Хан Тәңірі тауы туралы тарихи деректер

Хан Тәңірі-Орталық Азияның ғана емес, бүкіл әлемнің ең әдемі шыңдарының бірі. Бұл шың Орталық Тянь-Шаньда, Қазақстан, Қырғызстан және қытай шекарасындағы Тенгри-Таг жотасының құрамында, мұз басуды есептесек, биіктігі 7 010 метр өткір тетраэдрлік пирамида нысанында болады. Бұл мақалада біз адамзаттың шыңмен танысу тарихы туралы сөйлесетін боламыз, оның атауы түркі тілінен аударғанда “Аспан иесі”дегенді білдіреді.

Айналадағы таулардың үстінде жанған Хан Тәңірі шыңының ұшталған шыңы-Тянь – Шань тау бөктерінде немесе аспан тауларында тұратындар таң атқанда көретін ең бірінші нәрсе. Бір кездері бұл тау жүйесі ежелгі түркілердің өмір сүру ортасының орталығы болған. Бұл таулардың ең биік нүктесі олардың арасында ең жоғарғы құдай (Умай құдайы және төменгі Әлемнің Иесі Эрликпен бірге) және сонымен бірге оның мекендейтін жері болып саналды. Тенгриандықтар арасында Тенгри жоғарғы әлемнің илаһи басшысы болды және көптеген қызметтерді атқарды: адамдардың тағдырын анықтады, өмір сүру мерзімін өлшеді және қоғамда жоғарғы билік беруге қабілетті болды.

Ежелгі халықтар Аспан таулары туралы түсінікке ие болды, бірақ көп мәлімет жоқ, дегенмен 1200 жыл бұрын Қытай шежіресі және кейінгі кезеңдегі Византиядан келген миссионерлердің жазбалары бұл шыңды түркі жерлерінен тыс жерлерде білетіндігін көрсетеді. Ежелгі Тянь-Шань туралы географиялық білімге қол жеткізу мүмкін болмады-Хан Тәңірінің баурайы тым биік және тік болып шықты. XIX ғасырдың екінші жартысы-Тянь-Шаньға отандық және шетелдік ғылыми экспедициялар жөнелтіле бастаған кез. Бірақ дайындық, жабдықтау және техникалық қабілетсіздік зерттеушілерге осы қуатты тау массивіне терең енуге мүмкіндік бермеді.

Хан Тәңірі туралы алғашқы ғылыми деректерді тек ұлы орыс географы және саяхатшысы Петр Петрович Семенов-Тян-Шанскийдің 1856-1857 жылдардағы Тянь-Шаньға сапары кезінде шыңды көрген және сипаттаған материалдары деп атауға болады. 1857 жылы шыңның мұздай сұлулығына тамсанып, оңтүстіктен Ыстықкөл көлін айналып өтетін Теріскей Ала-Тоо жотасының шығыс асуынан ғалым дәл осы шың – аты аңызға айналған Хан Тәңірі Тянь-Шаньның ең биік нүктесі деп шешеді. Сонымен қатар, гидтер қырғыздар оны Кан-ЖШС деп атайды, ал қазақтар – Кан-Тау, ол күн батқан кезде мәрмәр беткейлерінің қызғылт түсуіне байланысты “Қанды тау” деп аударылады. Семенов (ол кезде ол атақты массив зерттеуінің құрметіне атаудың екінші бөлігін алған жоқ) оны картадан солтүстікке қарай 20 шақырымға жылжытып, Тянь-Шань жоталарының торабының ортасына орналастырды.