жаза берем. Түнде жазатын себебім – жүз сөзден бір сөз таңдап алу үшін адамға тыныштық керек. Ешкім кедергі жасамаса, ыдыс-аяқ салдырламаса, менің жаным жайланып, жазудың ғажабына еніп кетем.

Ұлан: Жазғанда өшіріп жазасыз ба, әлде парақтан параққа көшіріп жазасыз ба?

Қалихан Ысқақ: Менде «черновик» деген болмаған. «Черновик» болса, мен жұмыс істегім келмей кетеді, өзіме-өзім өтірік жұмыс істеген сияқты боламын. Сондықтан мен бір-ақ рет жазамын. Таңертеңгісін бір оқып шығам, сонда селкем бірдеңесі болса, қағып тастаймын.

Ұлан: Сиямен жазып отырғаныңызды көрмеппін. Үйіңізге қай уақытта келсем де, не жазып жатқаныңызды компьютерден ашып, оқып бересіз. Осы компьютерді үйреніп алғаныңызға қанша уақыт болды?

Қалихан Ысқақ: Бұл компьютердің маған пайдасы көп болды. Ұнамаған жерін әп-сәтте өшіре саласың да, тықырлатып кете бересің. Үш жыл болды, компьютермен «дос» болып алдым. Оның алдында машинкамен жазатынмын. Машинканы тықылдатып, үйдегілерге ұйқы бермейтін болғасын, компьютер үйрендім. Ертеректе қолмен жазатынмын. Қолжазбаларым сақталған. Бірақ оның ішінде мен сызып, шимайлаған жері жоқ. Жазуға отырмас бұрын таңдаған сөзімді мида «ұстап» қаламын. Мида пісіп-жетілмей, жазу үстеліне жақындамаймын. Себебі, бір жұмысты екінші рет істегім келмейді. Бірде қалың дегенде қалың қолжазба дәптерімнің бірін Қадыр Мырза Әли қояр да қоймай сұрап алып кетті. «Менің архивімде тұрсыншы, үлгі ретінде. Үйге келгендерге қалай жазу керек екенін көрсетемін» деген. Оның ішінде повестерімнің қолжазбасы кетті.

Ұлан: Өзіңіздің замандастарыңыздың ішінде, достарыңыздың арасында ерекше күй талғап жазатындар бар ма еді?

Қалихан Ысқақ: Рамазан Тоқтаров таңертең ерте тұрып, «Рейнметалл» деген ескі жазу машинкасын еденге қоя салып, малдас құрып отырып жазатын. Ол көп жазатын, кейде жүз бетке жуық жазғанын сызып, лақтырып тастайтын. Сосын мен: «Екі жұмыс істеп қайтесің?» деймін жаным ашып. Сөйтсем: «Маған қысқартып, сызып тастағаннан ешқандай зиян келмейді. Керісінше, сызып тастағанымның өзі алдағы уақытта кәдеге асады», – дейтін. Шимайлап жазатынның біреуі Сайын Мұратбеков болатын. Қайта көшіретін – Әкім Тарази.

Ұлан: Ақындар ақындықты «Жаратқаннан берілген сый. Өлеңді жазбаймыз, жаздыртады. Әлдебір құдірет бар» деп айтып жатады. Ал жазушыларда қалай? Сіздердікі еңбектің жемісі ме, әлде көктен келетін «сый» ма?

Қалихан Ысқақ: Әй, ақындардың айтатыны ертегі. Еңбектенбей ештеңе болмайды.

Ұлан: Сіздің шығармаларыңызда елге деген сағыныш, Алтайды, Қатон-Қарағайды аңсау ерекше суреттеледі. Елде жүрсем, бұдан да жақсы жазар едім» деген ой болмай ма?

Қалихан Ысқақ: Мен Қатон-Қарағайға барғанда, бір сөз жазбаймын. Бірнәрсе тындырған емеспін. Оны анау отырған апаң (зайыбы Дәмеш апаны көрсетіп) дәлелдеп береді. Көкірегіме сағыныш оралмай, ештеңе жаза алмаймын. Алтайды ойлағанда, сағынғанда, одан басқа бір жер санама кіріп-шықпайды. Менің көкірегіме жазып алған Алтайым бөлек. Ол жер-дүниеде жоқ жер. Е-е-е, Алтай жаққа барған болсаң, көрер едің ол жақтың кереметін…

Ұлан: Жазушы болғысы келетін балаларға кімді оқуға кеңес берер едіңіз?

Қалихан Ысқақ: Ең оңайын айтайын ба? Онда Бердібек Соқпақбаевты оқысын. Оныкі тек қана баяндау ғой, сурет салу, андай-мұндай жоқ. Сурет салса да, оныкі «тірі» болып көз алдыңа елестемейді. Әдебиетке енді қызыққан адамдарға жеңіл әсер ететіні де сондықтан.

Қазір бұрынғы ертегілерімізді өңдейміз деп, бұзып жіберді. Ол ертегі болмай, бүгінгі қырт проза болып шыға келді. Баланың басына фантазия тудыру үшін, алдымен ауыз әдебиетімен сусындағаны жөн. Ең бірінші, батырлар жырынан бастағанын құп көрер едім. Қазіргі балалар неге қазақ тілін дұрыс меңгере алмай жүр? Себебі, фольклорды білмейді.

Менің мектебім ауыз әдебиеті: кәрі-құртаң шалдар мен құрт тістей алмай малжаңдап отыратын кемпірлер, өмірден өңін түсірмей, жылап отырып жыр айтқан жеңгелерім, өткен ғасырлардағы жырауларымыз. Бүгінгі поэзиямыз неге көңіл толтырмайды? Прозамыз да кейбір арпаның талқанын кебегімен жұтып отырғандай кеңірдегіңнен өтпейді. Себебі, тіліміздің бояуын, ньюанстарын жоғалтып алдық, поэтикалық образ жоқ. Абай жасап кеткен поэзияның жаңа реформасын біз әлі күнге дейін игерген жоқпыз. Жымдасқан философиялық ойды, көркем суретті, нәзік сезімді, поэтикалық образды Абайша бір шумаққа сыйғыза алмай жүрміз. Прозамыз да солай…

Ұлан: Бала кезде жазушы ма едіңіз? Сол кезде жазғандарыңызды газет-журналға жарияладыңыз ба?

Қалихан Ысқақ: 4-сыныптан 8-сыныпқа дейін 4 дәптер өлең жазғам. Ешқайда да жарияламадым, өртеп жібердім. Өлеңдерімді өртеуге себепкер болған Бейімбет Майлин. Бейімбеттің әңгімелерін, «Шұғаның белгісін» оқып, «әдебиет деген осы екен ғой» деп ойладым. Сөйтіп, прозаға келдім. 8-сыныптан бастап қазақ әдебиетінен сабақ беретін мұғалімім шығарма жазғанда маған ылғи еркін тақырып берді. Терезенің түбіндегі партаға отырып алып, далаға қарап шығарма жазам. Сонда ауылдағы ағаларым, замандастарым, кемпір-шалдар менің кейіпкерім болатын. Қыздар: «Ағай, Қалиханға неге «бес» қоясыз? Ол терезеден көшіріп алды» дейтін.

Ұлан: Ең алғашқы әңгімеңіз қашан жарияланды?

Қалихан Ысқақ: Университеттің 2-курсында жүргенде, Семейдің «Екпінді» деген газетінде жарияланды.

Ұлан: Ізіңізден ерген інілеріңіз жазғандарын оқытып тұра ма? Сіз оларды оқығанда редакциялайсыз ба?

Қалихан Ысқақ: Мен жұртқа ақыл айтып жатпаймын. Әкелген бетте қолыма қаламымды алып, көзінше сызып, шимайлап, өңдеп беретінмін. Маған үнемі жазғандарын көрсетіп тұратын 7-8 адам болды. Соның бірі – Дүкенбай Досжан. Ол «Менің ұстазым – Қалихан» деп жүруші еді, қазір айтпайтын болыпты.

Ұлан: Өзіңіз әдебиетте кімді ұстаз тұттыңыз?

Қалихан Ысқақ: Ұстаз болып, бағыт-бағдар беріп, маған жаны ашыған адам болған жоқ. Өзім көзім көрмеген жазушыларды ұстаз тұттым. Оның ішінде Бейімбет пен Торайғыровты жақсы көрдім. Поэзия прозаға көп азық, керісінше, проза поэзияға азық. Ақындар проза оқымайды. Сосын өздерін қайталай береді.

Ұлан: Бунинді аудардыңыз. Сізге Буниннің қаншалықты ықпалы болды?

Қалихан Ысқақ: Бунинді орыс жазушысы дегім келмейді. Оның 40 баспатабақ дүниесін аудардым. Ол маған қазақ болып кетті. Себебі, оның тұқымы, ата-бабалары 16 ғасырда поляк жерінен Ресейге қоныс аударған. Ресейге келгенде Буниндер әулетінің шешелері кілең қыпшақ ақсүйектерінің қыздары болған. Сондықтан да Буниннің жазу табиғаты, психологиясы қазаққа қатты ұқсайды. Оны аудару өте қиын. Бір сөздің орнын бір сөзбен ауыстыра алмайсың. Бунинді жұтып алып, қазақша жазу керек. Бірақ қазақшасында да Буниннің өзі тұрсын. Ілеспе жолмен аударып беру дегенді мойындамаймын. Бір тілдегі нәрсені қазақша қайта жазып берсе ғана, аударма болады. Анна Бунина деген мықты ақын болған. Буниннің туған әпкесі. Оны мойындамаған адам жоқ. Буниннің қасіреті – тұрақты әйелі болған жоқ, тек әйелдерге ғашық болған. Октябрь революциясынан кейін өмірден өткенше Парижде тұрған. 83 жасында қайтыс болған.

Балаларға Аймауытовты оқыңдар дер едім. Аймауытов басқаларға қарағанда, күрделілеу. Әуезов онымен ұсталып кеткенше, бекерден-бекер қос автор болған жоқ. Аймауытов – қазақ прозасының мектебі. ХІХ ғасырдағы орыс әдебиетінің Алтын дәуірін қазақ әдебиетіне әкелген сол кісі. Одан кейін орыс әдебиетінен Чехов, Тургеневтерді оқығандарын құп көрер едім. Мені оқу да қиындау. Герольд Бельгерге бір кездері мені аударсаңшы деп едім. Ол: «Ой, Қалеке, сіздің бір әңгімеңізді аударып біткенше, Нұрпейісовтің бір романын аударып тастаймын ғой. Сізді аудару өте қиын» деді.

Жадыра НАРМАХАНОВА

(«Ұлан», №45,06.11.2012)