Ұлы Жібек жолы тек сауда жолы ғана емес, ол – мәдениет керуендерінің ұлы жолы. Жібек жолы арқылы түрлі мәдениеттердің шартарапқа таралғанын күллі әлем растайды. Қытайға Орта Азиядан жеткен мәдениеттердің санын санап, түсін түстеп шығудың өзіне қаншама жыл қажет.

Қараңыз, будданы Қытайға ор­таазия­­­лықтар апар­ды, Исламды Қы­тай­­ға ортаазия­лық­тар апарды, мүсін­­­­ші­лік, бишілік, күйшілік өнері­нің кей түрлерін де Қытайға ортаа­зия­­лық­­тар апарған-ды. Қытай­дың Таң пат­­шалығы тұсында ортаазия­лық­тар­­дың қаңлы биі Қытайға таралып, ху биі немесе қаңлы биі деген атпен тарих­қа таңбаланып, естен кетпес­тей із қал­дырыпты. Сөзімізге дәлел ретін­де Таң елінің алпауыт ақы­ны Бай Жүйи­дің (Бо Цзюйи) мы­на бір өлеңін қазақ­шалап, оның мағынасы мен тарихын тар­қа­тып көрсек деген бекімге келдік.

Өлеңді аса көркем деңгейде аударуға болар, бірақ оның кей тұстарын анық көрсетіп шығу тым қиынға түседі. Өлеңдегі тарихи шындықты ашу үшін оның көркемдігіне қарағанда, түп­нұсқалық мәнін басты орын­ға қойып, ойды тура жеткізу жағына баса назар аударылды. Таң өлеңдерінің көркем­дігінде шек жоқ, қытай ақын­дарынан әлі күнге дейін ол деңгейге жеткен тағы ешкім жоқ. Осыдан-ақ поэ­зия­­лық шығармаларды аударудың қанша­лықты қиын екенін түсінуге болады. Өлеңнен эстетикалық ләззат алу үшін өлең қай тілде болса сол тілде оқы­л­ғаны тіптен жақсы. Біз осы мақа­ла­ның мазмұнын ашу үшін өлеңге тек мағ­ы­налық аударма жасадық. 

«Худың биші қызы» атты өлеңнің мәтіні

Биші қыз, биші қыз, худың биін билеген, Құлағын ішекке тігіп, қолы дұмбақпен иілген. Қағылса дұмбақ, шертілсе ішек, жеңі байрақ желбіреген, Шыр көбелек айналса, бейне ақ қар желге үйірілген. Айналсын оңға, зырласын солға - бәрібір жалықпас, Жүз, мейлі мың рет зырласын, ешқашан талықпас. Жаратылыс болғанменен мың түрлі, оған әсте тең келмес, Зырлаған доңғалақ, ұшқан құйын да ілесе алмас оған, сірә. Күй тоқтаса, шорт тоқтап, ханға сәлем жасайды, Ханымыз сонда отырар, есі шығып ыржиып. Ху биін билеген қыздың тегі қаңлыдан, Келіп еді шығысқа талмай асып сан қырдан. Тұниязда көп адам билесе де ху биін, Амал не, сендей болу оларға тым қиын. Тянбаудың соңы болғанда, заман сонша бұзылды, Орда ішіндегі бекзаттар ху биін үйреніп, қызынды. Орданың сыртында Тайжын, ішінде Лушан бар, Жұрттан озып, екеуі де мықты биші болғандар. Яңгуифи би билеп, ән салып, өнер қуған, Өнерін хан көріп, ордаға қошеметтеп ханым қойған. Биші Лушан биін билеп хан көзін байлады, Қалың қол Хуаңхыдан өтсе де, ханымыз секем алмады. Би билеп, ән шырқап, ханға жаққан анау ерке ханым, Қашып жүріп опат болғанда, хан қайғырды соншама. Осындай аспан құлап, жер аударылған қасіретті заман болды, Би келгенге елу жыл болса да, әлі тоқтар түрі жоқ-ты. Биші қыз, билемеші құр, өлеңімді мына жазған, Ханымызға жеткізші, сабақ алсын өткеннен. 

Бай Жүйи – ежелгі Таң династия­сының аса көрнекті реалист ақыны. Либай, Дуфулармен аты қатар аталатын таң дәуірі әдебиетіндегі үш алыптың бірі. Жас шағында патша ордасында қызмет еткен, кейін қара­пайым халық жағына шығып, шын­дықты шығармасына арқау қылды, соңғы өмірі кедейшілікпен өткен. Шығармаларының көбі халықтың мұң-зарын айтуға арналғандықтан, «зарлы ақын» деген аты да бар. Әйгілі поэмасы «Ұзақ күрсіну», атақты толғауы «Пипа жыры» сынды 2700-ден астам шығармасы қазірге дейін сақталып келді. Оның «Худың биші қызы» атты өлеңі - кезіндегі нақты болған тарихи шындықтан туған тарихи шығарма.

Қаңлы биі

Ертедегі Ұлы Тұран даласында жаһұт­тай жайнаған жүздеген шаһар, мыңдаған елді мекеннің болғанын қарт тарих растайды. Сол тұста, осы өңірде би өнерінің дамығаны соншалық, сонау шығыстағы қытайлықтарды таң-тамаша етіп, тамсандырғаны бар. 

Би демекші, ол – түркі халық­тары­ның ежелден бар сах­налық өнері. Түп-тамыры терең­­де, өте ерте заман­дар­да ша­ман­дық бақсылардың діни рәсім­дерінен қалыптасқан дей­тін тұжырымдар көп айтылып жүр. Қазақ даласының тау-тас­тарын­дағы жар­­тас беттерінен кездесетін, ежел­гі адам­дар­дың тұрмыс-тіршілігін бей­не­лейтін петроглифтер сан-санақ­сыз. Сондай жартас суреттерінен бір­ден көзге ба­сы­­­латыны билеп тұр­ған адам­дар сұл­басы. Сол жартас бет­терін­де билеп тұрған адам сұлбасы біз­дің ата-бабаларымыздан қалған із. Сон­­дықтан түркі халықтарында би өне­рі­нің тарихы өте әріден бастала­тын­ды­ғына ешкімнің шек келтірмесі хақ.

Түркінің бір бұтағы – қазақ. Оның тарихы ежелгі үйсін, сақ, ғұн, қаңлы сияқты ұлыстар мен тайпалардан бастау алады. Ежелгі қаңлылардың шаруа­шылықтарының шалқуы­на байланысты олардың ән-күй, музыка, би өнері жақсы дамытылған. Соған орай олардың күй өнері мен би өнері шығыс­тағы Қытай­ға дейін жетіп, жал­ғас­қан, тіпті одан әрі қарай дамытылған. 

Өлеңдегі «Ху биін билеген қыздың тегі қаңлыдан, Келіп еді шығысқа, талмай асып сан қырдан» деген жол­дардан шығармаға арқау болған биші қыздың қайдан келгендігі бір­­ден анық айтылып тұр. Осындағы қаңлы деп отыр­ға­ны ежелгі заманғы Қаңлы мемлекеті. Ол мемлекеттің сол замандағы орны Сырдарияның солтүстігіндегі Тұран­­ның кең-бай­тақ ырысты өлкесі еді. Қаң­лы­лар Қытай жылнамаларында б.з.б ІІІ-IV ғасыр­лардан бастап кездесе­ді. Бұл туралы өткен жолғы «Egemen Qazaqstan» газетінде жариялаған «Ежел­­гі қаңлылар Хань ағаш жазуларын­да хатқа түскен» атты мақаламызда айт­қан болатынбыз. Қаңлылар көп деректерде Сырдарияның батыс ағысы төңірегіне қарай орналасқан мемлекет деп көрсетіледі. Чиң хандығының атақты тарихшысы Вейюан деген кісі өзінің «Шың-у жаз­балары» атты кітабында ежел­гі Қаңлы мемлекеті­нің орнын Сырдарияның солтүстігіндегі кең алқап деген. Оның бүгінгі Қазақ­­станның оңтүстігі екен­дігіне көз жет­кіземіз. Сонымен бірге сол тұста қытай­лар Қаңлы мемлекетінің атауы мен сондағы халықты тек бір ғана қаң­лы атауымен атаған. Кейін Қаңлы мем­лекеті құлағанымен, «қаңлы ұлты немесе қаңлы әулетінен» деген атаулар Қытай деректерінен көптеп кездеседі. Қаңлы қазақты құрайтын Ұлы жүздің ішіндегі үлкен тайпа, ежелден Сыр­дария­ның солтүстік жақ алқабын мекен етіп келеді. Сондай дерек­терге негізделер болсақ, ежел­гі Қаңлы мемлекеті мен Қытай елі арасындағы қарым-қаты­нас­тар сандаған ғасыр бойы жалғасын тапқан. Өте-мөте Жібек жолының дамытылуына ежелгі қаңлылардың қосқан үлесі зор деп есептеуге болады. 

Таң династиясы тұсында Қытайға батыстан көптеген би түрлері енгізіл­ген. Соның бірі - осы шыр көбелек биі, биді көбінде қыздар билеген. Бұ­лар­дан басқа да бірнеше би түрі Батыс Аймақтан Қытайға кіріп, бәрі де «ху биі» деп аталған. Сол замандар­дан қал­ған Қытай жазбаларында осы би «Қаңлы биі» ( каңчүй у) деп те хат­талған, сондықтан өлеңнің тақы­рыбын Қаңлы биі деп атасақ, орынды деп есептейміз.

Ежелгі Қытайдың Таң жыл­на­масы­на жататын «Көне таңнамада» «Кай­юан­ның ал­ғашқы жылы (713 жыл) патша ордасына қаңлы елінің елшілері келіп патшаға өз құр­меттерін көрсетті және тарту-таралғыларын жасады, тарту таралғылармен бірге ордаға ху биін билейтін биші қыздар әкелді» деп хатталған. Осы дерек бойынша қаң­­лы­­ның биші қызы сол замандағы дип­­ло­матиялық байланыстарға сай Таң орда­сына арнайы орналастырылған. Сондықтан олар жай қыздар емес, ор­да­да құрметке ие болған ерен өнер иесі. Олардың өнерінің ерекше бол­ғаны сонша, қара халықтан тартып патшаға дейін таңдай қағысып тама­шалаған. Мұны өлеңдегі «Күй тоқ­таса шорт тоқтап ханға сәлем жа­сай­ды, Ханымыз сонда отырар есі шығып ыржиып» деген өлең жолдарынан байқауға болады. Сонымен бірге Тянбаудың заманында қаңлы биі Таң елінің ордасы Чаңән қаласына тарап, бүгінгі заманның тілімен айтқанда, хит болады. Мұны өлеңдегі «Тянбаудың соңы болғанда заман сонша бұзылды Орда ішіндегі бекзаттар ху биін үй­реніп қызынды» деген жолдардан байқауға болады. Ондай болса би несімен тартымды? Ежелгі Қытайдың Таң жылнамасына жататын «Көне таңнама. Ән-күй тарихында» (жиу таң шу): «Қаңлы өнерпаздары бастарына жібек орамал тағып, судырақ жібектен зерлі жағалы ұзын киім киеді. Бишілері зерлі жағалы ұзын жібек көйлек, бұтына ақшағыл жұқа шалбар, аяғына қызыл етік киеді. Олар шыркөбелек айналып билегенде, құдды құйын сияқты болып кетеді, бұл би худың шыркөбелек биі деп аталады. Биді екі кісі билейді, бір кісі үлкен барабанды, бір кісі кіші барабанды ұрады, екі кісі сыбызғы тартып, бір кісі жез барабан қағады» деп жазылған. Бұлай жазылудың себебі де бар. Олай дейтініміз қаңлы ән-биі кезінде қытайдың ән-биіндегі бір түрі болып қалыптасқан еді. Осы сөзімізге тағы дәлел ретінде қаңлы биі тек жазба деректерде сақталып қоймай, Қытай жеріндегі әйгілі мәдениет ор­та­лықтарындағы қабырға суреттерде сақталғандығын айтар едік. Сан ғасырдың алдында салынған сол бір сурет мың жылдың алдында бол­ған жағдайды тап кеше болғандай көр­сетіп тұр. Ол сурет қазіргі кезде «әлем мәде­ниетінің асыл қазынасы» аталатын Дұнхаң Могау үңгірлерін­дегі нөмірі 220 тас (суретте) үңгірдің қабырғасында тұр. Дұнхаң және Могау үңгірлерін бұл арада таныстырып отырмаймыз, ол туралы өткенде Могау үңгірлерінің құпиялықтарын таныстырған тұста айтқан болатынбыз. Осы бір ғажайып суреттен біз ежелгі қаңлы биінің шын көрінісін көзімізбен көре аламыз.

Ақын өлеңде қаңлы биін билеген биші қыздың өнеріне ерекше тәнті бола отырып, оның қимылын өте жоғары өредегі көркемдік әдістерімен суреттеген. Алайда ақынның негізгі айтпақ ойы ол емес-ті. Ақынның өлеңдегі жет­кізбекші болған өзекті идеясы – шеттен кірген мәдениеттерге абай­лап қарап, одан сақтануды, шет­тің дүниесіне арбалып жүріп өз жағдайын ұмытып кетпеу керектігін ел билеген бекзаттарға ұғындыру. Ақынның бұлай айтуына үлкен тарихи оқиға себеп болған. 

Өлеңде «Қалың қол Хуаңхы­дан өтсе де ханымыз секем алмады» деген өлең жолдары кездеседі. Мұнда, 755 жылы Әнлушан Южоуда бүлік шығарып, қалың қолды Таң ордасына аттандырады. Әнлушанның атты әсерлері Хуаңхыдан өткені туралы пат­шаға хабар жетеді, алайда патша оған сенбей, күндегісіндей бишілерін билетіп, жайбарақат отыра бергені айтылып отыр. Ондағы себеп Әнлушан­ның Лилоңжи патшаның сеніміне әбден кіріп алғандығы. Әнлушан патшаға екі ісімен жаққан, бірінші ол осы ху биін билеуде шебер болғандығы үшін, өйт­кені патша ху биіне өте қызығып, оны үздік тамашалайтындығында; екінші патшаның ерке ханшайы­мы Яң Гүифи да сол бидің шебері болғандықтан Әнлушан оған өгей бала болып алған. Осы себептерге байланысты патша оны өзіне қарсы шығады деп ешқашан ойламаған. Өлеңдегі «Орданың сыртында Тайжын, ішінде Лушан бар, Жұрттан озып екеуі де мықты биші болғандар» деген жолдар соны меңзейді. Өлеңді шығарған ақынның ойы бойынша барлығы бидің кесірінен болды, би болмаса Әнлушан болмас еді, Әнлушан болмаса бүлік туылмас еді демекші. 

Өлеңдегі «Би келгенге елу жыл болса да әлі тоқтар түрі жоқ» деген жолда ақын қаңлы биінің Таң еліне жап­пай таралғаны, патша ел жағ­дайы­мен санаспай би билетумен күнін өткіз­генін, соның кесірінен мемлекеттен айырылып қала жаздағанын еске сала келіп, сол кезден осы өлең шық­қанға дейін 50 жылдан асса да сол тұс­тағы патшаның өткеннен сабақ алмай тағы да қаңлы биін билетіп, қызық қуып жүргенін сынаған. 

Өлеңнен білетініміз Ұлы Жібек жолы арқылы біздің мекеннен қан­шама мәдениеттердің сан қырды асып, шартарапқа таралғанын көз алдыға елесте­теміз. Ежелгі қаңлы биі, әне, соның бір айғағы. 

Жазушы, деректанушы