Орталық банк және ақша базасы
Ақша базасы — Үлттық банк шығаратын ақша. Оған айналымдагы қолма-қол ақша, міндетті және артық ре-зервтер жатады.
Міндетті рвзервтер — бекітілген нормативке сәйкес Үлттық банктегі арнайы шотта несие корресіюнденттік шотында сақталуға міндетті банк депозиттерінің бөлігі (бул Үлттық банктің келісімі бойынша тек қана қаржы-лық турақты банктер қолданатын резервтердің балама-лы одісі деп аталады).
Артық резервтвр дегеніміз банктердің Үлттық банктегі корреспонденттік шотта қаражатының барлыгына бай-ланысты болғандықтан, Үлттық банк ақша базасының мөлшерін, скінші деңгейдегі банктердің Үлттық банктегі корреспонденттік ыюттағы қаражатының көлемін, яғни банктер өнімділігін реттеу арқылы реттейді.
Ол ақша-иесие саясатының қуралдарын пайдалану-мен іске асады. Бұл қүралдар ақша базасының кеңею шегін көрсететін және ақша жиынының, ақша базасы арқылы ссептелетін ақпіа мультипликаторыныц мөлше-ріне әсер етеді.
Ақша үсынысының үлгісі. Ақша мультишшкаторы
Ақша үсынысы (М8) екі қосындыдан тұрады: 1) Банк жүйесінен тыс қолда бар ақша (С); 2) Экономикалық агенттер қажет кезде мәміле жасау үшін қолданатын депозиттер (Т)). (Дәлірек айтқанда бүл Мі агрегаты).
М8 = С + О
қазіргі замандағы банк жүйесі — жеке резервті жабумен байланысты жүйе. Банк депозиттерінің бір бөлі-гін ғана резерв түрінде сақтайды, ал қалған бөлігін қа-рыз беру үшін және актив операциялар үшін пайда-ланады. Басқа қаржылық институттармен салыстырған-да, банктің ақша үсынысын өсіру мүмкіндігі бар.
ПОЗИТИВТІ ЖӘНЕ НОРМАТИВТІ ТАЛДАУ
Макроэкономикалық таддау және саясат тығыз байланысты. Өйткені укіметтің қолында экзогеңді айныма-лылардың бірқатары бар. Егер макроэкономика жеке оқиғалардың экзогенді оқиғалармен немесе саяси ше-шімдермен байланыстарын қарастырса, онда ол позитивті экономикалық талдау болады. Позитивті талдауда эконо-микалық саясаттағы, экономикалық шарттардағы өзгеріс-терді өндіріс, сауда-саттық, баға сияқты факторлардың езгеруімен тусіндіруге тырысады. Осы позитивті эко-номика арқылы экономист "егер ... болса, онда ... болады" деген секідці түжырымдар жасайды. Содан кейін бул тужырымдар фактілермен және сандармен салыстырыпу арқылы расталуы немесе жоққа шығарылуы мүмкін. Позитивті талдау нақты фактілермен, сандармен, тәуедділіктермен жүмыс жасайды. Позитивті таддау қоры-тындының жақсы-жамандығына баға бермейді.
Талдаудан шыққан балама қорытыңдылардың қайсысы салыстырмалы турде бағалылырақ екенін білу үшін оларды бағалау қажет. Балама шешімнің негізгі шешіммен салыстырғанда қаншалықты дүрыс не теріс екенін норма-тивті экономикалық таддау бағалайды. Норматавті талдауды не болуы мүмкін деген сүраққа салыстырмалы түрде дүрыс жауап алу үшін қолдануға болады. Нормативті түжырымдар тек кеңес береді. Бүл түжырымдар көбінесе мынадай түрде болады: "мынандай шараларды жузеге асырған дүрыс", "осындай саясатгы жургізу оңцы болады". Мысалға: "Еркін сауданы шекгейтін саясат тоқтатылғаны дүрыс" деген түжырьшда еркін сауданьщ болуының ду-рыстығы жайында пікір қорытылады. Нормативті талдау-дан шыққан тужырымдарды фактілермен растау немесе жоққа шығару қиын, себебі олар негізінен болжам түріңде емес, буйрық турінде болады. Сонымен нормативті талдау нақты экономикалық шарттардың, экономикалық сая-сатгың жақсы не жаман екендігі туралы қорьпывды шығаратын экономикалық талдау деп айтсақ та болады.
Тербелістер себептері: жалпы пікірлер
Экономистер іскерлік белсенділік тербелістерін тү-сіндіретін әр түрлі теорияларды үсынған. Кейбір түжы-рымдамалардың авторлары ірі техникалық жаңалықтар (мысалы, темір жол, автомобильдер, синтетикалық тал-шықтар) инвестициялар мен түтыну шығындарына, яғ-ни өндіріске, жүмыс жөне баға деңгейіне үлкен ықпал етеді деп санайды. Бірақ мүвдай ірі жаңалықтар үнемі пайда бола бермейді, экономикалық белсенділіктің түрақсыздығы осымен түсіндіріледі.
Енді бір галымдар экономикалық циклдер себебін саяси немесе кездейсоқ оқиғаларға жатқызады. Мы-салы, соғыс экономикалық түрғьща күйретуші қүбьшыс. Әскери жағдай кезіндегі өскери өнімдерге деген үлкен сүраныс жүмысбастылыққа жөне инфляцияға әкелуі мүмкін. Ал бейбітшілік орнағаннан кейін, әскери шы-гындар азайғанда экономикалық қүлдырау байқалады.
Таза монетарлық қүбылысты цикл деп есептейтін экономистер де бар. Үкімет көп ақша қаражатын шы-ғарған кезде инфляциялық тоқырау пайда болады, ал ақша қаражатының жеткіліксіз болуы өндірістің қүл-дырауына және жүмыссыздықтың артуына әкеледі.
Пікірлердің осындай әртүрлілігіне қарамастан, жу-мысбастылық пен ішкі өндірістің деңгейін анықтайтын факторды көпшілік экономистер шығындардың жалпы немесе, кайта, көсіпкерлік сектор қызмет көрсетіп, тауар шыға-рады, мөселе оны үтымдықпен сата алуда. Көп фирма-ларга жалпы шығындардың төменгі деңгейінде көп мөл-шерде тауар шығару және қызмет көрсету тиімді емес деп саналады. Осыдан өнеркәсіптің, жүмысбастылық-тың, табыстың төменгі деңгейде болатындығы көрінеді. Жалпы шығындардың жоғары деңгейі өндіріс өсуі табыс әкелетінін білдіреді, сондықтан өндіріс, жүмысбастылық және табыс та өседі. Экономика ресурстардың толық жүмыс істеуіне жеткенде өндірістің табиғи өсуі тежеледі де, қосымша шығындар тек қана баға деңгейін көтереді.
БАНК ЖҮИЕСІ. АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ, ҚҰРАЛДАРЫ, МАҚСАТЫ
Нарық жағдайында банк жүйесі екі деңгейде болады: Орталық банк (эмиссиялық) және коммерциялық (депо-зитгік) банк. Коммерциялық банктердің негізгі функ-циясы несие беру жөне салымдарды өсіру. Осындай ша-ралардың нәтижесінде коммерциялық банктер ақша үсы-нысын кеңейтеді. Банк жүйесі қүнды қағаздарды алып-сатумен де айналысады.
Орталық банк үлттық валютаны айналымға шыға-рады, мемлекеттің алтын резервтерін сақтайды, коммер-циялық банктердің міндетті резервтері банктер арасын-дағы шот айыру ретінде пайдаланылады. Орталық банк халықаралық ақша нарығында сатушы және сатып алушы қызметін орындайды және шет мемлекетгердің және банктерінің істерін үйлестіреді. Барлық мемлекет-терде орталық банк ақша-несие саясатын қалыптасты-рады және жүзеге асырады, коммерциялық банктердің іс-әрекетін қадағалайды және үйымдастырады. Орталық банк пен коммерциялық банк операцияларының және банктен тыс секторлардың шешімдері нәтижесінде экономикадағы ақша үсынысының өзгеруіне ықпалын тигізеді.
Орталық банк ақша үсынысын ақша базасына жоне мультипликаторға әсер ету арқылы қадағалайды. Ақша үсынысының нақты көлемі коммерциялық банк опера-цияларының нәтижесінде несиені қабыддау және беру арқылы қүрылады.
Қазақстан Үлттық банкі мемлекеттік ақша-несие саясатын анықтайтын және жүзеге асыратын орган бо-лып табылады. Қазақстан Үлттық банкі ақша-несие саясатының басты мақсаты: үлттық валютаның тү-рақтылығын, яғни оның төлемқабілеттілігі мен басқа шетел валюталарына қатысты түрақтылығын қамта-масыз етуді көздейді.
Ақша-несие саясаты
Қазақстан Үлттық банкі мемлекеттік ақша-несие саясатын анықтайтын және жүзеге асыратын орган болып табылады. Қазақстан Үлттық банкі ақша-несие саясатының басты мақсаты: үлттық валютаның түрақ-тылығын, яғни оның төлемқабілеттілігі мен басқа шетел валюталарына қатысты түрақтылығын қамтамасыз етуді көздейді.
Ақша-несие — бүл айналыстағы ақша жиынын, не-сие көлемін, сыйақы мөлшерлемесін өзгертуге, жалпы банк жүйесінің қызметін реттеуге бағытталған шаралар жиынтығы. Ақша-несие саясатының макроэкономи-калық деңгейдегі субъектісі — Үлттық банк болып табы-лады. Ал ақша-несие саясатының Үлттық банк тарапы-нан реттеу объектілеріне экономикадағы қолма-қол және қолма-қол ақшасыз жиынының жиынтығы жатады.
Ақша-несие саясатының түрлері
Шаруашылық жағдаятына байланысты ақша-несие саясатының екі типі болады:
1) рекстрикциялық ақша-несие саясаты;
2) экспанциялық ақша-несие саясаты.
Рекстрикциялық ақша-несие саясаты — екінші деңгейлі
банктердің несиелік операциялар көлемін шектеуге және қатаң шарт белгілеуге, сондай-ақ сыйақы мөлшерлемесінің деңгейін артгыруға бағытталатьш шаралар жиынтығы.
Экспанциялық ақша-несие саясаты — несие беру көлемін кеңейтумен, айналымдағы ақша жиынының өсуі-не бақылаудың әлсіздігімен және сыйақы мөлшерлеме-сінің төмендеуіне байланысты сипатталады. Соңғы жыл-дардағы ақша-несие саясатының басты көздеген бағыты: инфляцияны төмендету және теңгенің түрақтылығын қамтамасыз ету.
Несиелік операциялар
Несиелеу және қаржылаңдыру операцияларына соңғы жылдары Үлтгық банк қызметінің алдағы уақыггарда классикалық қызметіне жақындауына байланысты тиісті шаралар қодданды. Қазіргі уақытга екінші деңгейдегі банктерді несиелеу тек қана олардың өтімділігін сақтау мақсатында жүзеге асырылады. Бюджет тапшылығын жабу үшін Үкіметке несие беру бюджет саясаты аума-ғында, яғни Үлттық банктің республикалық бюджетгі несиелеуден бас тарту мақсатында жүргізілді. Жеңілдікпен несие беру және кәсіпорындардың несие үшін тікелей өтініш жасауы қарастырылған жоқ. Үлттық банк несие-лерін орналастыру аукциондар арқылы, банкаралық на-рық арқылы, сол сияқты ломбардтық несиелеу негізінде жүзеге асырылады.
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ САУДА ТЕОРИЯСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГІЗІ
Ашық экономика проблемаларын таддау сыртқы сау-даны қарастырудан басталады, өйткені халықаралық эко-номикалық қатынастардың негізін сыртқы сауда қүрайды. Бүл жерде сыртқы сауданың өнім деңгсйінс, жұмысбас-тылыққа, баға және басқа айнымалыларға әсері макро-экономика түрғысынан жөне халықаралық саудада үлесі бар жеке тауарлардың, экономикалық агенттердің пайдасы мен шыгынъш бағалау түрғысынан микроталдаулар бір-бірімен тьпъіз байланысты.
Біз макроэкономикалық таддау барысывда ашық эко-номика проблемаларының кейбіреуін қарастырдық. Өйт-кені экспорт пен импорттың квлемі ЖҮӨ деңгейіне, жұ-мысбастылыққа тікелей өсер етеді. Бүл көрсеткіштер жалпы макроэкономикалық тепе-теңдікке әсерін тигізеді.
Экспорттық салалардағы өндірістің өсуі шет мемле-кеттерде қарастырылып отырган мемлекеттің тауарла-рына сүраныстың өсуін көрсетеді, бүл қарастырылып отырган мемлекеттің ЖҮӨ көлемін өсіреді. Керісінше, импорттың өсуі шет мемлекеттердің тауарына сүраныс-ты өсіреді, бүл жағдай ЖҮӨ көлемін кемітеді. Кейнс үлгісіне сәйкес таза экспорттың экономикадағы жалпы табысқа әсері мультипликатор әсері арқылы өлшенеді.
ҚАРЖЫ ЖӘНЕ ВАЛЮТА НАРЫҒЫ: МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
Кез келген экономикалық игілікке тек нарықтық эко-номика арқылы жетуге болатывдығын дүниежүзілік тәжі-рибе көрсетіп отыр.
Қазақстан экономикасының шаруашылық жүргізудің нарықтық қатынастарына көшуі сатып алу-сатудың нақты объектісі — ақшаның рөлін арттыруды шүгыл қажет етеді.
Ақшаны сатып алу-сату төлем қаражаттарының, несие ресурстарының жөне сан алуан багалы қағаздары-ның ауқымы зор айналымдарына қызмет ететін нарық шаруашылығының айрықша секторының пайда болуына себепші болады.
Қазақстан Республикасының қатаң түрде орталық-танған жоспарлы экономикадан жаңа, мемлекет тарапы-нан реттеліп отыратын нарықтық экономикаға көшуі елімізде оған қызмет көрсететін барлық қүралдармен бірге қаржы және валюта нарығының қүрылуын талап етті.
Жалпы, валюта нарыгы дегеніміз шетелдік валютаны және шетелдік валютадагы төлем қужаттарын сату-са-тып алу жөніндегі әлеуметтік-экономикалык, және үйым-дық қатынастар жупесі.
Қазақстан Республикасының халықаралық нарыққа шығуына кедергі жасап түрған мөселелердің бірі — тең-генің айырбасталымдылығы. Бір жағынан қазақставдық теңге бірнеше валюталық шектеулері бар айырбастала-тын валюта болып саналады. Бірақ бүл шектеулер, Қа-зақстанның дүниежүзілік валюта нарығының толық қүқылы қатысушысы бола алмауына жеткілікті.
Мемлекетіміздің ішкі валюталық нарығы әлі қалып-тасқан жоқ, ол қалыптасу сатысында. Қазақстан на-рығының жастығынан кез келген ірі қаржы институты, соның ішінде шетелдік де, өзіне пайда түсіре алады. Еліміздің коммерциялық банктері сыртқы қарыздарын өтегснде нарыққа валютаның айтарлықтай қаражат кө-лемін шығарады, бүл да теңгеге әсер етпей қоймайды. Валюта туралы заңдар қарама-қайшы және толық емес. Еліміздің валюта нарығының ерекшелігі, ол пайда бол-ғанда үкімет теңгенің ішкі айырбасталымдылық жолына түруымен анықталады. Валютаны еркін алып-сату отандық экономиканы долларландыруға әкеліп соқты.
Қаржы нарығывдағы больш жатқан әзгерістер валюта нарығына тікелей әсер етуде. Ең алдымен қаржы және ва-люта нарыгының мәні мен мазмүнын түсініп жалпы айт-сақ, валюта нарьпъш қаржы нарығының қүрама бөлігі ре-тінде қарастыруга болады, бірақ бүл тарауда жалпы макро-экономикалық деңгейден қарастырып отьфгандыгымыздан қаржы нарығына жаліты шолу жасап, валюта нарығьш тсреңірек зерттемекпіз, нарықтардың макроэкономикалық принциптер бойынша қүрылымын анықтамақпыз.
Валюталық фьючерс.
Нарық валюталық тәуекелден қорғану үшін банктерге әр түрлі қүралдар үсынады. Фъючерс шарты, форвардтық сияқты болашақта қарыз-ды төлеу мерзімін үзартуды белгілейді. Фьючерс фор-вардтықтан негізгі екі қасиеті бойынша ажыратылады: олар тек қана стандартты көлемде жасалады жөне ал-дын-ала белгіленген мерзімді күнге (көбінесе тоқсанның соңғы күніне) жасалады. Форвардтық шарт, керісінше, кез келгеи көлемде жасалады және нақты мерзімді күні белгіленбейді. Фыочерс қасиеттері оны бөлшек сауда қүралына айналдьтрады жоне де тауар "тартпада" көп жатпайды, сондықтан фыочерс арзан және күнделікгі (кедімгі, банктік емес) сатып алушыларга арналған. Фыочерстің тағы бір айырмашылығы — ақысы тауар алынған күні емес, келісімді мерзімі біткенге дейін төле-неді. Фыочерстік мәміленің шарты — мәміле жасалганнан кейін белгілі бір мерзім өткеннен соң шартта көрсетілген баға бойынша ақшалай сомасын төлеп, акцияларды немесе тауарды беруді көздейді.
Кәсіподақ және үжымдық шарттар
Жалақы қатаңцығының екінші себебі — кәсіподақтың монополиялық билігі. Көптеген мемлекетгерде жүмыс кү-шінің біраз бөлігі кәсіподақтарға бірлескен. Сол жүмыс-шылардың жалақысы сүраныс пен үсыныс арасыңцағы тепе-теңдігімен емес, кәсіподақ жетекшілері мен фирма басшылары арасыңдағы келіссөз кезінде анықталады. Со-ңында жасалған үжымдық шарт көбінесе жалақыны тепе-теңцік деңгейінен жоғары көтереді, бірақ фирмаға сол уақытга езіне керек жүмысшьшардың саны туралы мәсе-лені шешуге мүмкіндік береді. Бүл жағдайдың саддары жалданған жүмысшьшар санының азайуы мен жүмыссыз-дықты күтудің өсуі болады. Кәсіподақтардың бірігуі сал-дарының қорытындыларьш әр түрлі штаттардағы жүмыс-сыздықты салыстырьш жасауға болады. Дамыған кәсіподақ қозғалысы бар штатгарда жүмыссыздық деңгейі көбінесе жоғары. 1985 ж. АҚШ статагенттігінің мәліметтері кәсіп-одақтарға біріккен жүмысшьшар үлесінің 10%-ға көтерілуі жүмыссыздық деңгейінің 1,2%-ға өсуін көрсетеді.
Кэсіподақ осындай кәсіподақтық қозғалысы жоқ фирмалардың жалақысына да әсер етуі мүмкін, өйткені фирма жүмысшыларының кәсіподақтарға бірігу қаупі жалақыны тепе-теңдік деңгейінен жоғары үстап түруы мүмкін. Көп фирмалар кәсіподаққа қарсылық білдіреді.
Соңғылары тек жалақы өсуіне ғана емес, басқа көп мәселелер бойынша келісімдер кезінде жүмысшылардың позициясын күшейтеді. Жүмысшылары қанағаттанған-дық сезуі үшін және кәсіподақтарға бірігуге талаптан-бауы үшін фирма оларға жоғары жалақы төлеуді таң-дауы мүмкін.
Кәсіподақтармен немесе кәсіподақтарға бірігу қау-пін тудыратын жүмыссыздық инсайдерлер мен аутсай-дерлер сияқты әр түрлі жүмысшылар тобы арасындағы даудың себебі. Фирмада жүмыс істейтін инсайдерлер көбінесе өздеріне жалақының жоғары деңгейін "үстауға" тырысады. Жүмысқа жалдану мүмкіндігі бар жүмыссыз-дар — аутсайдерлер көбінесе осы жоғары жалақы зардап-тарының ауыртпалығын алады. Осы екі топ арасындағы қарама-қайшылық жалақы деңгейі туралы келісімге ық-палды және жүмысбастылық осы топ позициясының са-лыстырмалы түрдегі мықтылығына байланысты.
Әр түрлі елдерде инсайдерлер мен аутсайдерлер ара-сындағы дау өр түрлі шешіледі. Кейбір елдерде, мысалы Швецияда жалақының мөлшері үлттық деңгейде шеші-леді, ол кезде үкімет негізгі рөл атқарады. Кәсіподақ-тарға жүмыс күші бірігуінің жоғары деңгейіне қарамас-тан, Швецияда жүмыссыздық төменгі деңгейде. Өйткені жалақы деңгейі туралы орталықтандырылған келісімдер мен үкіметтің келісім үрдісіндегі рөлі аутсайдерлер по-зициясын нығайтып, соған орай жалақы мөлшерін тепе-тендік деңгейіне жақын жерде үстайды.