Зира Наурызбаева. Күдік пен үміт арпалысқан күйдемін

Күйші, жазушы Таласбек Әсемқұловтың өнер мен әдебиет жайындағы терең білімі Шығыс пен Батыс көзқарасын астас­тырса, Зира Наурызбаеваның түркі-қазақ мифологиясы турасындағы пайымдаулары мен этнографиялық зерттеулері замандастарының зор ынтасын туғызды. Бір шаңырақтағы қос қаламгердің шығармашылығы бірін-бірі даусыз толықтырып, суреткерлік талантын ұштай түскеніне куә боласыз. Осы орайда әдебиет пен мәдениет төңірегінде мәдениеттанушы, мифолог Зира НАУРЫЗБАЕВАМЕН сұхбаттасқан едік.

«Рухтан» жүлде алмаған әңгіме

– Зира Жетібайқызы, кезінде «Қазақтың мәңгілік аспаны» ат­ты кітабыңыз жарқ етіп шы­ғып, оқырман қауым ерекше ықы­ласпен қабылдаған еді. Кейінгі уақытта сізді балалар әле­­мінен де жиі байқап жүрміз. Бү­гінгі шығармашылығыңыз қалай өрбіп жатыр?

– «Қазақтың мәңгілік аспаны» (кітап орыс тілінде жазылған, атауы – «Вечное небо казахов» – ред.) кітабын қайта басып шығарғалы жа­тырмыз, бет­телген нұсқасын тек­серіп бол­дық. Екіншісі, әкем­нің ағасы туралы мақала дейін бе, эссе дейін бе, сондай бір дүниені жазып бітірдім. Шағын ғана. Туыс әпкемнің қолқа салуы­мен қолға алдым. Әкеміздің ағасы көп қиындық кешкен адам. Ашар­шылық бар, жетімдіктің тақсі­ретін көп тартқан. Екінші дүние­жүзілік соғыста қоршауда қалып, немістердің тұтқыны бол­­ған. Сталиннің заманында тұт­қынға түсу қылмыс қой, шах­­таға жұмысқа айдалды. Шах­тадан жұмыстан босап, кері қайтуға рұқсат алғанымен елге не бетіммен барам десе керек. Содан аз-маз мәлімет архивтен шықты әрі әкеміздің балықшы аталарымыз жөніндегі естелік әңгімелері бар, сондай дүниелердің басын құрастырып жазғандай болдым. Одан бөлек, «Бату мен оның достары» атты бала­ларға арналған кітаптың үшін­ші бөлімін жазушы Лиля Калаус­пен бірігіп ойластыра бас­тап едік, отбасылық жағдайына байланысты жұмыс тоқтап тұр. Шынына келер болсақ, «Талтүс» романын аудару ке­зінде қатты қиналдым. Маман ретінде, аудармашы ретінде және Таласбектің жары ретінде. Кемі екі жыл аударылатын жұмысты айналдырған екі айда жасап шық­тым. Ол жерде Таласбектің бала кезіндегі өлім туралы, қиналысы мен жал­ғыздығы туралы ойлары бар.

– Дегенмен былтырғы жыл сіздердің отбасылық одақ үшін ерекше болды. Жолдасыңыз Та­ласбек Әсемқұловтың «Тал­түс» романы АҚШ баспа­сы­нан жарық көрді. Оған қоса «Тоқал» атты әңгімеңіз Азия­ның үздік қысқа әңгімелер жи­­нағына енді. Жалпы, Батыс бас­па­ларымен қалай байланыс ор­наттыңыз?

– Брюссельде Зәуре Батаева деген жазушы, аудармашы тұрады. АҚШ-тың маңдайалды оқу орындарының бірі Индиана универ­ситетінде оқып, сонда қазақ тілінен сабақ берді. Ағыл­шын тілді жұртқа арнап қазақ тілінің оқулығын шығарған. Қазақ әдебиетінің жанашыры. Дидар Амантай, Айгүл Кемелбаеваның кейбір дүниелерін жеке қаржы­сына аудартып, жинақтарға қос­т­ы. Facebook әлеуметтік желісі арқылы танысып, әңгімелесе келе екеуміз құрдас болып шық­тық. «Кезінде Таласбек ағаға аман­дасуға барып, үйіңізден шай ішкенмін», дейді. Есімде жоқ. Шэлли Файруазер-Вега деген америкалық аудармашы осы Зәуренің жақын танысы екен. Шэллиге өзі қаламақы тө­леп, кей әңгімелерімді аудартып, Америкадағы электронды журналдарға жариялаған еді. Шэллимен өмірде кездеспесек те, жақсы түсінісіп кеттік. «Талтүс» романын ағылшын тілінде сөй­летіп, «Three String Books» баспа үйінен шығуына тікелей себепкер болды. Ал Азияның үздік қысқа әңгімелері жинағына Орталық Азиядан менің әңгімем, сосын Хамид Исмаил (Өзбекстан) деген жазушының еңбегі кіріпті. Хамид – 20 жылдан бері Лондонда тұратын, Батыста көптеген романы басылып шыққан белгілі жазушы. Қалғаны Филиппин, Ливан, Бангладеш, Палестина, Сирия, Үндістан сынды өзге ел­дің жазушылары. Былай қара­саң, екі жыл бұ­рын сол әңгіме Қазақстанда «Рух» бәйгесіне қатысты ешқандай жүлде алған жоқ.

– Шығармашылық жұп бо­лып жұмыс істеудің қазақ әде­­бие­ті ғана емес, әлем әде­бие­­тін­де де мысалдары көп. Шы­ғар­ма­шылық жұп болудың артық­шы­­лықтары мен қиын­дықтары қан­­дай?

– Таласбек маған сөз саларда «Өз өміріңіздің жауапкершілігін маған сеніп бере аласыз ба?» деді. Сөзді осылай айтты. Қан­ша ауырып сырқаса да, көзі көр­­месе де осы сөзінде тұрды. Екін­ші­ден, Таласбекпен бас қоспағанымызда жоғары оқу орындарының бірінде қатардағы оқытушы болып жүре берер ме едім. Мақалаңды ақша тө­леп әлдебір ғылыми жинаққа ен­гізесің де, соған риза болып қана отырасың.

– Ал Таласбек ағамен қалай танысқан едіңіздер?

– Біздің таныстығымыздың өзі қызық болып еді. Бір таны­сымыздың үйінде бас қосып, сонда ағаңды алғаш көрдім. Сол кеште Таласбектің айтқан әңгімелері менің ішкі сұрақтарыма жауап сынды болды. Өйткені ме­нің 2-3 жыл бұрын қорғаған дис­сертациямның тақырыбы ми­фологияға қатысты, соның ішін­де Қорқыт жайында еді. Осы­ның барлығына мен сұрамастан Талас­бек жауап беріп жатты, менің аузым ашылып қалған. Сөйтіп бас қостық. Сол уақыттағы маңдайалды озық газет «Заман – Қазақстан» басылымында жұ­мыс істейтін, айқарма бетті толтыруы керек. Таласбек келмей тұрғанда ол бетке жеміс-жидек тосабының құрамы басылып жүр­ді. Содан шай үстінде бір идея айтып қал­сам, «О, мынау күшті! Кәне, отыр да мақала жаз», дейді. Сөй­тіп жүріп ғылыми жинаққа енбей қалған зерттеулерімді реттеп, газетке жаза бастадым. Біртіндеп маған қаламақы төле­ніп, жазуға құлшынысымды оята бастады.

Аяғым ауыр болып жүргенде ҚазҰУ-да миссионерлік желеу­мен тамырын тереңдете бастаған «Кришна қоғамына» қарсы үл­кен мақала жазып, жұмыстан шығып қалған едім. «Туған уни­верситетін сатқан сатқын» деп маған қарсы мақала жаз­дыртты. Университетке қай­тайын десем, мені ешкім алмайды. Содан Талас айтты: «Басыңды қатырма, енді сені күзге дейін ешкім алмайды. Ол кезде ішің де білініп қалады. Үйде отырып, жазатыныңды жаз. Жазып өз атыңнан шығар!». Сонымен үйде отырып, бір жағынан шай құямын, бір жағынан жазу жазамын. Сонда кей адамдардың қалжыңы ма, жоқ әлде кекеткісі келе ме, «ой, Зи­ра сенен талантты!» деген сөз әзіл-шыны аралас айтыла бастады. Ондайда Таласбек шын риза болатын. «Иә, Зира – гений», деп менің басымнан сипайды. Менен бір мүшел үл­кен ғой. Осылайша бірте-бірте жазушы да, сценарист те болып шықтым.

Көп шара көзбояушылықпен жасалады

– Ал біздегі зияткерлік еңбек қаншалықты бағаланады? Жү­йе­ні өзгертуге бола ма?

– Ең әуелі мәдениет саяса­ты ө­згеруі тиіс деп ойлаймын. Мен оны талай айтып, талай жаз­дым. Бір кездері тіпті Пар­­ламент Мәжілісінде осы тақы­рып бойынша баяндама да жасадым. Бізде интеллектуалды еңбектің насихаты кемшін. Қа­зіргі эстраданың жарнамасына жіберген ақшаның 10 пайызын жазушы мен ғалымдарды насихаттауға жұмсасақ тамаша емес пе?!

Кезінде тоқсаныншы жылдар­дың басында Жәнібек Сүлеев деген журналист «Откорм площадка» деген үлкен мақала жаз­ды. Сонда кей ұлтшылдар сат­қын деп оның жер-жебіріне жетті. Жәнібектің өз атасы Біләл Сү­леев Алашорданың білім ми­нистрі болды, репрессияға ұшы­раған адам. Әкесі Азат керемет тілтанушы болған азамат. Сон­дай әулеттен шыққан Жәнібек қой. Өте білімді. «Үкімет қазақ ті­лін дамытуға, насихаттауға көп ақша бөледі. Бірақ оның бә­рі зая кетеді», деп әу бастан ке­сіп айтты. Расында, 30 жылда қазақ тілін насихаттауға қаншама қаржы бөлінді, біздің түсімізге де кірмеген ақша. Ысырапқа с­алынбай-ақ тілді насихаттаудың заманауи тәсілдерін ескеру керек қой. Сол сияқты кітап өндірісі сала­сында да шешілуі тиіс мәсе­лелер баршылық. Мәдениет және спорт министрлігінің жылдар бойы еш өзгеріссіз келе жат­қан «Әдебиеттің әлеуметтік ма­ңызды түрлерін басып шығару» бағдарламасы өте дұрыс. Бір бас­па табаққа 10-15 мың теңге төленеді. Қаламақы өте аз әрі қол жеткізу өте қиын. Жолымыз болып Таласбектің бес томдығын шығардық. Қалған бес томы үш жылдан бері дайын тұр, бірақ тендерге ілінбей-ақ қойды. Өйткені ана жердегі күрес сұмдық. «Әде­биетшілерге көмектесейік, қол­дайық» деген Үкіметтің ниеті жақ­­сы, бірақ орындалу жүйесі ретсіз.

Жуырда тағы бір бағдарлама шықты, бір баспа табаққа 150-200 мың теңге төленеді екен. Ал ол жердегі тартыс тіпті сұмдық және жазылған дүние сапасына қарай таңдалмайды, басқа жолдармен реттеледі. Тағы бір қызық тұсы, ол бағдарламаға келісім берсең, құқықтар түгел Үкіметтің құзырына өтеді. Осыны естігенде тіксініп қалдым. Алда-жалда ше­т­елде басып шығаратындай, я кино түсірілетіндей жағдай болса, оған рұқсат жоқ. Мұндай бағдарламаға жазғанынан еш үміті жоқ, болашағы жоқ деп ойла­ған адам ғана келіседі. Әри­не бір айда оншақты баспа та­бақ шатпырақты жаза салып, пәленбай миллион алып мәз болып отырасың. Парадокс! Көп шара есеп үшін ғана, көз бояу­шылықпен жасалады.

 – Әлемнің түкпір-түкпірінен ағылған мәдениет тасқынына тө­теп беруге қазақ мәдениеті қан­шалықты қауқарлы?

– Бұл қиын сұрақ, түсінесің ғой. Дамыған әлемдік деңгейде орны бар мәдениеттердің өзі ты­ғырықта қалып отыр. Оған қара­мастан біздің мәдениетіміздің өзінің бір әлеуеті бар. Былтыр менің сценарийіммен түсірілген «Қоңыр қаз» анимациялық жобасы қоршаған орта дүниесіне, күй тарихына арналды. Жуырда астанада ұлттық анимация саласына өлшеусіз үлес қосқан режиссер-аниматор Әмен Қайдаровтың есімімен аталған кинофестиваль өтті. Сонда Алматыдан кел­ген қонақ Әмен ағамыздың шәкірті Галина Дусенконы ертіп жүрдім. 85-ке келген үлкен кісі. Содан залдан Галина апамызды шығара алсақшы. Басынан аяғына дейін аузы ашылып тамашалап, «Әмен ағамыз бекер еңбек етпеген екен. Мынау не деген керемет. Ал мына тұсы жетпей тұр» деп таң-тамаша болды. Залда екеуміз ғана отырмыз, өзгесі ұсақ балалар.  Бір кезде «Қо­ңыр қаздағы» «Аққу» күйі бас­талды. Көріністе аққудың қанат қағатын тұсы бар еді, тура сол сәтте экранға арқасын беріп тұр­ған кішкентай қыз кәдімгідей қос қанатын қағып, билеп кетті. Күйдің әсерін қараңызшы. Бүгінгі адамзат әрекетіне жалпы бағдар беретін архетип ұғымы дегеніміз осы. Бұл Генерал Асқаровтың синтезаторсыз тартқан күйі «Сү­гір» болатын. Қарап тұрып шү­кірлік айттым. Рейтинг қуа бермей, осындай сапалы дүниелер жасалса дейсің. Өйткені балала­рымыздың «Nickelodeon», «Cartoon Network» сынды жат арна­лардың жетегімен кетіп бара жатқаны ащы да болса шындық. Мысалы, Димаш деген әнші бала шықты да миллиард деп айтпай-ақ қояйын, мил­лиондаған адамды аузына қа­ратты. Мың­даған тыңдарман қазақ тілін бір балаға бола үй­реніп жүр.

Күнкөріс үшін керек емес дүниелер жасалды

– Ағамыз жан қалауы, көңіл түкпіріндегі дүниелерді қан­шалықты жаза алды? Күнөріс қамына көбірек кірісіп кеткен жоқ па?

– Жалпы, тіршілікке онша қырым жоқ, пысық емеспін. Әйтсе де «Талас, жазшы. Өз ойың­­­дағы дүниені жаз» деп барын­ша демеу көрсетуге тырыс­тым. Әсіресе соңғы жылдары. Кейде «Талас, мынаны қайтесің, саған керек емес» дегенімде рен­жіп қалатын. «Мен ақша табуым керек, балаларымды асырауым керек» деп ренжитін. Ал шы­ғармашылықтағы әрқайсы­сымыздың орнымыз бөлек болды. Мұқағалиға арналған «Өгей» киносценарийінің жөні басқа, бітпей қалды. «Басымда толық дайын, қағазға түсіремін» деп «Өгей» сценарийі бойынша Алма­тыға жұмыс істеуге кеткен еді. Кітапханада көп отырды. Сол жолы аяқ астынан қайтыс болғанда кей қолжазбалары жоғалып кетті, қайда кеткені түсі­ніксіз. Ақыры өзі айтып жүр­ген желісі бойынша «Өгейді» жазып бітірдім. Ақын мына дү­ниеге өгей деген мағынада ғой. Ол сце­нарийде өзінің өмір жолы туралы көп нәрсе бар сияқты көрінеді. Өйткені ол мұны өлім алдында жаза бастады. Одан кейін «Тәттімбет» сериялы романы бітпей қалды. Таласбек қайтыс болған соң үстеліндегі қағаздарды реттестіріп жүріп, қатты өкіндім.

– «Өкінішті көп өмір кеткен өтіп» деп хакім Абай да өкінген екен. Сіздің өкінішіңіз қандай?

– Күнкөріс үшін керек емес дүниелер жасалды. Мысалы, қайбір жылдары «Алматы ақ­шамы» газеті Алматының тарихы туралы мақалалар цикліне тапсырма берген ғой. Таласқа қайтесің деп қанша айтсам да қоймай жүріп, «Алматы тарихы құжаттарда» деген орыс тіліндегі кітапты алып соны аударды. Не керек ол? Оның орнына «Тәттімбет» романын жазғанда қалай болар еді. Күнделігінде жазылуы тиіс деген жиырма шақты киносценарий тұрды. Соның алтауы ғана жазылыпты. «Құнанбай», «Біржан», «То­мирис», «Жезтырнақ», «Абы­лайхан». «Өгейді» өзіңіз білесіз. Кіші жүз ханы, Қайып ханның неме­ресі Арынғазы ханға ар­налған күйі болды. Бір-екі өрнегі жетпейді деп магнитофонға тү­сір­мей жүрген екен. Сол беті жазылмай қалған. Жас кезінде де жо­ғалып кеткен дүниелері көп бол­ды. Өкінесің.

– Жоғалып кетті ме, әлде қолды болды ма?

– Әртүрлі. Әсіресе 80 жыл­дар­дың басында жарқырап шық­ты. Ол тұстағы мақалаларын орыс тілінде жазды. Қазір мен оны «Казахский эпос: человеческий дух в поисках изначального смысла» деген атау­мен шығарып жүр­мін. Негізі «Единая тюркская мифологичес­кая система» деп аталады. Көне қазақ романдарының эстети­касы, сондай-ақ қазақтың ба­йырғы музыкалық терминоло­гиясы хақында жазылған зерттеу мақалалары өте жоғары дең­гейде жазылған. Күпірлік айтпайын, бұл пайғамбарлық деңгейде жазылған мақалалар. Бірақ Таласбек мұны тоқтатады да, жалпыға түсінікті тілмен Тәттімбеттің Шығыс Түр­кістанға сапарын баяндап жаза бастайды. Ақыр соңында жазған дүниелері басылмай қала береді. Осыдан соң Таласбек көпке дейін жазбай кетті. Таласбек Алматыға 17 жасында келді. 46 жасында үйлі болды. Сөйтіп жүріп студент кезінде бір орыс кемпірдің үйінде тұрған. Қора-қопсысы бар жер үй. Фоль­клорист болам деп армандап жүр­ген уа­ғы. Қазақ фольклорында көп кездесетін Ескендір Зұлқарнайын жайында зерттеп, жазып жүрген екі чемодан қолжазбасы сол үйдің сарайында сақтаулы тұрса керек. Оқудан келсе, қызыл жалын болып өр­теніп жатқан қораның үстінен түседі. Чемоданды алып шықпақ болып тұра жүгірген Таласбекті жігіттер ұстап, жібермей қойған екен. Кезінде Кобо Абэнің «Жат әлпет» романын аударып, бас­паға өткізген. 80-жылдардың ая­ғына таман болса керек, баспалар тоқырап, жабылып жатқан кезі, архивтегі қолжазбаларды жертөлеге шетінен тастай берген. Артынан сұрап барса, «өзің ізде» деп қайтарып жіберіпті. Сонымен қалған. Бір күні ойда-жоқта «Балауса» баспасынан біреу хабарласып тұр. «Осындай аудар­маңыз бар екен, басып шы­ғаруға рұқсат бересіз бе?», деді. «Апырай, 20 жылдан кейін де қолжазба табылады екен-ау», деп Таласбек қатты қуанды. Сол сияқты кім біледі, табыла жатар. «Үмітсіз шайтан» деген...

– Таласбек ағамыздың өне­рiнiң де, өмiрiнiң де алтын өзегі боларлықтай азаматтық бол­мысындағы басты қасиет­тері қандай еді? Жалпы кімдерді көп оқыды?

– Өзінің айтуынша, қазақ жазу­шыларын жата-жастана көп оқыған. 10-11 жасында Золя­ны оқыды, одан Мопассанды. Аудан, мектеп кітапханаларында жарамды не бар, соны түк қал­дырмай оқыған. Тәуелсіздік үшін күрес жүргізген алашорда әдебиеті кейін жарық көре бастады ғой. «Біз мұны бала кезімізде оқуымыз қажет болатын. Өрісімізді кеңейтер еді. Ал қазір әлем әдебиетінің жауһар шығармаларын оқып алғаннан кейін кереметтей әсер ете алмайды. Қалай десек те қазақ жазба әдебиетінің алғашқы сатысы», деп айтатын. Ал өзіміздің жазушылардан Төлен Әбдікті айрықша құрметтеді. «Оң қол» деген әңгімесіне кино түсіремін деп көп әуреленді. Бір режиссермен де келісіп қойған еді, Құдай ұрғанда онымен Төлен тіл табыса алмады ғой. Аяқсыз қалды. Адамның ішкі жан дүниесіне терең бойлайтын шығармаларға ден қоятын. Әбіш Кекілбайұлы жайында жазғысы да келді, жаза алмай кетті. Ал Асқар Сү­лей­менов туралы көп жазды. Сүлейменов – фило­софиялық іргетасы мықты суреткер, интеллектуал адам. Ас­қар отырған жерде Мәскеуде беделі бар деген философтар, әде­биеттанушылар мен кинотанушылар аузын аша алмайтын. Одан кейін шынын айту керек, өзінің ұстазы болған – Мұхтар Мағауин.

– Таласбек ағаны соңғы сәттерінде не толғандырды?

– Таласбек жұмыссыз қалған кезде бала-шағамды асырай аламын ба деп қатты қорықты. Жарты жылдай төсекке жата алмады, жатса дем жетпей қысы­латын. Үйдегі жұмыс үстеліне құс жастықты қойып, соған маңдайын сүйеп қана ұйықтап жүрді. Түптеп келгенде оның барлығы психологиядан. «Дү­ние мені қабылдамайды» деген үрейден. Соңғы жылдары тек жастармен араласқысы келді. Өзімен қатар жазушылар шақырса, іргесін аулақ салып, барудан қашады. Анамды қолыма алсам деп көп армандады. Шешесі алты баламен жесір қалып, көп қиыншылық көрген жан. Шешесі өмірден қайтарда: «Таласбекке хабар бер­меңдер. Тек міне, емтихан бітті дегенде айтыңдар», депті. Содан шешесінің жетісіне ғана барды. Осы өкініш өмір бойы жүрегінде кетті. Сол үшін де болар әйелдің орны бөлек деп қыз балаларды көп көтермелейтін.

– Болашақтан не күтесіз деген жалпы сұрақпен әңгімемізді қорытындыласақ.

– Қоғамның бүгінгі беталысына қарап күйзелесің. Алла бізді ұмытпаған шығар, бір санатында бар болармыз деп те ойлайсың. Үміттенеміз. Сыйы­насың. Қазір жолайрықта тұр­ғандаймын. Мифология – бар ғұмырымды арнаған, жақсы көр­ген ісім. Бірақ бұл саладан көк тиын алған емеспін. Біз­дің қоғамға мифологияның керегі де жоқ сияқты. Бұрын асырайтын адамым бар деген сеніммен қара кешке дейін мифологияны зерттеуші едім. Сөйтіп жүргенде 700 беттік кітап жазылып қалғанын өзім де байқамай қалыппын. Жол таба білмесең, жазушылықпен бала-шағаңды асырауға да жағдай жоқ. «Басқа салаға кетіп қалсам қайтеді осы» деген екіұдай ойда жүремін. Қарап тұрсам, балаларға арналған кітабымызға сұраныс бар сияқты. Өйткені қазақ тілінің мәдениетіне құрметпен қарайтын, қазақ тілі­нің ғажайыбына сене бастаған жас буын өсіп келеді. Өмірдегі бір борышым деп осы нәрсені сезінемін. Көп уақытымды аудармамен де өткіздім. Қазір аударма жасағым келмейді, шаршадым. Бір жағынан шәкіртақы алып, шетелге кетіп қаламын ба деп ойлап қоямын (ұлы Жансүгірді көрсетіп). Мына баланы алып кетемін. High school-да жүресің сосын. (Күліп).

– Әңгімеңізге рахмет.

Әңгімелескен

Ая ӨМІРТАЙ