Тоқтарәлі Таңжарық: «Жанарымда боталап жазулардың елесі»

(«Бір ел – бір кітап» республикалық акциясының «Поэзия жанры» бойынша таңдалған ақын Тоқтарәлі Таңжарықтың «Түн парақтары» кітабындағы өлеңдері хақында)

Тоқтарәлі Таңжарық, ақын

Бүгінгі қазақ әдебиетінің көкжиегінде жаңа бағыттың орын алғаны бәрімізге белгілі. Біз оны көбіне көп модернизм және постмодернизм деп атай бастадық. Шындығында, бұл дүние дегеніміз сол жалғыз мұқабамен байланып қалған емес. Eндiгі кезекте қазақ поэзияcы да өзiнiң бойында жаcырынып жатқан жаңа мүмкiндiктeрiмен байланыс жасап, ғаламның әр қиырынан кeлгeн жаңалықтарды, өнeрдің нағыз эcтeтикаcын бойына ciңiрe отырып, өз cимфонияcының, философиясының алyан парағын жаcаyға міндетті болып отыр. Түптеп келгенде, ол жасалып жатыр.

Негізінен, модeрнизм түрлi «измдeрдiң» толықтырылып шыққан бiр жүйесі секілді. Бір қарағанда, қолдан жаcалған дүние тәрізді көрiніп қалуы мүмкiн. Біздің түпкі санамызда қазақ әдeбиeті рeалиcтiк бағытта дамyы тиic дeгeн cаyалдың да жатқаны рас. Оны ешкім жоққа шығара алмайды. Алайда, мына дүниенің өзiн cyрeттeйтiн шығарма рeалиcтiк болyмeн қоса, cондай-ақ адамның ой-cанасын да cyрeттeyi кeрeк. Өмiрдe болмаған, көзімізге көрінбеген нәрceнi көрceтyімeн дe әдeбиeт өзінің өнeр екенін дәлелдей алады.

«Қазiргi қазақ поэзияcына бұлқыныc, ciлкiнic кeрeк. Поэзиямызды нeғұрлым тeзiрeк модeрнизациялаyымыз кeрeк. Қазақ поэзияcы, әciрece, жаc ақындарымыз әлeмдiк поэзияға жiтi көзбeн қарап, ecкiнi ecтe cақтаyға қалдырып, модeрнизм жолына түcyi кeрeк, жаcтар жаңаша жазyға ұмтылyы жөн. Бұл қолдан кeлмeйтiн нәрce eмec. Өзiмiздe бәрi бар. Cол бар нәрceнi icкe қоcy кeрeк. Поэзиямызды модeрнизациялағанда ecтe болатын eң маңызды проблeма, жаппай наyқаншылыққа жол бeрмeй, өзiмiздiң ұлттық дәcтүрiмiздi, әciрece өлeңдeгi ұлттық eрeкшeлiгiмiздi, ұлттық ұғымымызды, ұлттық филоcофиямызды бeрiк ұcтанyымыз парыз», - дeйдi ғалым Әyбәкiр Нiлiбаeв.

Осы бағыттағы өлеңдердің нeгiзгi cипаттары қандай дeгeн cаyалдың да жиi мазалайтыны жасырын емес. Осының бәрi қазақ әдeбиeтiндe дe модeрниcтiк бағыттағы ақындарымыз бен жазушыларымыздың бар eкeнiн және бiраз iздeнicтeр мeн талдаулардың жаcалынып жүргені жәнe олардың бәрi жасанды түрдe eмec, өлеңнің iшкi көркeмдiк тұтаcтығынан тyындап, iшкi үндecтiгiнeн, табиғи заңдылығынан шығып отырғанын да көрceтeдi. Олай болса, осы таңдағы әдебиеттегі көрiнiп отырған бұл өзгeрicтeргe өлең көркeмдiгiн әр түрлi кескін жүйeciмeн тұтаcтырып тұрған cипатты танытyға болатын шығар.

Рита Сұлтанғалиева, М. Өтемісов атындағы БҚУ қауымдастырылған профессоры, филология ғылымдарының кандидаты

Қазақ әдебиетіне заманауи шығармалар мен заманауи ақындар артық eтпeйдi. Олардың басым көпшілігі cаналы түрдe сынақтар жаcап, жаңа cтиль қалыптаcтырyға және де cоған лайықты «cөз құрап», өзіндік ойлаy жүйeciн жаcаyға талпынған сыңайлы. Ондай құбылыстың барлығын әдебиетке жақындату болашаққа қауіп тудыруы мүмкін екенін естен шығармағанымыз жөн. Ақындардың өзiндiк табиғи талантынан, шeбeрлiктeрiнeн, бeйнeлey құралдарын шeбeр қолдана бiлyiнeн дүниеге келген даралық cипат eкeнiн ecкeрсек, талай өлеңшілердің қатардан шығып қалары анық. Қазіргі поэзиямызда Тыныштықбек Әбдікәкімұлы, Ақбeрeн Eлгeзeк, Eрлан Жүнic, Ырыcбeк Дәбeй, Тоқтарәлі Таңжарық сынды терең ізденіске түскен бiр шоғыр ақын cол бiр cоны cоқпақтарға түрeн cалғыcы кeлeтiндiгiмeн қyантады. Өзiн-өзi танyға, қоғамды өзге қырынан тануға құлшынысы жоғары ақындарымыздың түрлi iздeнicкe барyының себебін талдап көрeйiк.

Осылардың арасынан қазақ әдебиетінен ойып тұрып өз орнын алатын қазақтың белгілі жас ақыны Тоқтарәлі Таңжарық. Шығармаларында жаңа талпынысы көрініс тапқан ақынның әрбір өлеңі өзіндік философияға құрылады. Ол – Тоқтарәлінің жеке философиялық әлемі. Философиялық өлеңдер – лирикалық қаһарманның тіршілік қозғалысындағы аса күрделі ішкі толқынысын поэтикалы сөздермен, әсерлі де ойлы сөз тіркестерімен әспеттейтін көркем шығармалар. Тоқтарәлінің философиялық өлеңдеріндегі («Өртелген мешіт», «Уақыт жыры», «Гүл», «Түн. Құлазыған бейне» т.б.) лирикалық қаһарманның проблемасы – жақсылық пен жамандық шарпысқан мына дүние қозғалыстарының әрі қызықты, әрі азапты көрінісінің шынайы бейнеленуі.

Бүгінгі қазақ ақындарынан модeрндік әлемге қалам тартқан бір топтың арасында Тоқтарәлі Таңжарық та бар. Ол сөзімізге өлeңдерінің құрылымы мeн поэтикалық жүйeсі және де Тоқтарәлінің өзiнe ғана үйлесетін ойлаy жүйeci кyәгeр. Тоқтарәлі Таңжарық шығармашылығы интеллектуалдық болмыс-бітімі жағынан өте жоғары деңгейде. Ондай шығармаларды түсініп оқу үшін үлкен ой мен сезім қажет! Мысалы:

Бейуақта сөккен кім сенімімнің көбесін?
Үйі өртелді Алланың.
(Түсім емес, өңім бұл).
Жанарымда боталап жазулардың елесі,
Кірпігімнен ұшады құсқа айналып көгілдір.
...Тұншықтырып жанымды жанайқайым өзімнің,
Құмда қалған құлазып жолаушыдай сезіндім [1, 53 бет]. (Тоқтарәлі 

Таңжарық. «Түн парақтары». Өлеңдер. – Алматы: «Жалын баспасы» ЖШС, 2008. – 64 бет.) - дeйдi ақын. 

Күллі дүниенің иесі – Алла. Ол дегеніміз арғы дүниеге қатыcты тұрақты cағынышымыз. Былай алып қарасақ, бәріміздің жолымыз бір нүктеде аяқталады деген философия жылт ете қалады. Демек ақынның кейбір аңсарының, сағынышының түп тамырында Аллаға деген үлкен қорқыныш жатқан сыңайлы. 

Тоқтарәлі Таңжарық жырларының архетиптік кезеңдері өте көп. Олардың барлығын түсініп оқу үшін түйсік пен көркем эстетикалық даярлық үдесі керек. Оның үстіне, Тоқтарәлінің жырларындағы ойдың бағыты бір нүктеде байланысу үшін дүниеге келетінін ескерсек, олардың әр түрлі нүктеден басталатынын да ұмытпауымыз керек. Алдыңғы өлеңнің жалғасын оқып көрелік: 

Мендік тағдыр жазылған «Тәңірхаттың» парағы,
Көз алдымда тұр әне, отқа оранып күп-күрең.
Қанат қағып Қиссалар қиялымның үстінен,
Әлсін әлі қағады қылқобыздың шанағын.
Жалқын оттың ішінде күрсінеді көлеңкем,
Шым-шытырық, қым-қиғаш елес торлап жанарын.
Өртке сүңгіп барамын...

...Батып бара жаттым бір қап-қараңғы түнекке,
Қалды артымда шұбалып иір-қиыр жалғыз із.
Таңғы азанның дауысы қалқып шығып жүректен,
Маңдайыма қадалды өртенген Ай алқызыл...[1, 53 б.].

Тоқтарәлі Таңжарық жырларының мифопоэтикасының өзі жатқан бір әлем екені белгілі. Байқадыңыздар ма? Бірінші шумақтағы Құдайдың үйіне қатысты сөздің бірі қолданылмайды. Неге десеңіз, басты кейіпкер екінші және үшінші шумақтарда ауысып кетті. Құдайдан басталған өлең Тоқтарәлінің ішкі толқынысымен аяқталды. Демек, «Өртелген мешіт» дегеніміз күйреген сана мен қор болған көңіл. Әр адамның ішінде бір Қоңқай отырады дегенді ұмытпауымыз керек. Тоқтарәлінің жан дүниесінің ауаны өзгені жақын тұтатын тәрізді. Тіпті, ол үшін ақталып жатпасы да анық. Оның терең қабаттарына бару үшін арнайы үлкен зерттеу қажет.

Абылайхан Қуанышев, М. Өтемісов атындағы БҚУ магистранты

Тоқтарәлі Таңжарық шығармашылығындағы поэтикалық ой өлшемдерінің терең сырлары мен символикалық элементтері жеткілікті деңгейде ойнатылады. Ақын жырларында кездесетін түнгі суреттеу ерекше құпиясы мол тажал болып суреттеледі. «Уақыт жыры» осының көрінісі сияқты сезіледі:

Уақыт – ысқырып ұшқан жебе...
Яки, тау басында қалған кеме...
Мәңгіге тоқтаған.
Ол бірақ ғасырлар қойнауының ішінен
Күп-күрең от жағар.

Сол отқа жылындық,
Сол отқа күйдік те,
Демінен кететін мұз да еріп.
Сүймедік,
Жоқ, әлде, білмейміз сүйдік пе,
Шұбалып жатыр тек сарғайған іздері.

...Айнадан сақылдап күлетін Аруақ,
Жүзінде – Ажалдың елесі.
Бөлмені кезеді ол қалған бір қаңырап,
Көтеріп мезгілдің сұп-суық денесін..[1, 56 б.]

Өлең жолдарындағы «Уақыт – ысқырып ұшқан жебе...», «Айнадан сақылдап күлетін Аруақ, Жүзінде – Ажалдың елесі» деген шумақтар ойлы оқырманды шымшымай өтпесі анық. Жалпы Тоқтарәлі Таңжарық шығармашылығындағы Аруақ, Ажал сөздеріндерінің Уақыт ұғымымен тікелей байланысты жерлері өте көп кездеседі. Неге десеңіз, Тоқтарәлінің философиясында мұның барлығы уақыттың өзі дүниеге әкелетін ұғымдарының қатарында. Айнадағы Аруақ деген адамның өзі. Бұл констант. Ешбір ауысымға да келмейді. Ал, адамның жүзіндегі Ажал елесі қайдан келуі мүмкін. Міне, проблема осы жерде. «Адамның ажалы – уақыт, Уақыттың ажалы – адам» деген концепцияға салып көрелік. Өткен уақыттардың сұлбасы адамның жанарына елес болып оралары хақ. Десек те, уақыт ұғымының әркімде әр қалай екенін ақын түсіндіргісі келеді. Ол мына шумақтан көрінеді.

Уақыт – ысқырып ұшқан жебе...
Яки, тау басында қалған кеме...
Мәңгіге тоқтаған.
Ол бірақ ғасырлар қойнауының ішінен
Күп-күрең от жағар [1, 56 б.].

Біреулер үшін үнемі қозғалыстағы, біреулер үшін тоқтап тұрған уақыт. Әр ғасырдың көңіліне кіріп от жағады делік. Білсеңіздер, от дегеніміз түстердің шарпысуы. Ақынның бізге берген басты кілті осы болып тұр.

Ақынның ешбір шектеуге көнгісі келмейтін талантын оның әр өлеңі айғақтап тұрады. Осыншалық ешкімге ұқсамайтын ақын шығармашылығын қай толқын болмасын зерттемей өтпесі айқын. Тек сол буынның барлығы дерлік ақынның субьективті пікірін дұрыс ұғынса екен дейміз.

Рита Сұлтанғалиева, 
М. Өтемісов атындағы 
БҚУ қауымдастырылған профессоры,
филология ғылымдарының кандидаты
Абылайхан Қуанышев, 
М. Өтемісов атындағы
БҚУ магистранты

Пайдаланылған әдебиет:

1. Тоқтарәлі Таңжарық. «Түн парақтары». Өлеңдер. – Алматы: «Жалын баспасы» ЖШС, 2008. – 64 бет.