Шаруашылық iс-әрекеттерiн реттеудегi салық жеңiлдiктерi

Кiрiспе

1. Шаруашылық iс-әрекеттерiндегi салықтардың экономикалық мазмұны

1.1. Салықтарың пайда болу тарихы

1.2. Шаруашылық iс-әрекеттерiндегi  салықтардың экономикалық  мәнi және маңызы

1.3. Шаруашылық iс-әрекеттерiн реттеудегi Қазақстан Республикасының салық саясаты

II. Шаруашылық iс-әрекеттерiн реттеудегi салық жеңiлдiктерi

2.1. Шаруашылық iс-әрекеттерiн реттеудегi салық объектiсi және салық салынбайтын айналым

2.2. Шаруашылық iс-әрекеттерiне салынатын салық ставкасы және жеңiлдiктерi

2.3. Шаруашылық iс-әрекеттерiне салынатын салық есебiнiң құжаттамасын жасау және сақтау

III. Жергiлiктi бюджеттiң кiрiсiндегi салықтардың үлесі және шаруашылық iс-әрекетiн реттеудегi рөлi және арттыру жолдары

3.1. Жергiлiктi бюджеттiң кiрiсiндегi салықтардың үлесі

3.2. Шаруашылық iс-әрекетiн реттеудегi  салықтардың ролi және арттыру жолдары

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер

 

Салықтың мәнi мынада: салық, салық төлеушiге мемлекет тарапынан көрсетiлген қызмет көрсетуiнен түскен пайдаға пропорционалды болуы тиiс. Екiншiден, салықтың мәнi салық табыс мөлшерiне байланысты. Мемлекет салықтардың экономикасы дамыту, түрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетiк ретiнде пайдаланады. Сонымен салықтардың қажеттiлiгiн қоғамдық дамудың жағдайына байланысты анықталып отырады.

Нарықтық экономика жағдайында  салық саясатының негiзгi бағыты немесе салық саясатының басты мақсаты- салық жүйесiн құру және   оның тиiмдi қызмет етуiне  мүмкiншiлiк беретiн  салық  механизiмiн  iске асыру.

Салық жүйесi- өзiнiң  құрамы жағынан  бiрнеше компоненттерден  түратын  күрделi модель.

Салық жүйесi  компоненттерiнiң  құрамы мынадай: қаржы қатынастары және осы қатынасты анықтайтын  салықтар; салық механизiмi, яғни салық салу әдiстерi  мен жолдары; нұсқаулар мен  әдiстемелiк құжаттар; салық  салуды  басқару және салық  қызметi органдары.  Салық салудың  әдiстерi мен  жолдары,  нұсқаулар мен әдiстемелiк  құжаттар,  салық салуды басқару  және салық қызметi органдары.  Салық салудың  әдiстерi мен  жолдары,  нұсқаулар мен әдiстемелiк құжаттар, салық салуды  ұйымдастыру, салық салудың  негiзгi принциптерi және тағы басқалар салық механизiмiне жатады.  Салық жүйесiнiң  жақсыда, тиiмдi қызмет iстеуiне  салық салу механизiмiнiң  тигiзер ықпалы өте зор. 

Қазақстан  Республикасы  бюджетiнiң  қалыптасуында   маңызды орынды  салық  түсiмдерi алады. 

Қазақстан Республикасындағы әкiмшiлiк-әрекеттегi қызметкерлер мен жұмысшылардың әлеуметтiк-экономикалық  қорғалуы, елiмiздiң қорғаныс қызметiндегi iш-шаралардың жүзеге асырылуы осы экономикалық категроия рентiнде көрiнетiн бюджетке байланысты. Яғни, салықтың атқаратын ролi жоғары. Бұл менiң тақырыбымның маңыздылығын ашады. 

Курстық жұмысым  екі бөлiммен қарастырылған. Бiрiншi бөлiмде салықтың  пайда борлу тарихы, экономикалық мазмұны, екiншi бөлiмде есептеу  әдiстерi мен шаруашылық iс-әрекетiндегi салық ставкасы және  құжаттау қарастырылды.  

 

1. Шаруашылық iс-әрекеттерiндегi салықтардың экономикалық мазмұны

1.1. Салықтарың пайда болу тарихы

Жалпы алғашқы салықтардың пайда болуының күнiн анықтау  мүмкiн емес. Салықтардың прототипi адамзат қоғамымен басқарудың  ең алғашқы  формаларымен  бiрге пайда болған. 

Алғашқы қауымдастықтың  өзiнде, қоршаған ортаның  қатаң шарттарына амалсыз бейiмделуге, сыртқы жаудан қорғау үшін, сонымен қатар асаршылық жағдайна  азық- тұлiк қоғамдық запастарын  сақтау үшін, бiрнеше  адамдардың қолдауын түсiнген. 

Осыдан келiп, мынаны  айтуға болады, салықтардың алғашқы  пайда болуына қоғамның осы немесе басқа да қызығушылықтардың  қанағаттандырылуының ұжымдық түтынуы болды. Байлар өздерiн  адал әрi байыту үшін кедейлерден салықтарды ұстайтынын ұмытпау керек. Бұл түрде салықтар ұзақ  уақыт бойы әрекет еттi және де қоғам бұны объективтi қажеттiлiк ретiнде  түсiндi. 

Тек XV ғасырдан бастап қана, ғалымдар ақшалай қатынастар жүйесiн, сонымен қатар мемлекеттiң экономикалық негiзi  мен экономикалық функцияларын зерттей бастағаннан кейiн, салықтардың қайта маңыздылығының алғашқы әрекеттерi  пайда болды. 

Салықтар мемлекеттiң құрылуымен бiрге пайда болады және  мемлекеттiң өмiр сүрiп, дамуының негiзi болып табылады.  Мемлекет құрылымының  өзгеруi,  өркендеуi қашан да болса оның салық жүйесiнiң қайта  құрылуымен,  жаңаруымен бiрге  қалыптасады. 

Салықтардың даму тарихын мыңжылдықтармен  өлшеуге болады. Салықтардың ең алғаш пайда болуы -мемлекет пен  қоғамның әр түрiн  кластарға  бөлiнуiмен бiрге пайда болды.  Салық салудың  қалыпты теориялық негiздерiнiң  пайда болу тарихы  көне ғылым түрiне жатпайды. XVII ғасырға дейiн  салықтар жайлы  барлық көзқарастар  кездейсоқ сипатта болды, яғни ғылымдардың, ешқандай салаларында ешкiм өзiнше  ғылым ретiнде мойындамады. 

Салықтардың теориялық  негiздерi тек ғылым ретiнде тек  XVII ғасырдан бастап қана қалыптасты және оның  негiзгi қатысушысы  шотландиялық философ Адам  Смит болды. 

Қазiргi мемлекеттердiң көптеген  жақтары  Ежелгi Римде  пайда болды. Рим  провинцияларында  ең негiзгi табыс  көзi  жер салығы болды.  Оның орташа ставкасы  жер учаскесi табысының  оннан бiр бөлiгiн құрады.  Салық салудың  негiзгi формалары  да  қолданылған, мысалы жемiс ағаштары және  жүзiмнiң көлемiне  салынатын салық.

Басқа да құндылықтарға  салық салынатын қозғалмайтын  мүлiк, тiрi инвентарь (iрi қара мал, сондай-ақ құлдар), құндылықтар.

Провинцияның әрбiр  түрғыны  бәрiне ортақ  жанбасылық салықты төлеуi керек болды. Келесiдей жанама салықтар әрекет еттi: айналымнан салық 1% ставка бойынша  құл сату-сатып алу айналымына   салынатын салық 4% ставка бойынша  және құлдарды  босату салығы, олардың құнына 5 % бойынша. 

Мұраға салынатын салық  тек Рим  түрғындарына   ғана салынады.  Салық мақсатты сипатта болды. Алынған қаржылар мамандандырылған  әскердi  зейнетақымен қамтамасыз ету үшін  жұмсалған. 

ХlХ   ғасырдың соңы  ХХ ғасырдың басында  адам қоғамында  iрi қалалар  үлкен рөл атқара бастады.  Сол iрi қалалардың табыстары  неден құралды? Мысалы: Мәскеу қаласындағы  1890-1891 жж. салықтық  түсiмдер барлық табыстардың  60 %-тiн қамтамасыз еттi. Ал егерде негiзгi кәсiпорындар  мен қалалық ғимараттың  алымдарын қосатын болсақ, онда  ол барлық табыстың  70-75 % құрайды.  Тiкелей салықтар  барлық табыстың  57% құрады.  Тiкелей салықтардың iшiндегi ең негiзгiсi   қозғалмайтын мүлiкке  салынатын салық болды.  Айтылған кезең аралығында  ол 9% ставка бойынша  алынды.  1890 жылы салықтың бұл түрi 4,14 млн. тiкелей салықтардың  iшiнен  2,3 млн.руб. болды. Бұл өсiм салық ставкасының  жоғарлауын немесе  қозғалмайтын мүлiктiң  тез өсуiне  емес, Мәскеу қалалық басқармасындағы  қозғалмайтын мүлiктi  қайта бағалауға байланысты  болды. 

Дамыған мемлекеттерде  капиталға және  меншiкке салық салу  келесi салық топтары арқылы  жүзеге асырылады:  жеке әлауқат салығы, мұрагерлiкке және сыйға  салық салынатын, капитал өсiмiн салық, мүлiктiк  нақтылай түрлерiне  салынатын салық (жерге, құрылысқа).

Мұрагерлiктен салық – бұл мұраға алу құқығы  бойынша  жаңа иегерге өтетiн мүлiкке салынатын салық (жылжитын және жылжымайтын). Сыйға салынатын салық –бұл меншiк иесiнен  екiншiсiне  сый түрiнде  өтетiн мүлiкке салынатын  салық (жылжитын немесе жылжымайтын). 

Көптеген елдерде салықтың бұл түрлерi  жеке –жеке  әрекет етедi, ал кейбiр мемлекеттерде мұрагерлiкке және  сыйға салынатын салық  бiр салық ретiнде  қарастырылған.  Бiрақ, бiрiншi жағдайда  салықтар ереже бойынша  жалпы нормалармен  реттеледi және салық ставкалары мен  салық салынатын соманы анықтау тәртiбi бiрдей.

Барлық  дамыған мемлекеттерде   мұрагерлiк және  сыйға салынатын  салық орталық (федералды)  денгейде  жүзеге асырылады. Барлық мемлекеттерде  мұрагерлiкке және  сыйға салық салу  ставкалары күрделi  прогрессия бойынша қалыптасады.  Мұрагерлер мен сый алушылар  туыстық денгейiне  байланысты топтарға   бөлiнедi (I-тiкелей мұрагер,   II-ерлi-зайыптылар,   III- ағалары мен қарындастары, iнi, әпкелерi, IV-алыс туысқандары және тағы да басқа). Әрбiр топқа салық ставкаларының  жүйесi белгiленген. Салықтық класқа  салық салу сомасы  көлемi де тәуелдi.

Қаржы дағдарысының ел экономикасының әсерiн  кемiтуiне  қол жеткiзетiн қимыл, жинақталып қалған мәселелердi   шешудi қамтамасыз ету  үшін кешендi шаралар қажет. Салық салу осы  мәселенi ретке келтiру үшін  мемлекеттiң қолданатын аспаптарының  бiрi. 

 

1.2. Шаруашылық iс-әрекеттерiндегi  салықтардың экономикалық  мәнi және маңызы

Экономиканың қазiргi жағдайында орталықтандырылған қаржы ресурстары мемлекетке қоғамдық өндiрiс қарқынын қамтамасыз ететiн салалық және аумақтық  құрылымдар құрып, iрi әлеуметтiк өзгерiстер жүргiзуге мүмкiндiк бередi. Орталықтан бөлiнетiн қаржының көмегiмен қаражат экономиканың басты аймақтарына шоғырланып, мемлекеттiң экономикалық және әлеуметтiк саясатын жүзеге асыруға жағдай жасайды. Сөйтiп, құндық бөлiнiстiң айырықша бөлiгi ретiнде Мемлекеттiк бюджет айырықша қоғамдық арналымды жалпы мемлекеттiк қажеттердi қанағаттандыруға қызмет етедi.

 Бюджеттiң шығысы Қазақстан республикасының халықтарын әлеуметтiк, экономикалық қорғау мақсатында жұмсалады. 

Қазақстан Республикасындағы әкiмшiлiк-әрекеттегi қызметкерлер мен жұмысшылардың әлеуметтiк-экономикалық  қорғалуы, елiмiздiң қорғаныс қызметiндегi iш-шаралардың жүзеге асырылуы осы экономикалық категория рентiнде көрiнетiн бюджетке байланысты. 

Қазақстан Республикасының  бюджетiнiң кiрiсiндегi бюджетке төленетiн салықтар мен басқа да төлемдерден құралады. Яғни: 

Салықтар:

- корпорациялық табыс салығы;

- жеке табыс салығы;  

- қосылған құн салығы;

- акциздер;

- жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдерi;

- әлеуметтiк салық;

- жер салығы;

- көлiк құралдары салығы;

- мүлiк салығынан түрады. 

Мiне осы жоғарыдағы аталған салықтар, алымдар, төлемақылар мен мемлекеттiк баж және  кеден төлемдерi  бюджеттiң кiрiс бөлiгiн құрайды.

Салық – құрылған және анықталған заңмен белгiленген тәртiп бойынша, мемлекет пайдасына алым алу, бұл алым шаруашылық субъектi табысының бiр бөлiгi.

Салықтың мәнi мынада: салық, салық төлеушiге мемлекет тарапынан көрсетiлген қызмет көрсетуiнен түскен пайдаға пропорционалды болуы тиiс. Екiншiден, салықтың мәнi салық табыс мөлшерiне байланысты. Мемлекет салықтардың экономикасы дамыту, түрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетiк ретiнде пайдаланады. Сонымен салықтардың қажеттiлiгiн қоғамдық дамудың жағдайына байланысты анықталып отырады.

Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың қызметiне тiкелей қатысты.

Дүниежүзiлiк тәжiрибе бойынша салықтардың бiрнеше қызметтерi бар: фискалдық функция; бөлу функциясы; реттеушiлiк функциясы; бақылау функциясы; қолдау және мадақтау функциясы.

Салықтардың фискалды немесе бюджеттiк қызметi ең   негiзгi  қызмет болып табылады.  Бұл қызметi арқылы мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс бөлiмi құрылып, салықтардың қоғамдық мiндетi артады.  Себебi, салықтар мемлекеттiк бюджеттiң кiрiсiн топтастыра отырып, әлеуметтiк әскери-қорғаныс, тағы да басқа шаралардың iске асуын қамтамасыз етедi. Жалпы Фискон латын сөзi, қазақша Себет деген мағынаны бiлдiредi. 

Бөлу қызметi - салықтардың көмегiмен мемлекеттiң қоғамдық табысты халықтың  әртүрлi топтары арасында бөлiнуiн айтамыз. Бөлу функциясының жүзеге асрылуынадағы салықтарға прогрессивтi салық ставкалары және тағы да басқалар жатады. 

Салықтардың реттеушiлiк қызметi арқылы салықтар ел экономикасына өз ықпалын тигiзедi, яғни салықтық реттеу жүзеге асырылады. Салықтық реттеудiң ең басты маңызы өндiрiстiң дамуына ықпал ету. Салық түрлерi,  салық ставкалары, салық жеңiлдiктерi, салық салу әдiстерi салықтық реттеудiң тетiктерi болып саналды. 

Жоғарыда аталған  салықтық реттеудiң тетiктерi тек қана өндiрiстiң дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдiк инвесторлары ынталандыру, шағын және кiшi кәсiпкерлiктi  дамыту жұмыстарын жүзеге асырады. Салықтық реттеу тетiктерi  тиiмдi қызмет атқару үшін олардың басқа  да экономикалық тетiктерiмен тығыз байланысты болуы қажет. Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық жеңiлдiктерiнiң алатын орны ерекше себебi ғылыми негiзделмеген шектен тыс жоғары қойылған ставкалары кәсiпкерлердiң ынтасын төмендеттi, өндiрiстiк қарқынын бәсеңдеттi, ал шектен тыс төмен қойылған ставкалар салық төлеушiлердiң жауапкершiлiгiн азайтып өндiрiстiң төмендеуiне және мемлкеттiң бюджет кiрiсiнiң азайуына әкелiп соқтырды. Реттеушiлiк қызметi  өзi екi функциядан түрады:

- ынталандыру- мемлекетке тиiмдi өндiрiстердi салық ставкасын төмендету немесе  жеңiлдiктер беру арқылы дамуына немесе кеңеюiне жағдай жасау;

- шектеу-мемлекетке тиiмсiз кәсiпорындарды салық ставкiлерiн  жоғарлату арқылы дамуына, кеңеюiне шектеу жасау.

Бақылау қызметi-салықтардың көмегiмен  мемлекет  салық төлеушi заңды және жеке тұлғалардың кез келген қайнар көздерiнен тапқан табыстарына, жұмсалған шығындарына, айналысатын шаруашылық қызметiне  бақылау жасап отыруы болып табылады. Бұл қызмет салықтық декларация арқылы жүзеге асырлады.

Іолдау немесе мадақтау қызметi: Кез –келген мемлекеттi қоғам  алдына  ерекше  еңбегi  сiңген азаматтар  категориялары  бар. Бұл азаматтарға мемлекет қандай  жағдай болмасын қолдау жасап отыруы қажет. Бұл қолдау қызметi салықтық жеңiлдiктер және салықтан толық босатулар  арқылы жүзеге асырылады (еңбек ерi, µлы Отан соғысының ардагерлерi, көп балалы аналар). Мемлекет мына жоғарыда көрсетiлген салықтардың қызметiн пайдалана отырып елiмiздiң салық жүйесiн анықтайды. Салық механизiмiнiң қызмет ету жолдарын белгiлейдi. Жалпы экономикалық саясатты негiзге ала отырып, салық саясатын анықтайды.

Салықтар мен салық салу жүйесi өзара қарым-қатынасытағы әртүрлi элементтен түрады. Бұл салықтың элементтерiне келесiлер жатады.

- салық обьектiсi-табыс, мүлiк, еңбек ету түрi, қызмет көрсету, ақшамен жасалатын операциялар, табиғи қорларды пайдалану, қосылған құн,  айналым және тағы да басқалар;

- салық субьектiсi заң бойынша салық төлеу мiндетi жүктелген жеке заңды тұлғалар;

- салық көзi-салық салынатын табыс;

- салық ставкасы өлшем бiрлiкпен алынатын салық мөлшерi.

Ставкалар түрақты және проценттiк болып бөлiнедi.

Түрақты ставкалар салық обьектiсiнен түсетiн табыстың мөлшерiне байланыссыз өлшем бiрлiгiне түрақты сомамен тағайындалады.

Ал проценттiк ставкалар 3 түрге бөлiнедi:

- үдемелi немесе прогрессивтi ставкалар салық салынатын табыстың өсуiне сәйкес ұдайы, үдеп өсiп отырады;

- регрессивтi ставкалар керiсiнше, салық салынатын табыстың төмендеуiне сәйкес азайып отырады;

- пропорционалды ставкалар салық салу обьектiсiнiң мөлшерiне байланыссыз түрақты 1%-пен тағайындалады;

- салық оклады салық төлеушiнiң белгiлi-бiр салық обьектiсiне төлейтiн салық самасы;

- салық жеңiлдiктерi заңға сәйкес салық төлеушiнi бiртiндеп немесе салық төлеуден түгел босату. Салық жеңiлдiктерiне салықтан босатылатын, салық салынбайтын минимум шегерiстер, салық ставкасын төмендету, салық төлеу мерзiмiн ұзарту жатады;

- салық төлеу мерзiмi-салық төленетiн уақыт;

- салық төлеу тәртiбi белгiлi-бiр мерзiмде салықты төлер кезiнде, алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керектiгiн, яғни төлеу кезiнде белгiлi-бiр дәйектiлiктi белгiлейдi. Салық төлеудегi дәйектiлiк заң жүзiнде бекiтiледi де, келесi тәртiппен жүзеге асырылады:

1) Барлық мүлiкке салынатын салық төленедi, содан кейiн акциздер мен баж салығы төленедi;

2) Жергiдiктi салымдар мен алымдар;

3) Басқа да салықтар мен алымдар төленедi.

4) Салық төлеушiлер мен салық қызметi органдарының құқықтығы мен мiндеттерi-салық заңдары арқылы белгiленедi және реттеледi.

5) С алықтың төленуiн бақылау және салық заңдарын бұзғаны үшін белгiленетiн салықтық жазалар.

Кез-келген мемлекетке салықтардың  көп түрлi болуына байланысты олардың белгiлерiне қарай салықтарды келесiдей түрде жiктеймiз:

- салық салу әдiсi бойынша;

- салық төлеушi субьектiге байланысты;

- салықтардың бюджетке аударылуына қарай;

- салықтардың бағытты мақсатарына қарай.

Салық салу әдiсi бойынша салықтарды тiкелей және жанама түрге бөлемiз.

Тiкелей салықтар – тiкелей салық төлеушiден немесе тiкелей табыстан, мүлiктен ұсталынатын салық болып табылады. Тiкелей салық табыс алушыларға мүлiк иелерiне, тiкелей салына бередi. 

Тiкелей салық:

-халықтың табыс салығы;

-кәсiпорын табысына салық; 

-капитал өсiмiне салық;

-мұрагерлiк пен сыйға тартуға;

-мүлiктiк салық.

 Тiкелей салықтардың өзi нақты және жеке салықтарға бөлiнедi.

Нақты салықтар – салық төлеушiден емес салық төлеушiнiң табысы мен мүлкiнен ұсталынатын салық болып табылады.

Жеке салық халықтың жеке табысынан ұсталынатын салық жатады.

Тiкелей салықтың ең басты артықшылығы болып, егер де мемлекетте экономикалық кризис болмаса тiкелей салықтар мемлекеттiң қазынасына түрақты және ұлғаймалы түрдегi салық мөлшерiн әкелiп отырады.

Ал кемшiлiгi болып тiкелей салықтар бойынша жеңiлдiктер заңсыз түрде қолданылуына мүмкiндiктердiң көп болуы. 

Жанама салықтар салықтың-соңғы түтынушыға ауысуы арқылы жүргiзiлетiн салықтар немесе бағаға үстеме түрiнде жүргiзiлетiн салықтар. Жанама салық тауарды түтыну немесе сату кезiнде салынады. Бұларға акциздер, қосылған құн салығы және кеден баж салығы.

Жанама салықтардың өзi индивидуальдi жанама салықтар, әмбебап және фискальдi монополиялы жанама салықтар түрiнде бөлiнедi.

Индивидуальдi жанама салықтарға – акциз салығы жатады.

Әмбебап жанама салықтарға – қосылған құн салығы жатады.

Фискальдi монополиялы жанама салыққа баяғы кеңес одағына әрекет еткен айналым салығы жатады.

Жанама салықтардың қолданылуында ең басты кемшiлiгi болып тауарлардың жұмыстардың және көрсетiлген қызметтердiң құнының, бағасының өсiп кетуi табылады.

Ал жанама салықтардың ең басты артықшылығы салық төлеушiлердiң салықты төлеуден жалтарудың ешқандай мүмкiндiгiнiң болмауы.

1. Салық төлеушi субьектiге байланысты салықтар келесiдей түрге бөлiнедi.

а) Жеке тұлғалар төлейтiн салықтар.

ә) Кәсiпорындар,   ұйымдар және мекемелер, яғни заңды тұлғалар төлейтiн салықтар.

2. Салықтардың бюджетке аударылуына қарай салықтар:

а) Жалпы мемлекеттiк салықтар;

ә) Жергiлiктi салықтар;

б) Регионалды салықтар болып бөлiнедi.

3. Салықтардыiң бағытты мақсаттарына қарай салықтар жалпы және арнайы болып бөлiнедi.

Жалпы салықтар мемлекеттiк бюджеттiң жалпы қалыптасуы үшін  пайдаланылса, арнайы салықтар мемлекеттiң белгiлi бiр шығындарын қаржыландыру үшін қолданылады.

Қазақстан  Республикасының салық жүйесiн мемлекет пен және заңды тұлғалар арасындағы   қаржы қатынастарының   жиынтығы, салықтар мен алымдар, салық салу әдiстерi  мен тәсiлдерi, салық заңдары мен  салыққа қатысты  актiлер, салық салу органдары мен  салық қызметi құрайды. 

Салық жүйесi  мемлекет қаржы  көздерiн  жасақтаудың ең негiзгi  құралы болуымен қатар, ел экономикасын  қайта құруға, өндiрiстiң ұлғайып дамуына  және  саяси –әлеуметтiк  шаралардың толығымен  iске асуына мүмкiндiк туғызды.

Салық жүйесi – нарықтық  қатынастардың құрамдас бөлiгi. Қазақстан  Республикасы егемендiгiн алғаннан бастап қоғамның қажеттiлiгiне жауап беретiн өз салық жүйесiн қабылдауы қажет болды. Осыған байланысты 1991 жылы 25 желтоқсанда ең алғашқы  Қазақстан Республикасының салық жүйесi туралы заңы  қабылданды. 

Кез-келген  елдiң  салық  жүйесi  таңдалған  салық  салу     обьектiсiне  табыстарға  немесе  шығындарға  тәуелдi  болады. Нарықтық  экономикасы  түрақты  және  өнеркәсiбi  дамыған  елдер  үшін  салық  салу  обьектiсi  ретiнде  табысты  ерекше  қолдану  моделiн  пайдалану  тән. Ал  өтпелi  кезеңдегi,  яғни  дағдарыстық  жағдайдағы,  оның  есесiне  салық  салынатын  базасы  тар  Қазақстан  мемлекетi  салық  салу  обьектiсi  ретiнде  шығындарды  қолданады. Сонымен  бiрiншi  жағдайда  белсендiлiк  түрде  тiкелей  салықтар,  ал  екiншi  жағдайда  жанама  салықтар  қолданылады.  

 

1.3. Шаруашылық iс-әрекеттерiн реттеудегi Қазақстан Республикасының салық саясаты

Өркениеттi iрi мемлекеттердiң  экономикалық даму деңгейлерi олардың жан-жақты жетiлдiрiлген, тиянақты да, қолданбалы салық  заңдары жүйесiне- “күштi салық заңы- күштi мемлекет” қағидасына байланысты екенi белгiлi. 

Демек, елiмiздiң экономикасын дамытудың  басты тетiктерiнiң бiрi –салық саясаты.  

Елiмiз экономикалық  дамудың нарықтық бағытына  бет алған кезеңнен бастап- ақ Республика Президентi салық мәселесiне  үлкен маңыз берген едi.  ґйткенi, бұрынғы Кеңестiк жоспарлы экономиканың  салық жүйесi нарықтық қатынастар  заңдылықтары талабынан шыға алмады.  Бұл заңды да құбылыс.  Іайта құру кезiнде салық жыл сайын, кейде халық шаруашылығындағы  күрделi дағдарыстар мен әр түрлi әлеуметтiк орталардың қысымына байланысты, жылына бiрнеше реттен де өзгерiске ұшырап отырады. Түрлерi көбейiп, мөлшерi, мерзiмi сан түрлi құбылып, қайшылықтарға түскен салық ережелерi салық төлеушiлердiң де мүддесiн қорғаудан қалды. 

1991 жылы елiмiз  тәуелсiздiк алып, өз алдына  егемендi  мемлекет болған жерде  шұғыл  мерзiм iшiнде  дербес экономикалық реформалар жасау  мiндетi алда түрды.  Сондай iрi өзгерiстер енгiзетiн  экономиканың басты тармағының бiрi- салық жүйесi болып саналды. Осы мақсатта  Салық кодексi дайындалып, қабылданды. Мұндай  саяси – экономикалық  мәнi зор заңды  құжатты жасап шығуға  Мемлекеттiң салық комитетiнiң   мамандары, заң қызметкерлерi мен  шетелдiк сарапшылар зор күш салды. Демек, бұл заң қабылдаудан бұрын үлкен сарапқа түстi деген сөз.  Республикамызда Салық  кодексi түңғыш рет  қабылданып отыр.  Ең бастысы, алдымызда үлкен бағыт бар. Екiншiден, салық түрлерi бұрынғыдан да  азайды.          

Салық кодексiн  қабылдаудағы басты мақсат – салық төлеушiлерге түсiп отырған қысымды төмендету,  салық қатынастарын реттеу, бюджеттiң табысты бөлiмiн қамтамасыз ету. °рине, заңды қолдану барысында  алғашында кемшiлiктер болды. Дегенмен, бұл заң республикамыздың салық қызметiнiң халықаралық  қағидаларға көшуiне негiзгi  себеп болады деген сенiм бар. Халықаралық нәтижелерге сүйенсек, нарықтық  қатынастарға көшкен әрбiр елде  де осындай заң қабылданған. Бұл- салық жүйесiн  жетiлдiрудiң  бiрден-бiр жолы. 

Барлық денгейдегi  бюджеттерге  салықтар мен  басқа да мiндеттi  төлемдердiң түсiмiн  арттыру, мемлекет пен  шаруашылық  жүргiзушi субъектiлердiң  қаржылық  өзара қатынастардағы  мүдделерiнiң  тепе-теңдiгiне  қол жеткiзуге  жақындай түсу, салық салу жүйесiнде  әдiлеттiкке  қол  жеткiзу мақсатында  мынадай iс-шаралар:

- салық заңдарын салық салудың  тәртiбiн оңайлатуға бағытталған  жетiлдiру, қазiргi кезде қолданылып жүрген жеңiлдiктердi  ретке келтiру,  салық салудың  тетiгi жөнiндегi, сондай- ақ экономиканың  нақты секторын дамытуды ынталандыруға арналған қолданылып жүрген жекелеген ережелердi нақтылау;

- акцизделетiн  өнiмдер бойынша , оның iшiнде  алкогольдi өнiмдердiң  өндiрiсi мен айналымын  мемлекеттiк реттеу жөнiндегi iс-шараларды  iске асыру  арқылы  салық түсiмдерiнiң толықтығын  қамтамасыз ету, сондай-ақ мұнай өнiмдерiнiң  жекелеген түрлерiнiң айналымын мемлекеттiк  реттеудi енгiзу;

- салық салу мақсаты үшін  жылжымайтын мүлiктiң құнын  айқындаудың  тәртiбiн  жетiлдiру;

- капиталды ресми емес экономиканың  аясынан шығару үшін жағдай жасау, кәсiпкерлiк қызметпен заңсыз  айналысқаны және салық салу объектiлерiн  жасырғаны үшін  жауаптылықты күшейту;

- алымдар мен бюджетке төленетiн  басқа да  мiндеттi төлемдерге  қатысты жүргiзiлетiн өзгерiстер мен  толықтыруларды  шектеу жолымен  фискальдық саясаттың түрақтылығын  сақтау  салық саясатының  басым бағыттары болып айқындалды.

Салық заңдары нормаларының  бiр түрғыда түсiндiрiлуiн қамтамасыз ету, оны салық төлеушiлердiң  қолдануын оңайлату, сондай-ақ  салық тәртiбiн сақтаудың  денгейiн арттыру  мақсатында 2000 жылы ¶кiмет Парламентке салық жөнiндегi  барлық нормативтiк актiлердiң ережелерi бiрiктiрiлген жаңа Салық  кодексiн енгiздi. 

Жаңа салық заңдарында  салық салудың базасын  кеңейту үшін мынадай шаралар: келешекте салықтық коникулдарды тоқтату және салықтар бойынша  жеңiлдiктердi  қысқарту, ІІС-ты жинау үшін тiркеуге арналған бастапқы мәнге  қайтып оралу; заңды тұлғалардан  алынатын салыққа бизнеске  қатысы бойынша  неғұрлым ынталандырушы  сипат беру; жеке адамдардан  табыс салығын алу кезiнде әдiлдiк  пен теңдiктi күшейту және басқалар сияқты шаралар көрiнiс табатын болады. 

¶кiмет Тәуелсiз Мемлекеттер Достастығы елдерiне  қатысты  жанама  салықтар  алу мәселелерiнде халықаралық   стандарттарға  көшудiң  тетiгiн әзiрлеу жөнiндегi жұмысты жалғастырады.  ТМД елдерiмен  саудада жанама  салықтар  алу кезiнде  арналған елдiң   принциптерiн  iске асыру  отандық тауарлар  өндiрушiлердiң  экспорттық  әлеуетiн арттырады. 

Салық әкiмгерлiгiн жақсарту жөнiндегi  жұмыс жалғастыратын болады: iрi салық төлеушiлермен  жұмыстың тиiмдiлiгi артады; салық төлеушiлердiң  декларацияларды  толытруына  қойылатын  талап оңайлатылады;  салық инспекцияларын  дайындаудың  пәрмендi бағдарламасы  қалыптастырылады; Кiрiстерге  қос салық салудан қашу туралы конвенцияны  қолдану жөнiндегi  нормативтiк  құқықтық  актiлер әзiрленедi. 

Трансферттiк бағалар мен аффилиирлендiрiлген компаниялар-ды  бақылаудың  тетiктерiн енгiзу үшін  құқықтық  база әзiрленетiн  болады.  Ол экспорттық  өнiмдердi  төмендетiлген бағалармен  сату,  сондай-ақ өнiмнiң  өзiндiк құнын  жасанды көтеру,  шикiзат пен материалдарды  көтерiңкi  бағалар бойынша  сатып алу практикасын  болдырмау мүмкiндiк бередi.  Қазақстан Республикасының ¶кiметi бағалау қызметiн жүзеге асыру, нарықтық құн немесе  бағалау объектiсiнiң  өзге де құнын белгiлеу, меншiк нысандарына  қарамастан бағалау қызметiне  қатысушы субъектiлердiң  құқықтары мен мiндеттерiн айқындау кезiнде пайда болатын қатынастарды реттеу көзделетiн  “Қазақстан Республикасының бағалау қызметi туралы” Қазақстан Республикасы Заңының  жобасын әзiрлеуде. 

Сауда мен  қызмет көрсету  саласында  шағын және орта  бизнестiң субъектiлерiне   салық салудың  белгiленген нысандарын  қолдану салықтық  әкiмшiлiктендiрудiң   сапасын арттыру  мен көрсетiлген  салада шағын  және орта   бизнестi дамыту  үшін жағдайларды  жақсартудың арасындағы  тепе-теңдiктi  табуға  мүмкiндiк бередi. Ақыры соңында ол мемлекеттiк бюджетке  түсiмдердi әкеледi.      

Мемлекет тәуелсiздiгiнiң ең  басты шарттарының  бiрi дербес салық саясаты болып табылатындығы  баршаға аян. Егемендiк қолға тиген алғашқы күндерден –ақ  салық қызметiне  басты назар  аударылғандығы  да сондықтан болатын. 

Қай кезде болмасын  кез-келген елдiң  қағамдық әлеуетi мен түрақтылығы, экономикалық  дамуы мен өркендеуi салық жүйесiнiң  iс-әрекетiне байланысты екенi белгiлi. Бүгiнгi елiмiздiң тәуелсiздiгiмен бiрге сапқа түрған салық  жүйесi  iргелi де маңызды салаға айналған. Іазiргi кезде мемлекеттiң  кiрiс органы ретiнде  кең ауқымды  қамтыған  бұл жүйенiң  ел игiлiгi үшін атқарып жатқан iстерi қашанда  айтуға түрарлық, айтылып та жатыр. 

Ең ағашқы  салық саясаты қаланған кезде, кәсiпкерлiк және  кәсiпорындардың  дербес экономикалық саясаты  қалыптасты, қоғамдағы нарық механизiмiнiң  негiздерiн ұсынуға қол жеткiзiлдi. Сол кезде жоғары бiлiктi  қызметкерлер жеткiлiксiз едi және бұл салық қатынастарын реттеп отыратын  қолданыстағы заңдардың  жүйесiнен де  айқын көрiндi.  Тiптi, салық  заңдарының  өзiнен де көптеген  қарама-қайшылықтар кездесiп жатты.

Сондай-ақ, аталмыш кезеңдi  жаңа экономикалық қатынастардың ендi-ендi қалыптасып жатуымен және  салық органы  қызметкерлерiнiң сол уақыттағы  экономикалық  санаттардың мазмұнын жете  түсiнбеген мен, тiптi оны iс-жүзiнде  дұрыс қолдана алмағаныдығымен  сипаттауға болады. 

 1995 жылы  Қазақстан  Республикасы Президентiнiң  Салық және бюджетке  төленетiн  басқа да мiндеттi  төлемдер туралы Заң күшi бар Жарлығы салық  жүйелерi мен салық саясатын қалыптастырудың базалық принциптерiн негiздеп бердi.  Мұнда салық органдарының ұғымдары, салық өзара қарым-қатынастардың  негiздерi  айқындалып қана қоймай, бiрiнғай салық саясатын  қалыптастырудың iргетасы қаланды. Сол жылдан бастап  Салық кодексi әзiрлене бастаған кезге дейiнгi  уақыт iшiнде  жалпы салық қызметiнде  жетiспей жатқан  түстарды толықтыру мен  алға қойылған басымдылықтарды  дамыту  мақсатында  бұрыннан  қолданыста  жүрген тәжiрибелердi  жүйелендiру жұмыстары  жүргiзiлiп келдi. 

Ал бүгiнгi таңда  кемелiне келген  елiмiздiң  қазыналық  органдарын  салық заңының орындалуына  бақылау жасайтын  мемлекеттiк  жүйе болып қалыптасты деп айтуға болады. 

Жалпы осы уақыттардың iшiнде  қоғамда, ел экономикасында болған көптеген өзгерiстер, оның iшiнде  салық саясатндағы  елеулi бетбұрыстар жаңа салық заңын –Салық кодексiн әзiрлеудiң  қажеттiгiн тудырды. 1995 жылы жарық көрген  Салық  және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы Заңдағы ұстамдық  үлгi салық салудың халықаралық  прнциптерiне негiзделген болатын. ТҮтас алғанда,  соңғы 32 жылдың iшiнде әлемдiк  тәжiрибеде  салық құқығы, салық жүйесi және  салық заңдары туралы жалпы түсiнiк қалыптастырылды. Қазiр дүние жүзi бойынша  салық заңдары  бiр iзге түсiп жатыр. Мысалы, қосылған құн салығының  халықаралық салық  деп айтуға толық негiз бар.  Сондай –ақ, әр жерде өзiнiң  ерекшелiгi  болғанымен, корпоративтi табыс салығын салу  принциптерi де дүние жүзiнде  бiр-бiрiне жақын. Сол 1995 жылы  халықаралық сарапшылардың жүргiзген  жұмыстары да  салық салудың  халықаралық  принциптерiнiң тәжiрибеге енуiне  үлкен ықпал еттi. °рине, көбiнесе қосылған құн салығын өндiрiп алу принциптерiне көшкен кезде әдiстемелiк  түрғыдан айтарлықтай шығындардың болғаны рас. Дей түрғанмен, осының өзiнде  алға басушылық болды. ґйткенi айналымға салынатын салық алынып тасталынды, салық салу әдiстемесiнiң өзi оңайланыдырылып, алға қарай түбегейлi қадам жасалынды, яғни, кiрiстердi оңтайлы жолмен есептеуге қол жеткiзiлдi. Бұл салық заңдарын жеңiлдеткен басты қадам едi. 1995 жылдан бастап экономикалық  құрылымдары  өзгердi, ең бастысы  -экономика тепе-теңсiзiк болып түрған кезде  бiрiздендiрiлiген нормалардың  әртүрлi секторларға, әсiресе, жоғары  инфляция жағдайында  түрлiше әсер ететiндiгiне көз жеттi. 

Бiз салық заңын әлемдiк Салық кодексiнiң  үлгiсi жетiлiп келе жатқанда, өте қолайлы негiзде қалыптастыра бастадық. Салық салу жүйесiндегi  әлемдiк  тәжiрибелердi пайдаландық. Бұл түрғыдан алғанда iргелi прнициптердiң бiрi –Салық кодексi  мүмкiндiгiнше оңай және өмiрдiң  барлық жағдайлары үшін ең төмен салық нормаларын  ұстануы қажет. Жаңа Салық кодексi де осы талапқа сай барынша  қарапайым үлгiде  жасалды. Егер, бұрын заң шағын ғана болып және  оған көптеген  нұсқаулықтар қосылатын болса, ендi заң көлемдi және  қандай жағдайда болса  да  салық заңының  нормаларын  бұрмаламай  дұрыс түсiндiрiлетiн  шағын көлемдегi нормативтi база болды. 

Егер, Қазақстан  Республикасының Салық кодексiн басқа елдердiң  заңдарымен салыстырсақ, неғұрлым жетiлдiрiлген құжаттың дүниеге келгенiн аңғару қиын емес. Мұнда экономиканың жекелеген секторларына, оның iшiнде салық  жеңiлдiгi түрiнде емес, арнайы  салық режимдерiн құру жолымен бегiлi  қолдауды қажет ететiн  шағын бизнеске, агарлық сектоларға, әлеуметтiк салаға ерекше көңiл бөлiндi. Салық кодексiнде салық салудың халықаралық принциптерiне  жақындау бар, бұл әлемдiк  экономикалық  кеңiстiкке  кiрiгу үшін  жақсы негiз болмақ.  Дегенмен, жалпы алғанда Салық кодексiне  1995 жылғы  заңның басты негiзi  сақталды, өйткенi қалай  болғанда  да сол заң арқылы бiзiдiң салықтық тәжiрибемiз толығысып, белгiлi бiр салықтық мәденетiмiз қалыптасты.   

 

II. Шаруашылық iс-әрекеттерiн реттеудегi салық жеңiлдiктерi

2.1. Шаруашылық iс-әрекеттерiн реттеудегi салық объектiсi және

салық салынбайтын айналым

 

Салық жүйесi – нарықтық  қатынастардың құрамдас бөлiгi. Қазақстан  Республикасы егемендiгiн алғаннан бастап қоғамның қажеттiлiгiне жауап беретiн өз салық жүйесiн қабылдауы қажет болды. Осыған байланысты 1991 жылы 25 желтоқсанда ең алғашқы  Қазақстан Республикасының салық жүйесi туралы заңы  қабылданды. 

Кез-келген  елдiң  салық  жүйесi  таңдалған  салық  салу     обьектiсiне  табыстарға  немесе  шығындарға  тәуелдi  болады. Нарықтық  экономикасы  түрақты  және  өнеркәсiбi  дамыған  елдер  үшін  салық  салу  обьектiсi  ретiнде  табысты  ерекше  қолдану  моделiн  пайдалану  тән. Ал  өтпелi  кезеңдегi,  яғни  дағдарыстық  жағдайдағы,  оның  есесiне  салық  салынатын  базасы  тар  Қазақстан  мемлекетi  салық  салу  обьектiсi  ретiнде  шығындарды  қолданады. Сонымен  бiрiншi  жағдайда  белсендiлiк  түрде  тiкелей  салықтар,  ал  екiншi  жағдайда  жанама  салықтар  қолданылады.  

Салық объектiсi-салық салу барасында мемлекет заң бойынша салық ұсталынатын объектiнi көрсету қажет немесе салық салынатын барлық заттар, салық объектiсiне жатады. Мысалы, мүлiк, тауар, жер, табыс және тағы басқалар.

Салық субъектiсi - заң-бойынша салық төлейтiн салық төлеушiлер немесе заңды және жеке тұлғалар. Салықтардың әрқайсысының  объектiлерiне тоқталайық.

Корпорациялық табыс салығын Қазақстан  Республикасының түрақты мекемелерi арқылы немесе Қазақстан  Республикасындағы көздерден табыс алатын резидент емес заңды тұлғалар төлейдi.     Корпорациялық табыс салығының объектiлерiне –салық салынатын табыс, төлем көзiнен салық салынатын табыс, Қазақстан  Республикасында қызметiн  түрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын резидент емес заңды  тұлғалардың таза табысы жатады. 

Салық  салу объектiлерi  бар жеке тұлғалар жеке табыс салығын төлейдi. Жеке табыс салығы салынатын объектiлер: төлем көзiнен салық салынатын табыстар, төлем көзiнен салық салынбайтын табыстар жатады.  Салық  салынбайтын айналым:

- мемлекеттiк бюджет қаражаты есебiнен төленетiн атаулы әлеуметтiк көмек, жәдемақылар және өтемдер;

- балаларға және  асырауындағы  адамдарға алынатын  алименттер;

- Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес  қызметкерге еңбек мiндеттерiн  орындау кезiнде мертiгуiне немесе  денсаулығының өзге де  зақымдануына байланысты келтiрiлген зиянның орнын толтыру;

- жеке  тұлғалардың  Қазақстан  Республикасы  µлттық Банкiнiң лицензиясы бар банктер мен банк операцияарының  жекелеген  түрлерiн  жүзеге асыратын   ұйымдардағы  салымдары бойынша  оларға төленетiн сыйақылар  және борыштық бағалы қағаздар бойынша  сыйақы;

- мемлекеттiк бағалы қағаздармен  және агенттiк  облигациялармен  жасалған операцияардан  түскен табыстар;

- әскери қызметтiң барлық түрлерiне берiлетiн  төлемдер;

- лотерея, ұтыстар (5 айық есептiк көрсеткiш); 

- қоғамдық жұмыстарды және кәсiби оқуарға байланысты төлемдер;

- гранттар қаражаты есебiнен  төленетiн төлемдер (еңбекақы  түрiндегi төлемдерден басқа);

- сапарлармен байланысты жағдайларда  төленетiн төлемдер (Қазақстан  Республикасы  аумағында);

- экологиялық аймақтарда зардап шеккен азаматтарды әлеуметтiк қорғауда;

- мемлекет қаражаты есебiнен төленетiн бiржолғы  төлемдер;

- айлық есептiк көрсеткiшiнiң  50 еселенген шегiндегi төлемдер;

- қызметтiк iссапарлар кезiнде   төленетiн өтемдер;

- Қазақстан  Республикасы  азаматы болып  табылмайтын дипоматиялық немесе  консульдық  қызметкерлердiң  ресми табыстары;

- шетелдiң жеке тұлғаларының салық салынуға тиiс ресми табыстары;

- мемлекеттiк орталықтан берiлетiн зейнетақы төлемдерi;

- геологиялық –барлау, топографиялық  -геодезиялық және iздестiру жұмыстарымен шұғылданатын қызметкерлердiң далалық жабдықталым ақшасы;

- мамандық бойынша және бiлiктiлiгiн арттыруға бағытталған шығыстар;

- бала асырап алған ата-аналарға берiлетiн жәрдемақылар;

- мұраға, қайырымдылық түрiнде алған мүлiктiң құн;

- мемлекет тарапынан белгiленген степендиялар;

- он алты жасқа толмаған балалардың  демалыс жолдамалары;

- сақтандыру төлемдерiнiң сомалары;

- сот шешiмi бойынша  тағайындалған сомалар;

- зейнетақы жинағның сомалары.

Қосылған құн саалығы таурларды (жұмыстарды, қзмет көрсетулердi) өндiру және оаррдың айналысы процесiнде қосылған, оларды өткiзу бойынша салыық салынатын айналым құнынң бiр бөлiгiн бюджетке ауаруды, сондаай- ақ Қазақстан Республкасының аумағындағ таауарлар импорты кезiндегi аударымды бiлддiредi. Салық салынатын айналым бюдджетке төленуге тиiстi қосылған құн салығы сатылған тауаррллар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) үшін есептелген қосылған құн салығының сомасы мен алынған тауаррар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) үшін төленуге тиiстi қосылғаан құн салығының сомасы арасындағы айырма ретiнде анқталады.    

Қосылған құн салығының объектiлерi- салық салынатын айналым, салық салынатын импорт. 

Қазақстан Республикасының  кеден заңдарына сәйкес  Қазақстан Республикасының аумағы осы тауарларды импорттайтын заңды тұлғалар, олардың  фирмалары  мен өкiлдiктерi, жеке тұлғалар мен  резидент еместер  импортталатын тауарларға   қосылған құнға  салық төлеушiлер  болып табылады. 

Тауарларды (жұмыстарды, қызметтердi) Қазақстан Республикасының аумағында   Қазақстандық көзден кiрiс алатын резидент еместер  (Қазақстан Республикасында  түрақты мекеме арқылы  қызметiн жүзеге асыратындардан басқа) сатқан кезде қосылған құнға  салынатын салықты Қазақстан  Республикасының резиденттерi, сондай-ақ аталған  резидент еместермен есеп айырысуда  Қазақстан Республикасында  түрақты мекеме арқылы қызметiн жүзеге асыратын  резидент еместер  толық мөлшерде төлейдi. 

Салық салынатын айналымның  мөлшерi қолданылатын бағалар мен тарифтерге сүйенiп, оларға қосылған құнға  салынатын салықты енгiзбей, сатылатын тауарлардың (жұмыстардың, қызметтердiң) құны негiзiнде, бiрақ сауда-делдалдық  қызмет үшін оларды сатып алу  бағасынан төмен  болмайтындай етiп анықталады. 

Тауарларды (жұмыстарды, қызметтердi) айырбастау кезiнде немесе  оларды өтемсiз берген  кезде салық салынатын айналым, айырбастау  немесе беру кезiнде  салық төлеушiлерде қалыптасатын  қосылған құнға салынатын салықты оларға  енгiзбей, бағалар денгейiн  негiзге ала отырып,  iс-жүзiндегi қалыптасқан  шығындардан төмен болмайтындай  етiп анықталады. 

Берiлген тауарлардың (жұмыстардың, қызметтердiң) құнына жалақы мен  басқа да төлемдер заттай түрде  төленген жағдайда, қосылған құнға  салынатын салық  сомасы негiзделедi. 

Егер  тауарлар  (жұмыстар, қызметтер) салық төлеушiге оның кәсiпкерлiк  мақсаты үшін жеткiзiлсе, бiрақ салық төлеушi немесе  өзге де тұлғалар жеке  мақсаттарына өтемсiз пайдаланған болса, онда мұндай тауарлардың (жұмыстардың, қызметтердiң) құны салқ салынатын  айналым ретiнде қаралады. Негiзгi  құрал жабдқтарды қоса алғанда, тауарлар бұлiнген, жойылған кезде (қосылған құнға салынатын салық бойынша есепке алу  көзделмеген тауарларды, сондай-ақ табиғи сипаттағы төтенше жағдайларды қоспағанда) осы тауарлардың құны салынатын салық айналым ретiнде  қарастырылады. Іосылған құнға салынатын салық бойынша есепке алу көзделмеген тауарларды бұлдiрген, жоғалтқан кезде  олардың  есепке алу құны қосылған құнға  салынатын салық салуға жатпайды. Тауарларды сауда делдалдық қызмет бойынша экспортқа сатқан кезде сату бағасы мен сатып алу бағасының арасындағы айырма Қазақстан Республикасының аумағында жүзеге асырылатын осындай тауарларды  сату кезiнде қолданылатын  ставкалар бойынша салық  салуға жатады.  Іосылған  құнға салынатын салықты  төлеушi  таратылған жағдайда, оның тауарларының қалыдығы, оның iшiнде есепке  алу көзделген  қосылған құнға салынатын салықпен бiрге  бұрын сатып алынған  негiзгi құрал- жабдықтар бюджетпен  есеп айырысу  мақсатында салық салынатын айналым ретiнде қарастырылады. Қосылға құнға салынатын  салықпен бiрге  бұрын сатып алынған қосылған құнға  салынатын салық бойынша есепке  алу көзделмеген  тауарларды сату кезiнде салық салынатын айналым сатып алу  құны мен есепке  алу құнының арасынадығы айырма түрiнде  табыс болып табылады.  Бұл орайда есептеу  құны деп  тауарлардың баланстық  құны түсiнiледi. 

Құрылыс, құрылыс –монтаж, жөндеу-құрылыс жұмыстарын  жүзеге  асыру кезiндегi салық салынатын айналымды анықтайды. Үй түрғызу және  жөндеу  жөнiндегi құрылыс, құрылыс-монтаж, жөндеу-құрылыс жұмыстарын  жүзеге асыру кезiндегi  салық салынатын айналым орындалған және тапсырысшы  осы төлеуге қабылдаған жұмыстардың құны болып табылады. Меншiктi  өндiрiстiк мұқтаждары үшін  шаруашылық әдiспен орындалған құрылыс, құрылыс- монтаж және жөндеу құрылыс  жұмыстарын жүзеге асыру  кезiнде  пайдаланылған тауарлар, жұмыстар және қызметтер бойынша  бұрын есепке алуға жатқызылған  қосылған құнға салынатын  салық сомасы есептен  шығарылуға және құрылыстың немесе  объектiнiң құнын өсiруге жатқызылады. Аталған салық сомаларын  есептен шығару  құрылыс, құрылыс-монтаж  және  жөндеу- құрылыс  жұмыстарын  жүзеге асыруға арналған тауарлардың, жұмыстары мен қызметтердiң бiрiгуi шамасында  жүргiзiледi.  Шаруашылық  әдiспен салынған объектi iске асырылған жағдайда, бұрын объектiнiң  құнын өсiруге жатқызылған  қосылған құнға салынатын  салық сомасы, растатын құжаттар бар  болған жағдайда, оның құнынан шығарылып  тастауға  және есепке алуға жатқызылады.

Тасымалдауды жүзеге асырушы  салық төлеушiлерде  жол жүру билеттерiн сату  кезiнде салық салынатын айналымға осындай салық төлеушiлердiң өз күшiмен көрсететiн  тасымалдау  бойынша қызметтер  бөлiгiндегi   билеттер құны енгiзiледi. Жасалған шарттар бойынша  басқа тасымалдаушылардың  жол жүру билеттерiн  сату кезiнде саық салынатын  айналым билеттердi  сату жөнiндегi қызметтердiң  құны негiзiнде анықталады. Тасымалдаудың өз құны осы тасымалдаудың тiкелей жүзеге асыратын  салық төлеушiнiң салық салынатын  айналымына енгiзiледi. Тасымалдауды тiкелей жүзеге асырмайтын көлiктiк экспедиторлық  қызметтер көрсететiн  салық төлеушiлерде тасымалдау  құны салық салынатын айналымға енгiзiлмейдi. 

Акциздер- Қазақстан Республикасы  аумағында импортталатын тауарларға салынады. 

Салық салу объектiсi болып:

- акциз төлеушiнiң өзi жасап шығарған және өндiрген және ыдысқа құйылған акцизделетiн тауарлар мен жүзеге асырылатын операциялар;

- бензиндi және дизель отынын бөлшек, көтерме (авиациялық бензиндi қоспағанда) саудада өткiзуi;

- мемлекетке өткен және мемлекет меншiгiне өтеусiз берiлген акцизделетiн тауарларды өткiзу;

- ойын бизнесi саласындағы қызметтi жүзеге асыруы;

- лотереяларды ұймдастру және өткiзуi;

- акцизделетiн   тауарлардың, акциз алымы маркаларының бұлiнуi, жоғалуы акциз  алынатын объект болып табылады.

Акциз салығы салынбайтн айналымға:

- акцизделетiн тауарлар экспорты;

- уәкiлеттi мемлекеттiк орган белгiлейтiн квоталар шегiндегi этил спиртi;  

- этил спиртi емдiк және фармацевтiк дәрi-дәрмек әзiрлеу үшін мемлекеттiк медицна мекемелерiне аударылса; 

- 0,1 литрден аспайтын түтынушылардың ыдысындағы құрамында спиртi бар медициналық мақсаттағы өнiм жатпайды. 

Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдерiн- техногендiк  минералд құрылымдардан  пайдалы қазбалар алуды қоса, Қазақстан  Республикасы  жер қойнауын пайдалану жөнiндегi  операцияларды жүзеге және заңды тұлғалар  жер қойнауын пайдаланушылардың  үстеме пайдаға салынатын  салығы мен арнаулы төлемдердi төлеушiлер болып табылады. 

Жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдерiн:

- бонустарды;

- қол –қойылатынын;

- коммерциялық табуды;

- роялтидi;

- өнiмдi бөлу бойынша Қазақстан  Республикасының үлесін есептеу мен төлеу тәртiбiн белгiлейдi.

Әлеуметтiк салық- Қазақстан  Республикасының резидент  заңды тұлғалары, сондай-ақ Қазақстан  Республикасында қызметiн түрақты мекемелер арқылы жүзеге асыратын резидент еместер, шетелдiк заңды тұлғалардың филиалдары мен өкiлдiктерi, қызметтiң жекелеген  түрлерi үшін  арнаулы салық режимiнiң басқа, арнаулы салық режимiн қолданатындарды қоспағанда, жеке кәсiпкерлер, жеке натарустар, адвокаттар әлеуметтiк салық төлеушiлер болып тыблады.  Салық  салу объектiсi болып:

- мемлекеттер, мемлекеттердiң, үкiметтерi және халықаралық  ұйымдар желiлерi арқылы берiлетiн гранттар қаражаты есебiнен жасалатын төлемдер;

- Қазақстан  Республикасы Прензидентi Қазақстан  Республикасы  Үкiметi  белгiлейтiн мемлекеттiк сыйлық ақылар, степендиялар;

- спорт жарыстарында, байқауларда, конкурстарда жүлделi орындар үшін белгiленетiн ақшалай наградалар;

- ұйым таратылған немесе жұмыс берушiнiң қызметi тоқтатылған, қызметкерлердiң штат саны қысқартылған немесе қызметкер әскери қызметке шақырылған жағдайларда жеке еңбек шарты бұзылған кезде Қазақстан  Республикасы  заңдарымен  белгiленген мөлшерлерде төленетiн өтiмдер;

- пайдаланылмаған еңбек демалыс үшін жұмыс берушiнiң қызметкерге төлейтiн  өтемдерi;

- Қазақстан  Республикасы  заңдарына сәйкес жинақтаушы зейнетақы қорларна  қызметкерлердiң мiндеттi зейнетақы жарналары болып табылады.

Жер салығы. Жер  салығын   төлеушiлер:

- жеке меншiк құқығындағы;

- түрақты және пайдалану құқығындағы;

- бастапқы өтеусiз уақытша жер пайдалану құқығындағы салық салу объектiлерi бар жеке және заңды тұлғалар  жер салығын төлеушiлер болып табылады. 

Шаруа (фермер)  қожалықтарына арналған арнайы салық режимi  қолданылатын қызметте пайдалынатын жер учаскелерi бойынша бiрыңғай  жер салығын төлеушiлер  мыналар  болып  табылады:

- мемлекеттiк бюджет есебiнен ғана қамтылатын  ұйымдар;

- жер қойнауын пайдаланушылар:

- уәкiлеттi органның қылмыстық жазаларды атқару саласындағы түзеу мекемелерiнiң мемлекеттiк кәсiпорындары;

- µлы Отан соғысына қатысушылар және соларға теңестiрiлген адамдар, мүгедектер, сондай-ақ бала кезiнен мүгедектiң ата—анасының бiреуi:

- түрғын үй қоры, соның iшiнде оның жанындағы құрылыстар мен ғимараттар алып жатқан жер учаскелерi;

- жеке үй шаруашылығын жүргiзу, бау-бақша шаруашылығы үшін берiлген және құрылыс алып жатқан жерлдердi қоса алғанда, саяжай құрылысына   арналған жер   учаскелерi;

- гаражға арналған жер учаскелерi бойынша;

- түрғын үй қоры, соның iшiнде оның жанындағы құрылыстар мен ғимараттар алып жақан жер учаскелерi және үй маңындағы жер учаскелерi бойынша  ''ардақты ана''  атағына ие болған алтын алқа наградасы мен марапаттанылған көп балалы аналар.

 Дiни бiрлестiктер жер салығын төлемейдi. Салық кодексi бойынша мемлекеттiк бюджет есебiнен қамтылатын  ұйымдар, уәкiлеттi органның қылмыстық жазаларды атқару саласындағы түзеу мекемелерiнiң мемлекеттiк кәсiпорындары, дiни бiрлестiктер жалға берген жер учаскелерi бойынша салық төлеуден босатылмайды.  Егер жер учаскелерiн иелену немесе пайдалану құқығын растайтын құжаттарда немесе тараптардың келiсiмiнде өзгеше көзделмесе, бiрнеше тұлғаның ортақ меншiгiндегi жер учаскесi бойынша осы тұлғалардың әрқайсысы жер салығын төлеп отырады. 

Жер учаскесiне  құқықты куәландыратын құжаттар болмаған жағдайда, пайдаланушыны жер учаскесiне қатысты жер салығын төлеушi ретiнде тану үшін осындай учаскенi оның нақты  иеленуi және пайдалануы негiз болып табылады.

 Салық салу объектiсi: жер учаскесi (жер учаскесiне ортақ үлестiк меншiк кезiнде—жер үлесі) салық салу объектiсi болып табылады. 

 Мыналар салық салу обектiсi болып табылмайды: 

- елдi мекендердiң ортақ пайдалануындағы жер учаскелерi. Алаңдар, көшелер, өткелдер, жолдар, жағалаулар. Парктер, скверлер, бульварлар, су қооймалары, жағажайлар, зеяраттармен халықтың мұқтаждарын қанағаттандыруға арналған өзгеде объектiлер (су құбырлары, жылу құбырлары, тазарту құрылғылары және басқада ортақ пайдаланылатын инженерлiк жүйелер) алып жатқан және соларға арналған жерлер елдi мекендердiң ортақ пайдалануындағы жерлерге жатады;

- ортақ  пайдаланудағы мемлекеттiк  автомобиль жолдары желiсi алып жатқан жер  учаскелерi.

Көлiк құралдары салығы. Көлiк құралдары салығын төлеушiлер  меншiк құқығында салық салу объектiлерi бар жеке тұлғалар мен меншiк, шаруашылық жүргiзу немесе оралымды басқару құқығында салық салу объектiлерi бар заңды тұлғалар,  олардың құрылымдық бөлiмшелерi  көлiк құралдары салығын төлейдi.

Қазақстан Републикасының Үкiметi белгiлейтiн көлiк құралдарына қажетiлiк нормативтерi шегiнде бiрыңғай жер салығын төлеушiлер, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Үкiметi тiзбесiн белгiлейтiн мамандандырылған ауылшаруашылық техникасы бойынша бiрыңғай жер салығын төлеушiлердi қоса алғанда,  ауылшаруашылық өнiмiн өндiрушiлер көлiк құраладары салығын төлейдi және мемлекеттiк бюджет есебiнен  ғана қамтылатын  ұйымдарда төлейдi.

Салық салу объектiсi болып табылатын бiр автокөлiк құралы бойынша--µлы Отан соғысына қатысушылар және соларға теңестiрiлген адамар  көлiк құралын салығын төлейдi. Салық салу объектiсi болып табылатын бiр авто көлiк құралы бойынша—меншiгiнде мотоколяскалары мен автомобильдерi бар мүгедектерде төлейдi.

Салық салу объектiсi болып табылатын бiр автокөлiк құралы бойынша—Кеңес Одағыныың Батырлары мен Социалистiк Еңбек Ерлерi, Халық қаїарманы атағын алған, үш дәрежелi Даңқ орденiмен және Отан орденi мен наградталған адамдар Ардақты ана атағын алған, Алтын алқа, Күмiс алқа, алқаларымен  наградталған көп балалы аналарда төлейдi.

Ауылшаруашылық құрылымынан шығу нәтижесiнде пай ретiнде алынған, пайдаланылған мерзiмi 7-жылдан асқан жүк автомобильдерi бойынша жеке тұлғалар көлiк құралдары салығын төлемейдi.

Салық салу объектiлерi, уәкiлеттi органда мемлекеттiк тiркеуге жататын және есепте түрған көлiк құралдары, тiркемелердi қоспағанда, салық салу объектiлерi болып табылады, ол мыналар; 

—жүк көтергiштiгi 40-тонна  және одан асатын карьерлiк автосамосвалдар;

—мамандандырылған медециналық көлiк құралдары салық салу объектiлерi болып табылмайды.    

    Салық салу обьектiсi болып мыналар табылады: заңды тұлғалар мен жеке кәсiпкерлер үшін негiзгi құралдар мен материалдық емес активтер, бухгалтерлiк есепте белгiленген материалдық емес обьектiлер, материалдық емес активтер.

    Концервацияда түрған негiзгi құралдар, жалпыға ортақ пайдаланылатын мемлекеттiк автомобиль жолдары мен оларға салынған жол құрылыстары (бұрылу белдеулерi, тоннель, көпiр,жол торалдары,түрлi белгiлер) инвестициялық жоба шеңберiнде пайдалануға жаңадан енгiзiлген негiзгi құралдар салық салу обьектiлерi бойынша салық базасы болып табылады.

Мүлiк салығы нақты тiкелей салық қатарына жатады. Мүлiк салығы сомасы салық төлеушiнiң  табыс көлемiне қарай емес, мүлкiнiң құнына қарай анықталады. 

Салық төлеушiлер: меншiк иесi, меншiктi сенiм бiлдiрiп басқару, шаруашылық жүргiзу құқығындағы салық салу объектiлерi бар заңды және жеке тұлғалар мүлiк салығын төлеушiлер болып табылады. 

Салық салу объектiлерi:

- кәсiпкерлiк қызметпен айналысатын заңды және жеке тұлғалардың негiзгi өндiрiстiк және өндiрiстiк емес қорлары көлiк құралдарына, салық салынатын көлiк құралдарынан басқасы;

- жеке  тұлғалардың кәсiпкерлiк қызметте пайдаланылмайтын, азаматтардың  жеке пайдалануындағы Қазақстан Республикасының аумағында орналасқан түрғын үйлер, пәтерлер, саяжай құрылыстары, гараждар, өзге де құрылыстар, ғимараттар, үй жайлар болып табылады. 

Салық  салу объектiлерi мен  салық салуға байлансты  объектiлердi айқындау үшін, сондай-ақ салық мiндеттемелерiн есептеу үшін негiз болатын бастапқы құжаттар, бухгалтерлiк есептiң  тiркелiмдерi және  өзге де құжаттар  есеп құжаттамасы болып табылады. Құжаттама қағазда және электрондық көздерде жасалады және талап мерзiмi өткенге дейән сақталады. Олар:

- қызметiн жер қойнауын пайдалануға  арналған келiсiм-шарттарға  сәйкес жүзеге асыратын  салық төлеушiлердiң  есеп құжаттамасы;

- тiркелген активтердiң, соның iшiнде қаржы лизингi бойынша  белгiленген активтiң құнын растайтын  есеп құжаттамасы осындай актив  бойынша амортизациялық аударымдар  есептелетiн  құжаттамасы;

- амортизациялауға жатпайтын тiркелген активтердiң құнын  растайтын есеп  құжаттамасы талап қою мерзiмi өткенге дейiн сақатады. 

Бастапқы  құжаттарды  және бухгалтерлiк есеп тiркелiмдерiн салық төлеушi мемлекеттiк тiлде немесе орыс тiлiнде жасайды. Ал, шет тiлiнде жасалған құжаттамалар мемлекеттiк немесе орыс тiлiне аударылады. 

Есеп құжаттамасы электрондық  көздерде жасалған кезде салық төлеушi мониторинг кезiнде және тексеру барысында  салық органдырының талап етуi бойынша мұндай құжаттардың  қағазға түсiрiлген  көшiрмелерiн беруге мiндеттi. 

Салық объектiлерi мен салық салуға байланысты объектiлердiң бөлек-бөлек есебi жүргiзiледi. Мұндай есептi бухгалтерлiк есеп деректерi негiзiнде есеп-қисапты жүзеге асыру  арқылы, әрбiр қызмет түрi бойынша бөлек жүргiзедi.  Белгiлi бiр қызмет түрiне жатқызылған барлық кiрiстер мен  шығыстар тиiстi есеп құжаттамасымен расталуға тиiс. 

Салық есептiлiгi- салық төлеушi, салық агентi салық органдарына табыс ететiн, салық мiндеттемелерiн есептеу туралы ақпараты бар  құжаттама. 

Салық есептiлiгiне мынадай құжаттар, сондай-ақ олардың қосымшалары мен қосымша нысандары кiредi:

- салықтың әрбiр түрi және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер бойынша, сондай-ақ  жинақтаушы  зейнетақы қорына мiндеттi  зейнеатқаы жарналары бойынша салық жасайтын салық декларацяары, есеп қисабы;

- резидент емес жеке тұлғаға салынатын жеке  табыс салығының болжанған сомасы туралы өтiнiш;

- арнаулы салық режимдерiн қолдануға, патент алуға  өтiнiштер;

- салық салу объектiлерi мен салық саынуға байланысты  объектiлердi есепке алуды  тiркеу каточкаларын алуға  өтiнiштер;

- қосыған құн салығын  бюджеттен  қайтарып алуға өтiнiштер;

- қосылған салық салуды  болғызбау туралы  халықаралық  шарттар нормаларын  қолдануға бегiленген  өтiнiштер;

- шот- фактура тiзiлiмi;

- электрондық  мониторингке жататын, салық төлеушiлер табыс  ететiн құжаттама.

Салық есептiлiгiн салық төлеушi, салық агентi  не олардың өкiлдерi уәкiлеттi мемлекеттiк орган белгiлеген тiртiппен және нысандар бойынша дербес жасайды. Салық есептiлiгi қағазда немесе электрондық  көздерде  мемлекеттiк немесе орыс тiлiнде жасалады. Салық есептiлiгi  электрондық  көздерде  жасалған кезде  салық төлеушi, салық агентi салық органдарының  талап етуi бойынша осындай құжаттардың  қағазға  түсiрiген көшiрмелерiн  табыс етуге мiндеттi. Іағазға тiркелген салық есептiлiгiне салық төлеушi, салық агентi қол қоюға, сондай-ақ ол салық төлеушiнiң, салық агентiнiң  мөрiмен расталуға тиiс. Салық есептiлiгi  электронды түрде жасалған кезде электрондық  құжат салық төлеушiнiң  электрондық  сандық қол таңбасымен куәландырылуға тиiс. Салық төлеушi жеке тұлғаның өзi болмаған не ол iс-әрекетке  қабiлетсiз болған жағдайда, салық есептiлiгiне оның өкiлi қол қойып, куәландырады. Салық төлеушiнiң, салық агентiнiң  салық есептiлiгiн жасау жөнiнде қызмет көсететiн өкiлi оған қол қойып, мөр басуға және өзiнiң салық төлеушi ретiнде  тiркеу нөмерiн көрсетуi тиiс. Есептердiң дұрыстығына салық агентi жауап бередi. 

Салық төлеушi қайта  ұйымдастырылғанда, таратылғанда қайта  ұйымдастырылған, таратылған  әрбiр салық төлеушiге салық  кезеңi бстағаннан қайта  ұйымдастырылу және тарату аяқталған күнге дейiн тиiсiнше  бөлу, тарату  және өткiзу баланстарының  негiзiнде салық есептiлiгi бөлек-бөлек жсалады. Мұндай есептiлiк салық  органдарына қайта  ұйымдастыру немесе тарату туралы шешiм  қабылданған күннен бастап он бес күн iшiнде  табыс етiледi. 

Салық төлеушiлер, салық агенттерi  салық есептiлiгiн өз қалау бойынша:

- өзi келу тәртiбiмен;

- хабарланатын  етiп почта арқылы тапсырыстық хтпен;

- уәкiлеттi мемлекеттiк орган белгiлеген жағдайларда  ақпаратты компьютерлiк  өңдеуге болатын электронды түрде табыс етуге құқылы.

Салық субъектiсi - заң-бойынша салық төлейтiн салық төлеушiлер немесе заңды және жеке тұлғалар. Салықтардың әрқайсысының  объектiлерiне тоқталайық.

 

2.2. Шаруашылық iс-әрекеттерiне салынатын салық ставкасы және жеңiлдiктерi

Салық ставкасы салық өлшем бiрлiгiне сәйкес келетiн салық мөлшерi. Салық ставкасы көбiне процент түрiнде белгiленедi. °лемдiк тәжiрибе бойынша салық ставкаларының келесiдей түрлерi бар: 

- погрессивтi салық ставкасы  -салық объектiсi немесе табыс өскен сайын ставка түрi. Мысалы, мүлiк салығы немесе жеке тұлғалардың  табыс салығы. 

- пропорционалды салық ставкасы-салық объектiсi немесе табыс мөлшерiне байланыссыз бiрқалыпты денгейде қойылатын ставка түрi. Мысалы, қосылған құн салығы, акциз салығы, т.б. 

- регрессивтi салық ставкасы- салық объектiсi немесе табыс мөлшерi  өскен сайын  кеми түсетiн ставка түрi.

Дамыған елдердiң тарихынан мынадай салық ставкалары жөнiнде мынаны байқауға болады: 

а) егер төленетiн салық мөлшерi салық төлеушi табысының 50 пайызынан асып кетсе, онда ол өндiрiстiң  тоқтап қалуына соқтырады.

ә) егер салық мөлшерi салық төлеукшi табысының 40-50 пайызы аралығында болса, онды жай, ұдай өндiрiске әкеледi. 

б) егер салық мөлшерi салық төлеушi табысының 35-40 пайызы аралығында болса, онда ұлғаймалы ұдайы өндiрiске әкеледi.

Кәсiпкерлiк қызметпен айналысатын жеке тұлғалар салық сомасын аммортизацияланатын  активтердiң құндылығына сәйкес, өздерi бухгалтерлiк есеп негiзде анықтайды.

Дивидендтер, сыйақылар (жинақтаушы сақтандыру шарты  бойынша сыйақыларды қоспағанда) мен ұтыстар  түрiндегi табыстарға  5 проценттiк ставка бойынша  салық салынады. 

Адвокаттың және натариустардың табыстарына  10 проценттiк ставка бойынша  салық салынады. 

Кәсiпкерлiк қызметпен айналысатын жеке тұлғалардың  табысына салынатын салыққа:

- тауарларды (жұмыстарды,  қызмет көрсетудi) өткiзуден түсетiн табыс;

- үйлердi, ғимараттарды және  активтердi өткiзу кезiндегi құн өсiмiнен түсетiн табыс;

- күмәндi мiндеттемелер бойынша түсетiн түсетiн табыстар;

- мүлiктi жалға беруден түсетiн табыстар;

- борышты талап етудi басқаға беруден түсетiн табыстар;

- кәсiпкерлiк қызметтi шектеуге немесе тоқтатуға  келiсiм үшін алынған табыстар;

- шығып қалған тiркелген активтердiң құнының iшкi топтың құн балансынан асып түсуiнен алынатын табыстар;

- ортақ үлестiк меншiктен түсетiн табысты бөлi кезiнде алынатын  табыстар;

- бұрын жүргiзiлген шегерiмдер бойынша алынған өтемақылар;

- өтеусiз алынаған мүлiк, орындалған жұмыстар, көрсетiлген қызметтер;

- дивидендтер;

- сыйақылар;

- бағамдық оң айырма;

- ұтыстар;

- роялти;

- әлеуметтiк сала  объектiлерiн пайдалану кезiнде  алынған табыстардың шығыстардан артығы қамтылады.

Кәсiпкерлiк қызметпен айналысатын жеке тұлғалардың табысына салынатын салықты есептеудегi  шегерiмдер:

- жылдық жиынтық табыс анықталғанға дейiн  есептен шығарылатын  салықтар;

- үстеме  пайдаға салынатын салық қосылмайды.

Кәсiпкерлiк қызметпен айналысатын жеке тұлғалардың  табысына салынатын салықты есептеудегi тiркелген активтер бойынша шегерiмдер:

- тiркелген активтер – салық төлеушiнiң бухгалтерлiк балансында ескерiлетiн және жылдық жиынтық табыс алу үшін пайдаланылатын негiзгi құралдар мен материалдық емес активтер;

- материалдық емес аткивтер- жылдық жиынтық табыс алу үшін ұзақ мерзiмдi  кезең iшiнде  пайдаланылатын материалдық емес объектiлер.

Залалдарды ауыстыру:

- кәсiпкерлiк қызметтен шегетiн залалдар, сондай-ақ салық төлеушiнiң кәсiпкерлiк  қызметiнде пайдаланылған  үйлердi, құрылыстарды өткiзуден шеккен залалдар кейiнгi салық кезеңiнiң  салық салынатын  табысы  есебiнен өтеу үшін үш жылға  дейiнгi мерзiмге, үшіншi жылы  қоса есептелiп ауыстырылады. 

- жер қойнауын пайдалану келiсiм- шарттары бойынша жүзеге асырылатын қызметтерге байланысты туындайтын залалдар  жетi жылға дейiнгi мерзiмге, үшіншi жылы қоса есептелiп, ауыстырылады. 

Ұзақ мерзiмдi келiсiм-шарттар бойынша табыстар мен  шегерiмдер: 

- олардың нақты орындалу бөлiгiнде  салық  кезеңi iшiнде ескерiледi. Тауарларды тиеп жiберуге, жұмыстарды орындауға, қызмет көрсетуге  жасалған, қолдану мерзiмi бiр жылдан артық келiсiм-шарт ұзақ мерзiмдi келiсiм-шарт болып табылады;

- келiсiм- шарттың орындалу үлесі салық кезеңiнiң соңына дейiн жұмсалған шығыстар сомасын осы келiсiм-шарт  бойынша  жалпы шығыстар сомасымен салыстыру  арқлы анықталады. 

Жылдық жиынтық табысты түзету.

Салық төлеушiлердiң жылдық жиынтық табысынан:

- Қазақстан  Республикасындағы  төлем көзiнен бұрын салық салынған, Қазақстан  Республикасының резидент заңды тұлғасынан алынға, девиденттер;

- эмитент өз акцияларын орналастыру кезiнде алған олардың құнының номиналдық құнынан асып кетуi және өз акцияларын өткiзу кезiндегi  құн өсiмi;

- қор биржасының А және В ресми тiзiмдерiнде өткiзу күнiнде түрған  акциялар мен  облигацияларды  өткiзу кезiнде құн өсiмiнен алынған табыс;

- мемлекеттiк бағалы қағаздармен  және  агенттiк облигацияларымен жасалған операциялардан  түскен табыстар;

- табиғи және  техногендiк  сипаттағы төтенше жағдайлар туындаған ретте  iзгiлiк көмек түрiнде  алынған және  мақсатты түрде пайдаланылған мүлiктiң құны;

- мемлекеттiк кәсiпорындарының Қазақстан  Республикасы  Үкiметiнiң шешiмi ретiнде  мемлекеттiк  органнан немесе мемлекеттiк  кәсiпорыннан өтеусiз  негiзде алған негiзгi құрал-жабдықтарының құны;

- Қазақстан  Республикасының зейнетақымен қамсыздан-дыру  туралы  заңдарына сәйкес алынған және жеке зейнетақы шоттарына жiберiлген инвестициялық табыстар алынып тасталынуы тиiс.

Кәсiпкерлiк қызметтi жүзеге асыратын жеке тұлға есептеу әдiсi бойынша  немесе кассалық әдiс бойынша салық салу мақсатында  табысты айқындайды. 

Кассалық әдiс – бұл әдiске сәйкес  табыстар мен  шегерiстер  жұмыстардың орындалуы, қызметтердiң  көрсетiлуi, мүлкiнiң жөнелтiлуi, кiрiске алынуы және олар  бойынша  ақының  төленуi сәтiнен бастап  есептеледi. 

Есептеу әдiсi – бұл әдiске сәйкес  табыстар мен шегерiстер жұмыстың орындалуы, қызметтердiң көрсетiлуi, мүлiктердiң жөнелтiлуi және кiрiске алынуы  сәтiнен  бастап ақының төленген уақытына қарамастан есептелiнедi.     

Салық төлеушi қалаған әдiстердi өзiнiң қалауынша қолдануға құқылы.  Салық жылының басынан бастап  аяғына дейiн таңдалған әдiстердiң  тек бiреуiн ғана қолданады. 

Ұзақ мерзiмдi  өзара шарттарға қатысты  табыстар мен шегерiстер  салық жылы iшiнде  олардың  нақты орындалуы  бөлiгiнде  ескерiледi. 

Есептiк әдiсiн қолданған жағдайда  өзара  шарттың орындалу  бөлiгiнiң шамасы  салық жылының аяғына дейiн жұмсалған шығынды осы  өзара  шарт бойынша  жиынтық шығынмен салыстыру арқылы   айқындалады.  Кассалық  әдiстi қолданған жағдайда  өзара шарттың орындалу бөлiгiнiң шамасы нақты орындалмаған және  ақысы төленген жұмыстар, жеткiзiлген тауарлар бойынша айқындалады. 

Салық мақсаттары үшін тауар материалдық қорлардың  есебi бухгалтерлiк  есеп жөнiндегi ережелерге   сәйкес  жүргiзiледi. 

Егер жалға берушi  амортизацияланған негiзгi құрал-жабдықты лизинг бойынша жалға берсе, онда операция  салық салу мақсатымен жалгердiң мүлiктi сатып алу ретiнде қаралады. 

Кәсiпкерлiк қызметпен айналысатын жеке тұлғалардың табысына салынатын салықты ұстау 3 тәсiлмен жүзеге асырылады:  

- табысты төлеу көзiнен салықты ұстау; 

- жылдық жиынтық табыс туралы декларация беру жолымен;

- процент негiзiнде төлейдi.

 

2.3. Шаруашылық iс-әрекеттерiне салынатын салық есебiнiң құжаттамасын жасау және сақтау

Салық  салу объектiлерi мен  салық салуға байлансты  объектiлердi айқындау үшін, сондай-ақ салық мiндеттемелерiн есептеу үшін негiз болатын бастапқы құжаттар, бухгалтерлiк есептiң  тiркелiмдерi және  өзге де құжаттар  есеп құжаттамасы болып табылады. Құжаттама қағазда және электрондық көздерде жасалады және талап мерзiмi өткенге дейiн сақталады. Олар:

- қызметiн жер қойнауын пайдалануға  арналған келiсiм-шарттарға  сәйкес жүзеге асыратын  салық төлеушiлердiң  есеп құжаттамасы;

- тiркелген активтердiң, соның iшiнде қаржы лизингi бойынша  белгiленген активтiң құнын растайтын  есеп құжаттамасы осындай актив  бойынша амортизациялық аударымдар  есептелетiн  құжаттамасы;

- амортизациялауға жатпайтын тiркелген активтердiң құнын  растайтын есеп  құжаттамасы талап қою мерзiмi өткенге дейiн сақатады. 

Бастапқы  құжаттарды  және бухгалтерлiк есеп тiркелiмдерiн салық төлеушi мемлекеттiк тiлде немесе орыс тiлiнде жасайды. Ал, шет тiлiнде жасалған құжаттамалар мемлекеттiк немесе орыс тiлiне аударылады. 

Есеп құжаттамасы электрондық  көздерде жасалған кезде салық төлеушi мониторинг кезiнде және тексеру барысында  салық органдырының талап етуi бойынша мұндай құжаттардың  қағазға түсiрiлген  көшiрмелерiн беруге мiндеттi. 

Салық объектiлерi мен салық салуға байланысты объектiлердiң бөлек-бөлек есебi жүргiзiледi. Мұндай есептi бухгалтерлiк есеп деректерi негiзiнде есеп-қисапты жүзеге асыру  арқылы, әрбiр қызмет түрi бойынша бөлек жүргiзедi.  Белгiлi бiр қызмет түрiне жатқызылған барлық кiрiстер мен шығыстар тиiстi есеп құжаттамасымен расталуға тиiс. 

Салық есептiлiгi- салық төлеушi, салық агентi салық органдарына табыс ететiн, салық мiндеттемелерiн есептеу туралы ақпараты бар  құжаттама. 

Салық есептiлiгiне мынадай құжаттар, сондай-ақ олардың қосымшалары мен қосымша нысандары кiредi:

- салықтың әрбiр түрi және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер бойынша, сондай-ақ  жинақтаушы  зейнетақы қорына мiндеттi зейнетатқаы жарналары бойынша салық жасайтын салық декларациялары, есеп қисабы;

- жеке  табыс салығының болжанған сомасы туралы өтiнiш;

- арнаулы салық режимдерiн қолдануға, патент алуға  өтiнiштер;

- салық салу объектiлерi мен салық салынуға байланысты  объектiлердi есепке алуды  тiркеу каточкаларын алуға  өтiнiштер;

- электрондық  мониторингке жататын, салық төлеушiлер табыс  ететiн құжаттама.

Салық есептiлiгiн салық төлеушi, салық агентi  не олардың өкiлдерi уәкiлеттi мемлекеттiк орган белгiлеген тiртiппен және нысандар бойынша дербес жасайды. Салық есептiлiгi қағазда немесе электрондық  көздерде  мемлекеттiк немесе орыс тiлiнде жасалады. Салық есептiлiгi  электрондық  көздерде  жасалған кезде  салық төлеушi, салық агентi салық органдарының  талап етуi бойынша осындай құжаттардың  қағазға  түсiрiген көшiрмелерiн  табыс етуге мiндеттi. Қағазға тiркелген салық есептiлiгiне салық төлеушi, салық агентi қол қоюға, сондай-ақ ол салық төлеушiнiң, салық агентiнiң мөрiмен расталуға тиiс. Салық есептiлiгi  электронды түрде жасалған кезде электрондық құжат салық төлеушiнiң  электрондық  сандық қол таңбасымен куәландырылуға тиiс. Салық төлеушi жеке тұлғаның өзi болмаған не ол iс-әрекетке  қабiлетсiз болған жағдайда, салық есептiлiгiне оның өкiлi қол қойып, куәландырады. Салық төлеушiнiң, салық агентiнiң  салық есептiлiгiн жасау жөнiнде қызмет көсететiн өкiлi оған қол қойып, мөр басуға және өзiнiң салық төлеушi ретiнде  тiркеу нөмерiн көрсетуi тиiс. Есептердiң дұрыстығына салық агентi жауап бередi. 

Салық төлеушi қайта  ұйымдастырылғанда, таратылғанда қайта  ұйымдастырылған, таратылған  әрбiр салық төлеушiге салық  кезеңi босағаннан қайта  ұйымдастырылу және тарату аяқталған күнге дейiн тиiсiнше  бөлу, тарату  және өткiзу баланстарының  негiзiнде салық есептiлiгi бөлек-бөлек жасалады. Мұндай есептiлiк салық  органдарына қайта  ұйымдастыру немесе тарату туралы шешiм  қабылданған күннен бастап он бес күн iшiнде  табыс етiледi. 

Салық төлеушiлер, салық агенттерi  салық есептiлiгiн өз қалау бойынша:

- өзi келу тәртiбiмен;

- хабарланатын  етiп почта арқылы тапсырыстық хатпен;

- уәкiлеттi мемлекеттiк орган белгiлеген жағдайларда  ақпаратты компьютерлiк  өңдеуге болатын электронды түрде табыс етуге құқылы.

Кәсiпкерлiк қызметпен айналысатын жеке тұлғалардың табысына салынатын салық бойынша декларацияны:

- төлем көзiнен  салық салынбайтын табыстары барлар;

- түрғын үй  салу мен осындай құрылыс үшін құрылыс материалдарын сатып алуды қоспағанда, салық жылына    2 000 айлық есептiк көрсеткiштен  жоғары сомаға бiр жолғы iрi сатып алуды iске асырғандар;

- Қазақстан  Республикасының шегiнен тыс жерлерден  табыстар алдатын жеке тұлғалар;

- Қазақстан  Республикасының шегiнен тыс жерлердегi шетел банктерiндегi шоттарда  ақшасы бар жеке тұлғалар табыс етедi.

Кәсiпкерлiк қызметпен айналысатын жеке тұлғалардың табысына салынатын салыққа декларацияны табыс ету мерзiмдерi:

- жеке табыс салығы бойынша  декларация  есепке  тiркелген орны бойынша  салық органына  салық жылынан кейiнгi жылдың  31 наурызынан кешiктiрiлмей  табыс етiледi;

- арнаулы салық режимiн қолданатын жеке кәсiпкерлер арнауы  салық режимi қолданатын  қызметiнен түскен  табыстарынан жеке табыс салығы бойынша  декларация табыс етпейдi.

Салық  салу объектiлерi мен  салық салуға байлансты  объектiлердi айқындау үшін, сондай-ақ салық мiндеттемелерiн есептеу үшін негiз болатын бастапқы құжаттар, бухгалтерлiк есептiң  тiркелiмдерi және  өзге де құжаттар  есеп құжаттамасы болып табылады. Құжаттама қағазда және электрондық көздерде жасалады және талап мерзiмi өткенге дейән сақталады. Олар:

- қызметiн жер қойнауын пайдалануға  арналған келiсiм-шарттарға  сәйкес жүзеге асыратын  салық төлеушiлердiң  есеп құжаттамасы;

- тiркелген активтердiң, соның iшiнде қаржы лизингi бойынша  белгiленген активтiң құнын растайтын  есеп құжаттамасы осындай актив  бойынша амортизациялық аударымдар  есептелетiн  құжаттамасы;

- амортизациялауға жатпайтын тiркелген активтердiң құнын  растайтын есеп  құжаттамасы талап қою мерзiмi өткенге дейiн сақатады. 

Бастапқы  құжаттарды  және бухгалтерлiк есеп тiркелiмдерiн салық төлеушi мемлекеттiк тiлде немесе орыс тiлiнде жасайды. Ал, шет тiлiнде жасалған құжаттамалар мемлекеттiк немесе орыс тiлiне аударылады. 

Есеп құжаттамасы электрондық  көздерде жасалған кезде салық төлеушi мониторинг кезiнде және тексеру барысында  салық органдырының талап етуi бойынша мұндай құжаттардың  қағазға түсiрiлген  көшiрмелерiн беруге мiндеттi. 

Салық объектiлерi мен салық салуға байланысты объектiлердiң бөлек-бөлек есебi жүргiзiледi. Мұндай есептi бухгалтерлiк есеп деректерi негiзiнде есеп-қисапты жүзеге асыру  арқылы, әрбiр қызмет түрi бойынша бөлек жүргiзедi.  Белгiлi бiр қызмет түрiне жатқызылған барлық кiрiстер мен  шығыстар тиiстi есеп құжаттамасымен расталуға тиiс. 

Салық есептiлiгi- салық төлеушi, салық агентi салық органдарына табыс ететiн, салық мiндеттемелерiн есептеу туралы ақпараты бар  құжаттама. 

Салық есептiлiгiне мынадай құжаттар, сондай-ақ олардың қосымшалары мен қосымша нысандары кiредi:

- салықтың әрбiр түрi және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер бойынша, сондай-ақ  жинақтаушы  зейнетақы қорына мiндеттi  зейнеатқаы жарналары бойынша салық жасайтын салық декларацяары, есеп қисабы;

- резидент емес жеке тұлғаға салынатын жеке  табыс салығының болжанған сомасы туралы өтiнiш;

- арнаулы салық режимдерiн қолдануға, патент алуға  өтiнiштер;

- салық салу объектiлерi мен салық саынуға байланысты  объектiлердi есепке алуды  тiркеу каточкаларын алуға  өтiнiштер;

- қосыған құн салығын  бюджеттен  қайтарып алуға өтiнiштер;

- қосылған салық салуды  болғызбау туралы  халықаралық  шарттар нормаларын  қолдануға бегiленген  өтiнiштер;

- шот- фактура тiзiлiмi;

- электрондық  мониторингке жататын, салық төлеушiлер табыс  ететiн құжаттама.

Салық есептiлiгiн салық төлеушi, салық агентi  не олардың өкiлдерi уәкiлеттi мемлекеттiк орган белгiлеген тiртiппен және нысандар бойынша дербес жасайды. Салық есептiлiгi қағазда немесе электрондық  көздерде  мемлекеттiк немесе орыс тiлiнде жасалады. Салық есептiлiгi  электрондық  көздерде  жасалған кезде  салық төлеушi, салық агентi салық органдарының  талап етуi бойынша осындай құжаттардың  қағазға  түсiрiген көшiрмелерiн  табыс етуге мiндеттi. Қағазға тiркелген салық есептiлiгiне салық төлеушi, салық агентi қол қоюға, сондай-ақ ол салық төлеушiнiң, салық агентiнiң  мөрiмен расталуға тиiс. Салық есептiлiгi  электронды түрде жасалған кезде электрондық  құжат салық төлеушiнiң  электрондық  сандық қол таңбасымен куәландырылуға тиiс. Салық төлеушi жеке тұлғаның өзi болмаған не ол iс-әрекетке  қабiлетсiз болған жағдайда, салық есептiлiгiне оның өкiлi қол қойып, куәландырады. Салық төлеушiнiң, салық агентiнiң  салық есептiлiгiн жасау жөнiнде қызмет көсететiн өкiлi оған қол қойып, мөр басуға және өзiнiң салық төлеушi ретiнде  тiркеу нөмерiн көрсетуi тиiс. Есептердiң дұрыстығына салық агентi жауап бередi. 

Салық төлеушi қайта  ұйымдастырылғанда, таратылғанда қайта  ұйымдастырылған, таратылған  әрбiр салық төлеушiге салық  кезеңi бстағаннан қайта  ұйымдастырылу және тарату аяқталған күнге дейiн тиiсiнше  бөлу, тарату  және өткiзу баланстарының  негiзiнде салық есептiлiгi бөлек-бөлек жсалады. Мұндай есептiлiк салық  органдарына қайта  ұйымдастыру немесе тарату туралы шешiм  қабылданған күннен бастап он бес күн iшiнде  табыс етiледi. 

Салық төлеушiлер, салық агенттерi  салық есептiлiгiн өз қалау бойынша:

- өзi келу тәртiбiмен;

- хабарланатын  етiп почта арқылы тапсырыстық хтпен;

- уәкiлеттi мемлекеттiк орган белгiлеген жағдайларда  ақпаратты компьютерлiк  өңдеуге болатын электронды түрде табыс етуге құқылы.

 

Қорытынды

Нақты салаға салық жеңiлдiгiн орнату тәжiрибе көрсетiп отырғандай қамқорлық пен қолдаудың керемет бiр тиiмдi әдiсi деуге келмейдi. Жеңiлдiк берiлiп отырған кәсiпорындар мен жеке тұлғалар жеңiлдiк жүрмейтiн экономикалық қызмет салаларындағы кәсiпкерлiкпен айналысып жүгендерге салық әмiрiн пәрмендi  қолдануда қиыншылық тудырады. Оның үстiне жеңiлдiктердi салық төлеуден бұлтару үшін арсыз пайдаланатындар да аз емес. Преференция түрiнде жататын салық каникулының  ұлттық қорды қолдануда берекесiздiк тудырып, түбiнде кiрiстiң жоғалуына соқтыратын халықаралық тәжiрибе көрсетiп отыр. 

Салық салудағы күрделi жағдайларды ескере келе, салық салуды жүйелi жолға қою қалыптасқан проблемаларды шешу үшін келесiдей шаралар ұсынылады:

- салық қызметiн қатаң бақылауға алу;

- салық қызметкерлерiнiң құрамына тиiмдi өзгерiстер жасау, яғни бiлiктi мамандарды саралап алып, олардың ешбiр алаңсыз жұмыс iстеуiне моральдiк-материалдық жағдай жасау;

- салықтық органдары салық төлеушiлерiмен  интенсивтi  байланыс орнату қажет, сондай—ақ салық төлеудегi  ынталандыру шараларын қолданған жөн;

- ең бастысы ауылшаруашылығы өндiрiстiк-өнеркәсiп және орта, кiшi кәсiпкерлiкке барынша қолайлы жағдайлар туғызу, мәселен ауылшаруашылығын жолға қою соласындағы салық төлеушiлерге белiглi бiр салық жеңiлдiктерiн беру;

- Салық мәдениетiн  түзелдiру қорын жедел iске қосу керек. Ол үшін ағартушылық, тәрбиелiк және зерттеушiлiк бағыттары жүргiзiлуi қажет. Мұнда  тәрбиелеу шаралары балалар мен жас өспiрiмдер арасында жүргiзiледi. Шаралардың мiндетi- жеткiншектердiң келешекте салық төлеушi Қазақстанның азаматы ретiнде әлеуметтiк мақсатқа бағдар беру, сөйтiп оларды өркениеттi қоғамда жұмыс iстеуге даярлау. Қорды түзу мақсаты- Қазақстанға салық мәдениетiн түзiлдiру процесiн белсендi түрде ықпал ету.

Қорыта айтқанда мемлекет белгiлi бiр таптардың мүдделерiн қорғай отырып, бiр жағынан, қоғамдық қажеттiлiктi қамтамасыз ету мүмкiндiгiн анықтайды, ал екiншi жағынан, осы қажеттiлiктi  қамтамасыз ету жолдарын  iздестiрiп, жүзеге асырады. 

Қай мемлекетте  болмасын бюджетке түсетiн түсiмнiң негiзгi көзi болып салықтар табылады. Мемлекет салықтардың көлемi мен түрлерiн жинақтау мен төлемдi, олардың түсуiн бақылауды, оны төлеуден кейбiр жағдайда ауытқуды жазалауды заңды түрде бекiтедi.

Жүргiзiлiп жатқан экономикалық реформалардың басты мақсаты шаруашылық жүргiзушi субъектiлерге түсетiн салық ауыртпалығын жеңiлдету, қолданылып жүрген салықтар мен төлемдердi реттеу болып табылады.  Бұл  бағытта ең негiзгiлерiн мүлiк-салығын  акциздердiң  және басқа да салықтардың  мәнiн арттыру. Ұқсас жағдайларда  салық салудың шамамен  тең тәртiбi қолданылатын болады.

Пайдаланылған әдебиеттер 

1.   Қазақстан Республикасының  кодексi     (салық кодексi)       01.01.2003ж

1. Ермекбаева, Зейнелегбдин. Налоги и налогооблажение. Алматы 1995г.

2. Ермекбаева Б.Ж. ²Жалпы мемлекеттiк салықтар² / Алматы ²Экономика², 1997ж.

3. Қазақстан  Республкасы Салық кодексi 2003 жыл қаңтар

4. Карагусова Г. ²Налоги: сущность и практика пользования² -Алматы, ²Іаржы -қаражат², 2000ж

5. Мән берiлер мәселелер- Салық қызметi туралы, ²Іаржы -қаражат² 2000ж. N24-27б.

6. Дуканич Л.В. ''Налоги и налогообложение'' Ростов-не-Дону     Феникс 2002г

7. Бухгалтерлiк бюллетенi, 2002ж, 2000ж N1-12

8. Налоговое  законодательство РК. /Изд ²Іаржы-қаражат²-1997г.

9. Аудит и налогооблажение –2000 N1-12

10. Деловой  мир Казахстана –2000г. N3,с 20-22

11. Юткина ²Налоги и налогооблажения².   Москва, Учебник  М,  Инфра-  М  1999 г.  

12. А.И. Худяков, Н.Е. Наурызбаев. Налоги: понятие, элементы, установление, виды. Алматы 1998г.ТОО Баспа.

13. А.И. Худяков. Налоговое право РК. Алматы ²Жетi жарғы² 1998г.

14. Дербисов  Е.Ж.,  Ержанов  С.Ж.  Налоги  в  Казахстане. Алматы,  ЮКЗЭ,  1999 ж.  

15. Салыққа салаутты көзқарас керек Зерде N3 2000ж.

16. Салық жинауда салғырттық  болмасын. І. Ашутов. Іаржы-қаражат 1998/8.

17. Бабкина С.  Новая  налоговая  политика ; Финансы  Казакстана  1999-N6.

18. Экономика и право Казахстана 2000-6 6 стр. Налоговая  политика.

19. ²Дамудың бiр кепiлi салық² Заң және  заман 2000 ж. N4 47-51б.

20. ²Салық және бюджет саясаты² Қазақстан ХХI ғасырға жол 2000 ж. N2

21. ²Мемлекеттiк салық саясаты² Заң газетi. 1999 жыл 3 желтоқсан.

22. ²Салық бюджеттiң қайнар көзi² Заң  газетi 2000 жыл шiлде.

23. ²О налогах и других обязательных платежах в бюджет и закон РК с  изменениями и дополнениями² 1 января 2000 г. Алматы

24. Гражданский кодекс РК- Алматы- ²Іаржы-қаражат².

25. Нормативные акты  по финансам, налогам, бухгалтерскому учету Алматы: ²Іаржы-қаражат² 1997г.

26. Егемендi Қазақстан ²Салық және  бюджетке түсетiн басқа мiндеттi төлемдер туралы  Салық кодексiнiң жобасы², 2000.2 қараша.