Алматы

Х1Х  ғасырдың ортасында Қазақтың жердің  жартысы орыс патшаның қолына түсті. Жетісуның жердің  Или аржағы  аймағы  Ресейге қосылған болды. Бұрыңғы замандан бастап, осы жерде Алматы немесе Алатау немесе Алмалық деген үй отырыс болыпты. ХІХ ғасырда Тимур хан әскерлері осы отырысты құртқан еді. Бірақ, жергілікті адам тұрған жердің табиғатты сүйіп өзінің тіршілік тілегін табып өмірді ұзатқан.  
Рәсей мемлекетшілердің ой бойнша, алынған жерді кокан хандан әлде басқалардың шабуылынан корғау үшін Жетісу жерінде бір қатар әскерлі бекеттер мен қалалық поселкелер соғылу керектігенен, патшаның қолынан бұйрық шығарылған.
Соңымен,  4 ақпанда 1854 ж., Алатаудың  Илий жотасында кішкі Алматы деген өзеңнің сол жағында Ресей әскері майор Перемышльский М.Д. әскери бекеті салып алу бастады. Жергілікті адамдар сол  құрылысқа зор көмек корсеткен, бірталай түйені, аты жұмысқа салып  Қапалдан қару, оқ-дәрі,құрылыс заттар, азық-түлік, бекініс орындар қазуға қолданылатын аспаптармен тағы басқа жүкті тасыған.
Қүзгедейн бекеттің ақырғы құрылысы бітірілген: бесбүрышты бекеттін ішінде 470 әскери адам жайласқан. 
Сол бекетке Верный деген атты қойған.
1855 ж. Верный бекетке орталық және Сібір Рәсей губерниялардан бірнеше көшкен, қоңыс аударғандар келіп орналасқан соң, бекеттің жақында үлкен және кіші Алматылық казак станицалар құрылысқан. Жақын уақытта олардың жанында Татарка деген, көбісі түргындар Рәсей татарлар еді екен, слобода жайлысқан. 
Жайналасқан көшкен отырған қазақ аулдың халықпен тез жақындасып оларды жер шаруашылықты, бау бақша егін егізу үйреткен.
Келесі уақыттарда Верный деген отырысқа орталық Рәсейден, Оралдан, Сібірден тағы бірталай шаруалар келіп жайласты.
                                                   
Негізі :
Қаланың құрысылуға тарихы алғы шарт     
1856 ж. „Үлы Орданың” әкімшілігі Верныйге көшіп келген.  Илийдің аймағы сонымен Алатаудың аймақ деп атталды. 
Қоқанды ханы Худояр Қазақ пен орыстардың қосылғаны менсіңбей, оларға шапқаншылық жаса ған мен соң, орыс патша бүйрығымен орыс әскерілер қоқан байлармен Худояр ханға қарсы соғыспен шыққан. Сол уақытта,1860 жылдарда, полковник Циммерманның қолындағы әскері отрядтар Тоқмақ пен Пішпек қаланы, қоқанлардың орталық отырысты, алған. 
Ұзын-Ағаштың  маңайыңда қазақ сарбаздар орыс подполковник Колпаковскийдың колында бірқатар  әскері қоқан ханның күштерің жеңген. Осы жағдайдан соң орыс патшаның оймен бүкіл Или аржағы  аймағы  Ресейге қосылған болды.
Сол кезден бастап Верный қала бүкіл Жетысу аудаңнын орталығы болады, оған алты уезд Верный,Жаркент,Иссық-көл, Қапал, Сергиополь мен Тоқмақ қалалармен косылмақ болган.
Атты Алатау деген аймақ жойылған.                                                                
19 ғасырдың екінші жартығыдан Верный орыс патшаның Жетысу аудаңнын әскери  орталық болып саналған мен соң, қала деп есептеленіп тез өседі.
Қалада бірталай үй құрылыс басталып, Верныйдың сәні өзгертеленеді.
Арасында, Рәсей Воронеж деген губерниядан көшіп келген орыс кісі Редько Е. апорт алманының екпені әкелген, келесы жылдарда одан аттақты алма болып шыққан.
1857 ж. Татарка жайлыстың қасында Алимжанов кісі бірінші су диірмен, келесі жылда орыс көпес Кузнецов сыра зауытты жұмысқа жіберіп салған екен.
1859 ж. Верный қалада 5 мың адам 677 үйде орналысып, емхана мен почта ашылған.
11 сәуірде 1867 ж. бекет Верный  қала деп аттыланған соң, Жетысудың облысының орталығы болып шықты. Ендеше, қаланың  құрылыс жағын шешетін комитет орналасқан соң Верный  жердің  шекарасын шектесының шешу керек болды. Соңынан соң жердің бірнешей жартысын 11 алаңға бөліңғен, олардың арасында 5 саудалық алаң, қалғандары қонақ жай және басқа пайдалануға алаңдар болды.
1879 ж. Верный қалада 18423 адам түрган болса, 43 көшелер аттарды тапқан болған соң, оларды 33 стеарин лампалармен жарықталған.
Губернатор шешіммен қаланың аумақты жері саңалы  аймақтарға бөліңген.
Бірінші саң бойнша аймақтарда әскери губернатор, Түркістан шіркеуыңын бастығын, ерлер және әйелер оқу гимназия мен баспахана орналасқан. Осы қаланың бөлігін нағыз сәнді үйлер сүйкемеделерген.
Екінші саңалы аймақта әскер бастықтары мен көпестер түрған.
Үшінші саңалы аймақта қалған басқа қарапайым халық орналасқан.
Кәзіргі уақытқа дейін қаламызда ескерткіш үйлердің сәуйлеті сақталыңған. 
Олардың көбісің  Рәсей Петербург қаласының инженерлық академия бітіргіш А.П.Зенков өңдеген. Бүл кісі жер сілкілнеуден үйлерді бүленбей аман сақталғандығын  жәна әдістер құрлысқа енгізген.    
Олардың арасында кәзіргедейн түрған христиан діни ғимараттарының Кафедральдық жиылыс. Бүл жиылыстың бийгі 56 метрдей тек қана ағаштан жасалыңған. Бүкіл жер бойнша осы жиылысқа ұқсасқан бірнеше құрылыс тек қана қалған. Бүл жиылыс 1911 ж. Кеминский деген жерсілкілінуді шыданып сақталынды.
Верный қаланың  қызығының көбісі генерал-губернатор Колпаковский кезінде өткен.
                                             
                                                 
Қаланың таза ауаны сақтау, мәнерлілік үшін губернатор бұйрықпен отырызған бір терекке ақша төлеңген, ал әлде бір қырылған терек үшін
адамдарды қамшылаған.
Сол кезден бастап кәзіргедейн қалған гүлзар / ішкі жаңына ағаш егілгін алаң/ әлде де сақталыңган, олар кәзіргі Райымбек дәнгылында, Пушкин көшеде орналысыпты.
1856 ж. Верный қалалың қазыналық бақша 40 тан соң гектар жер алаңда орналасқан. Кәзіргі кезде бүл Орталық демалыс пен мәдениеттік паркі.
1870 ж. христиан діни ғимараттық жиылыстын аймақында  шіркеу бау бақша егілген. Кәзіргі ауқытта 28-гі Панфілов Гвардиялық әскерліктің аттын атталанған.
1892 ж. ғалым – орманшы Э.Баум қаланың солтүстік-батыстық кіші станицаның жайына жасанды көк терек бақша салыпты. Кәзіргі заманда ол шағын орман болып Баум атыңда жүр.  
Верный қаланың  қызығының көбісі генерал-губернатор Колпаковский кезінде өткен.
Қаланың таза ауаны сақтау, мәнерлілік үшін губернатор бұйрықпен отырызған бір терекке ақша төлеңген, ал әлде бір қырылған терек үшін
адамдарды қамшылаған.
Сол кезден бастап кәзіргедейн қалған гүлзар / ішкі жаңына ағаш егілгін алаң/ әлде де сақталыңган, олар кәзіргі Райымбек дәнгылында, Пушкин көшеде орналысыпты.
1856 ж. Верный қалалың қазыналық бақша 40 тан соң гектар жер алаңда орналасқан. Кәзіргі кезде бүл Орталық демалыс пен мәдениеттік паркі.
1870 ж. христиан діни ғимараттық жиылыстын аймақында  шіркеу бау бақша егілген. Кәзіргі ауқытта 28-гі Панфілов Гвардиялық әскерліктің аттын атталанған.
   
        
1892 ж. ғалым – орманшы Э.Баум қаланың солтүстік-батыстық кіші станицаның жайына жасанды көк терек бақша салыпты. Кәзіргі заманда ол шағын орман болып Баум атыңда жүр.  
1913 ж. Верный қалада 40 мыңдай адам болған.
Қаланың түргындар, қаланың бастығының жариялар бойнша қылмыскерлерды тыңғыштап  өзінің қала тәртібін сақтап жүретін адам дар еді. Сол кездерде, көгілдір таулардан ақкан тап таза сулары арықпен жүзген, адамға өмір сұріге пайдаланыш болып. Әрі үйдің қасында өсік жеміс тағы басқа теректер отырызған. 
Қалада сейсмалық пен ауа райы станциялар мен географиалық құрылыстар жұмыспен айналасқан.
Жазда көкпің аспан жарқырлаған жұлдыз, сайраптүрған қүстардың даустары, ауаның ашық даланың иісі, қыста аппақ қардың шапаны жерды бөркіген Верный қаланың сондай жағдаймен 20 ғасырға жақындап келді.
Қалада бірінші Жетысу бойнша „Семиреченские областные ведомости” деген  газет шығады.
1879 ж. Верный қалада Статистік комитет ашылады. Бүл комитеттін қолында 20 ғасырдан бастап Жетысу бөлімі Орыс географиалық құрылымынаң  жүмыс істейді. Комитет жүмысынымен бірталай ғылыми адамдар Жетысу аудаңнын жағдайын зерттен танысып біледі.
Бірақ,  20 ғасырдың басында Верный провинциалдық қала деп саналаған.
1905-1907 жылдардың арасында қалада түратын адамның саңы  30 мыңға дейн жетпеген. Қалада 91 өнеркәсіп өндірістік мекемелері  жүмыс істеген, көбісі қала түргындар жер аралысап, қолөнершілікпен  өмірді көрген.
Өмірдің қыйншылық көріп жүрген қала түргындар патшалыққа қарсы назарылық білдіру процестер өткізген.
1904 ж.Зырьянов баспахананың жүмысшылар көтеріліске шыққан.

                                           
Қаланың жаңа өмірге қалыптасуы
Сол кезден бастап қалада саясат қимылдар көбейді. Верный қалаға коммунистік газет тер Москәу,Петербург,Ташкент қалалардан жетізген.     Москәуден келген РСДРП /партия большевиков/ мүшіл Филлпова Е.Н. арқасында қалада „ Общество рабочих-каменотесов Семиреческой области” деген  кәсіподағы ұйымы құрылды.
1916 ж.  23-24 сәурдің  Верный қалада көрнекті демонстарциялар өтті, арасында 1000 мыңдай солдат әйлдердің соғыстан ерлерін қайтару жағдайға қарай  шыгыс.
1916 ж. тамыр айда Жетысу ауданда ірі, көрнекті ұлт - азаттық қарулы қозгалыс  көтерілді. Оған белсенді қатысқан Т.Бокин, сол кездегі Жетысу ауданның көшіктірлік басқарманың тілмаш. 
1917 ж. 3 сәурде әскери губернатор қамалған, содан соң,  қолына алған комиссарлар Уақытшағы үкметті құрыды. Оның басында эсер Шпаковский мен алаш-ордалық іскер Тынышпаев деген кісілер болған. 
1917 ж. қазан айында қалаға соғыстан қайтып келген солдаттар мен  жұмыла кіріскен қазақтар қатысымен Верныйдын ішінде де облыстық аймағында революционндық саяси белсенділігі күшейген.  
1918 ж. түнде 2 мен 3 наурыз айында төңкеріс шайкастың бойнша Верный қалада Совет үкметі құрылынған. Әскери-революционндық комитеттін басында түрған кісілердің арасында П.Д.Береснев, Т.Бокин,Л.П.Емелев,С.М.Журавлев,Т. Утепов деген адамдар болған.
Бір інші қалалық қатсышы болып сайланған Р.П.Маречек пен секретар болгандар Г.М.Голованов және С.М. Журавлев деген білінгі азаматтар.
1918 ж. 5 сәурдін бастап қалаңы баскарған Совет үкметінін бастығы болып сайланған П.М.Виноградов  деген  азамат.
Совет мемлекетін құрыстыруға Верный қалаға мен Жетысу ауданға көп қызмет істеген адамдардың аттын айтуға кәжет. Олардын ішінде:
Д.Барибаев, У.Джандосов,Н.Масанчи, А.Розыбакыев, Б.Шегабутдинов тағы басқалар енбегімен, өмірмен кәзіргі Алматы қала мен Жетысу аудан аттақты, сәндікті қазақтың жері деп есептеленеді. 
                                                
1921 ж. 14 наурыз күнде Туркестан Республика жарлықпен Верный қала Алма-Ата деп атақтылған.
Сол кездерде көшті су тасқыны /сель/ бойнша қаланың 300 дей үйлері мен құрлыстар қиратылған, арасында коп адамда өлік болып шықты.
Совет мемлекетіні нұсқаумен Алма-Ата қалаға жылдам көмек көрсетілді.
Алматы  қалаңын күшті өрлеуі Туркестан-Сібір темиржолы құрылыспен басталды. Сол уақытта/1929 ж./  Қазақстан астанасы Кзылордадан Алматы қалаға көшірілген.
Алматыда  түратың қалықтын санасы 45,5 мын адамға жеткен /1929 ж./.
10 жылдың арасында қалаңын адам санамалы 222 мынға жетті.
1927 ж. бастап қалада автобус жүретін жолдары ашылды, 10 жылдаң кейін – бірінші трамвай жүргізілген, қалада 10 шақты сауатсыздық қүртатын орын ашылған, 27 мектеп  5 мың адамды оқытқан.
1928-1932 жылдарда  Алматыда 10 шақты үлкен, келесі жылдарда тағы 20 шақты кәсіпорын жұмысқа салынды. Сол кезде қала темир жолдың станцияға Алма-Ата 1 деген қарап  өскен, әгни жер бойнша батыс жаққа.  Ол жерделі құрылыстар  сызық деген аймақ деп атталған. 
Қаланың орта бөлісте ескі бір қабатты үйлердің орнына 2-4 қабатты кұрделі құрылыспен көтерілген үйлер соғылған. 
Сол кезде Байлаңыс үй кәзіргі Бастық почтабайланыс деп саналатын, Ф.Э.Дзержинский атыңдағы клубы,кәзіргі Корей мен үйғұр драмалық театр, Алматыда 2 вокзал, қаражат , шаруашылық  Министрілігі, шетел тіл өкыйітың институт және басқа құрылыс үйлер соғылады.
1940 ж. Алматыда 30 ірі өнеркәсіп кәсіпорындар 133 млн. ақшам пайдаға тұсірген.