2 тамыз – Әзербайжан ұлттық кино күні

2 тамызда Әзербайжанда Ұлттық кино күні атап өтіледі. Бұл күн елдің ресми мерекелер күнтізбесіне салыстырмалы түрде жақында енгізілді. 2000 жылғы 18 желтоқсанда ұлт көшбасшысы Гейдар Әлиев Әзербайжан мәдениет қайраткерлерінің ұлттық кинематографияны дамытудағы еңбегін ескере отырып, «Ұлттық кино күнін бекіту туралы» жарлыққа қол қойды.

Әзербайжан кино өнерінің тарихы 1898 жылдан басталады. Алғашқы фильмдерді фотограф әрі жазушы Александр Мишон түсірді. Олар көркем киносюжеттерден тұрды: «Бибиһейбаттағы мұнай фонтанының өртенуі», «Балаханидегі мұнай фонтаны», «Қалалық бақтағы халық серуені», «Кавказ биі» және басқалар.

«Тірі фотосуреттер» деп аталған киносюжет 1900 жылы Париждегі дүниежүзілік көрмеде сәтті көрсетілді. 2001 жылы «Бибиһейбаттағы мұнай фонтанының өртенуі» және «Балаханидегі мұнай фонтаны» сюжеттерінің көшірмелері Бакуге жеткізіліп, қазіргі кезде Әзербайжан Мемлекеттік фильмдер қорында сақтаулы.

Әзербайжанның алғашқы толықметражды фильмі — «Мұнай мен миллиондар патшалығында» — 1916 жылы режиссер Борис Светловтың басқаруымен түсірілген. Бұл фильм жазушы Ибрагим-бек Мусабековтың аттас повесі негізінде түсіріліп, Filma акционерлік қоғамы арқылы шығарылған. Әлеуметтік кинодрама XX ғасыр басындағы мұнай исі аңқыған Бакудің өмірін, мұсылман миллионерлер мен ауыр жағдайда еңбек еткен жұмысшылардың тіршілігін бейнелейді.

Фильм екі бөлімнен тұрды: алғашқысы 1916 жылдың 14 мамырында, екіншісі — 27 мамырында көрсетілді. Басты рөлдердің бірін белгілі актер және режиссер, Әзербайжандағы кәсіби театр өнерінің негізін қалаушылардың бірі Гусейн Араблинский сомдады. Ол алғаш рет француз «электробиографында» (қазіргі Баку әмбебап дүкенінде), Гаджи Зейналабдин Тагиевке тиесілі орында көрсетілген. Өкінішке қарай, фильмнің ешқандай бөлігі сақталмаған. Көпшілік бұл фильм Тагиев театры 1918 жылы өртенген кезде жойылды деп санайды.

Кинотанушы Айдын Кязымзаде бұл пікірмен келіспейді: «Егер Filma компаниясының өз кеңсесі болса, неге олар фильмді театрда сақтайды? Мүмкін, ол Ресейдің кино архивінде болып, кейін жарамсыз деп танылып, жойылған шығар», – дейді ол.

1916 жылы Бакуде Узеира Гаджибейлидің «Аршин мал алан» опереттасы бойынша алғашқы әзербайжандық комедия да түсірілді.

Әзербайжан киносының ең жемісті кезеңі — 1960–1980 жылдар. Бұл уақытта 110 көркем, 500 деректі және ғылыми-көпшілік, 44 анимациялық фильм, сондай-ақ 96 шығарылымнан тұратын «Мозалан» сатиралық журналы жасалды.

«Бір оңтүстік қалада», «Біздің Жәбіш мұғалім», «Делі Күр», «Жеті ұлым болсын», «Соңғы асу», «Насими», «Деде Қорқыт», «Бабек», «Низами» және басқа да фильмдер – әзербайжан киносының жарқын үлгілері.

2008 жылдың 4 тамызында Президент Ильхам Әлиев «2008–2018 жылдарға арналған әзербайжан киноөнерін дамытуға арналған мемлекеттік бағдарламаны» бекітті. Бұл бағдарлама ұлттық киноның халықаралық деңгейде тәуелсіз әзербайжан киносы ретінде мойындалуына жол ашты. Мысалы, Шамиль Алиевтің «Дала адамы» фильмі 32 халықаралық кинофестивальге қатысып, 12 беделді марапат иеленіп, елдің туын әлемнің бес құрлығында желбіретті.

1923 жылы кеңес билігі орнаған соң, Әзербайжан Фото-Кино Басқармасы (АФКУ) құрылды және сол жылдың 28 сәуірінде алғашқы мемлекеттік кинофабрика ашылды. Алғаш түсірілген фильм — халық аңызына негізделген «Қыз мұнарасы» көркем фильмі болды.

1923–1926 жылдары студия «Бірінші мемлекеттік кинофабрика», кейін — «Азгоскино», «Азеркино», «Азерфильм», «Азгоскиносанае», «Баку кинофабрикасы», «Азербайжанфильм» деп аталды. 1960 жылдан бастап Джафар Джаббарлы есімімен аталады. 100 жылдық тарихында бұл студия әзербайжан киносының алтын әріппен жазылған туындыларының куәсі болды.