Хафиз Хорезми ғазалдары

Хафиз Хорезми (шын есімі – Абдулрахим) XIV ғасырдың екінші жартысында Хорезмде дүниеге келген. XV ғасырдың 30-40 жылдары Шираз қаласында дүниеден өткен. Көне өзбек тіліне үлкен үлес қосқан. Жастық шағы Хорезм шаһарында өтті. Мұндағы тыныштықсыз күндердің әсерінен XIV ғасырдың соңында туған отанын тастап кетуге мәжбүр болады. Самарқанд, Бұхара, Хожанд, Ирак, Қырым, Исфахан, Тебризде болып, Ширазды мекендейді. Ибрахим Султанның сарайына жақын болған. Хафиз Ширази өлеңдеріне құрметпен қарап, оның шығармаларын өзбек шериятына алып келген. Өзбек халқын Ширази шығармаларымен табыстыру ниетімен «Хафиз» лақабатын таңдаған. Хафиз Хорезми һәм өз заманында адамдықтың жаршысы, ізгілікті Хафиз Ширази, Жәми, Навои сынды діни көзқарастағы өкілдерінің бірі. Өлеңдерінде Мансұр Халлажды терең құрметпен тілге тиек етеді. Хафиз Хорезми түркі тілінде бай әдеби мұра қалдырған. Өлеңдерінен диуан түзген. Диуан - жинақ, топтама мағынасында. Диуанында 1052 ғазал, 9 қасида һәм муқаммас, аударма, зерттеулер мен рубаидан бөлек 37264 жолдан тұратын шері бар. Өлеңде инсан (адам) бақыт-саулығы, еркіндігі, дүнияуи махаббаты ашық айтылған. Заманасындағы түрлі оқиғалар, ашық көрсетілген. Шерлері (өлеңдері) мазмұн-мағынасының кеңдігі, пәлсапасының тереңдігі, инсанпәруарлық рухы, жан-жақтылығымен ерекшеленіп тұрады. Тілі таза, жеңіл, халық тіліне жақын, Хорезм сарынына һас сөздер көп кездеседі. Диуанының XV ғасырдың 30 жылдарындағы көшірмелері Үндістанның Хайдарабад шаһарының Саларджанг мұражайының кітапханасында. Ал, фотнұсқасы Өзбекстан Ғылым академиясының шығыстану институтында сақталған.

Бірінші ғазал 

Ей, жан, саған кім тиісті, наз қылма, 

Мына маған наздануды аз қылма... 

Нияз* қылып, сендік назды тілермін, 

Ниязыма назданбашы гүл өңдім. 

Несібемді саған құрбан етерде, 

Мені өзгеге ауыстырма бекерге. 

Азап пенен қалың қайғы ішінде, 

Өз-өзіңді жасырмашы ішіңде... 

Көңіл сырын бөлмесін деп тілесең, 

Қиындықтан алыста да, жүр есен! 

Саған ашық ғашық болған кезімде,

Мазалама, назар сал да, көз ілме. 

Хафиз жанын отқа қарып тасада, 

Жәһаннамның заң-жарғысын жасама!  

_{Нияз* – үміт, тілек} 

Екінші ғазал 

Қара көзің айнымаған мөп-мөлдір, 

Жарқылынан өлі көңіл еткен дір. 

Жарық жүзің мәңгілікті меңзейді, 

Көзім саған қарағанын сезбейді... 

Ішім жанды мөп-мөлдір бір көз арбап, 

Егер оны жақсы көрсем не болмақ?.. 

Үшінші ғазал 

Дидар іздеңіз бұл түні, ей, көздері ашықтар, 

Мөлдір жанарға разы-дүр шын мәнінде ғашықтар... 

Сезім отына құмарды өртейміз енді қай күні, 

Көзіне еркектің көрсетер жүзін гүлзардың байлығы... 

Сүйемін әрі дүниені, үрей әлемі күлмейді... 

Ақ жүзім менен жанарым, гүлзарымменен гүлдейді... 

Егер сен жолды іздесең, уайымға салма басыңды, 

Артқа емес, жүрген бұ жолың алға жүргеннен ашылды! 

Базарға кірсең кешкісін, екі өмірге теңерсің, 

Сауда зиянын сезінбей, пайданың жоғын сезерсің. 

Әкімші болған бір кісі, міңгілік әлемге кетті, 

Не қылды фәни дүниеде, не тастап, нені әкетті? 

Көңіліңнің нұры жанғанда, мейірің тасып бақ тіле, 

Дидары жарық бар маңға, көзі де бізге жақты де... 

Жиғаның қандай пайданы көрсетті саған ашылып, 

Ұсақтай жаның беліңде, төсіңнен шығар шашылып...

Әлем – әлемнің алғашқы мәдениетінің бір түрі, 

Бұл дұрыс, және неге оны қайталау керек? Күлкілі!.. 

Мына әлемде өзіндік сана болмаған... сағынба, 

Саналы күнді деп ойлап, санасыз күнге шалынба... 

Кім еді ол саған өзге емес, Алладан жанның бәрі-дүр, 

Ей, инсан дедім, ей, инсан, есітпедің бе? Ары жүр! 

Қадамын бассаң пақырдың, жолынан кеспе соқырды, 

Кескектеп шығар алдыңнан күтіп жүр сынақ не түрлі. 

Ақыл һәм парасатпенен ойна махаббат жолында, 

Басыңда бақтың барында, кеудеңде ойнап жаның да. 

Жақсы-жаман деп Хафизді ешкімге іңкәр етпесең, 

Момын ерлермен қадірлі көрінесің де көпке сен... 

Төртінші ғазал 

Хайуанаттардың бағында диуана болдым шарасыз, 

Көр, енді елдің ішінде әпсана болдым шарасыз... 

Дүния сырын ұғынып, сүйіспеншілік жолында, 

Жан құрбыма жан беріп, жансырап қалдым шарасыз... 

Есігінің итіне ашына болып көріңіз... 

Һәмма досыма жарлы боп, бегене болдым шарасыз... 

Жанып-жанбай сабырдың отына түсіп, жан кешіп, 

Шәміл рұқсаты үшін де пәрвона* болдым шарасыз... 

Жиһанкез болып жаһанды түгелдей кездім, әлі де, 

Ганжі құсын да таба алмай, сарсаңға түстім шарасыз... 

Дария қылып көз жасты жылағанымды көргенсің, 

Іші бауырына бір шомып дүрдана болдым шарасыз... 

Ділбар елімнен көштіріп, хайатым әуре етті-дүр, 

Міскін Хафиздей атыммен қанқұса болдым шарасыз... 

_{Пәрвона* – көмекші, қолдаушы} 

Шағатай тілінен аударған жас ақын Сүндет Сейітов