Есенғали Раушановтың 23 жыл бұрын берген сұхбаты (видео)

_{1995 жылы желтоқсан айында Тәуелсіздік күні қарсаңында «Қазақстан» телеарнасынан көрсетілген «ӨМІР – ӨЗЕН» хабары.} 

_{Бейбіт Құсанбектің архивінен.}

 Бейбіт Құсанбек: Армысыз ағайын, «Өмір-өзен» хабарының бүгінгі қонағы – төл әдебиетімізде соны құбылыс ретінде танылған ақын, қазіргі қазақ поэзиясының ең талантты өкілдерінің бірі Есенғали Раушанов. 

Есенғали Раушанов 1957 жылы 5- қазанда Қарақалпақ АКСР-і Хожейлі қаласында дүниеге келді. 1973 жылы Қызылорда облысы Жаңақорған ауылы Келінтөбе ауылында №192 қазақ мектебін жақсы көрсеткіштермен тәмамдады. Ауылда екі жыл жұмыс істеп, 1975 жылы әскер қатарына шақырылып, Солтүстік Кавказ әскери округында танк полкінде механик- жүргізуші міндетін атқарды. Азаматтық борышын өтеп келгеннен кейін, Өзбекстанның Жызақ облысы Мырзашөл аудандық «Достық» газетінде тілші, бөлім меңгерушісі болды. КазГУ-дің журналистика факультетін сырттай оқып бітірген. Әр жылдарда «Жалын», «Арай» журналында қызмет істеді, «Зерде» журналының бас редакторы болды. 1995 жылдың шілде айынан бастап «Жазушы» баспасының директоры. Есенғали Раушанов он шақты жыр жинақтарының авторы, «Жастар Одағы» сыйлығының, «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты. Үйлі- баранды. Зайыбы Науатай Жылқыайдарқызы бухгалтер-экономист. Қыздары: Айгүл, Әйгерім, Нұргүл Бауыржан Момышұлы атындағы №131 қазақ орта мектебінде оқиды. Өмірдегі басты мұраты – өтірік айтпау, жалғандыққа, жасандылыққа жаны қас. 

Бейбіт Құсанбек: Есенғали, сіздің атақты «Қара бауыр қасқалдақ» атты өлеңіңіз бар. Бұл өлең кезінде Желтоқсан оқиғасының символы сияқты болған өлең. Осыдан тура бір апта бұрын желтоқсан оқиғасына тоғыз жыл толды. Енді уақыт өтіп барады, жылдар өтіп жатыр, бірақ осы желтоқсан оқиғасы туралы біздің бір айта алмайтын ақиқатымыз, күмілжіктей беретініміз, бір нәрсені ашып айта алмайтын сияқтымыз. Осы оқиғаға бүгінгі күн биігінен азамат ретінде, ақын ретінде көзқарасыңыз қалай?

Есенғали Раушанов: Желтоқсан оқиғасы ол біздің ұлтымыздың, қазақ халқының жазылмас жарасы сияқты жайт. Айталық, түріктер кезінде 1453 жылы II Мехмет Сұлтан Ыстамбұлды шауып алып, Айя Софияның төбесіне көк байрағын қадаған. Сөйтіп Айя Софияның ішіне кіріп, «ислам бол, ислам бол» деп үш рет айғайлаған олар. Сол күнді әрбір түріктің баласы ешқандай конституцияда, ешқандай өзінің бір тарихи оқулықтарында жазылмаса дағы кереметтей өмір-бақи жадында сақтап өтетін жағдайы бар. Сол сияқты американдықтардың, айталық, өзінің конституциясы қабылданған кезін, орыстардың Куликов шайқасын ешқашан жадынан шығармайтыны сияқты біздің қазақ халқы-дағы, қазақ халқының перзенттері де арада қанша жылдар, ғасырлар өтсе де Желтоқсан оқиғасын ешқашан жадынан шығармайды деп ойлаймын. Желтоқсан оқиғасы өзінің тұтастай алған кездегі тарихи бағасын алды ма деген әңгіме – басқа әңгіме. Оны айтып отырған себебім, жаңа сөзімнің басында айттым, демек бұл тұтастай бір түбірімен қопарылып алынған жоқ, әлі зерттелген жоқ, ол да заңды шығар, өйткені 1812 жылы Ресейдегі өткен француздармен Ұлы Отан соғысы туралы ең үлкен шығарма «Соғыс және бейбітшілік» десек, Лев Толстойдың, оның өзі ол оқиға біраз өткеннен кейін жазылды. Соның ішінде мен өзім жазған «Қара бауыр қасқалдақ» деген өлеңді үлкен нәрсе деп есептемеймін, ол бір перзенттік қана парыз еді. Ал енді ғасырлар, жылдар өтер, есік кағып ертең тұр, алдымызда ХХІ ғасыр тұр. Міне, енді Сіз бен біз соның есігінің табалдырығында тұрмыз. Келесі ғасырда бұл оқиға шын мәнінде зерттеліп, өзінің бағасын алады, сол кезде Сіз бен біз қазіргі көзқарастардың біразына қайта қарауға мәжбүр болатын шығармыз деп ойлаймын. Өйткені архивтің материалдары бар, қазіргі оған қолы жетпей жүрген адамдардың сол кезде қолы жетеді. Сондай жағдайда Сіз бен біз батыр деп танып, Сіз бен біз патриот деп танып жүрген адамдардың біразына деген көзқарасымыз өзгеруі мүмкін, ал керісінше кейбір адамдарға деген жылы қабақтар танылуы мүмкін-ау деп есептеймін. Бұл ешқандайда құпия емес, тарихта осылай болатын нәрсе. Тарихи оқиға өтеді. 

Бейбіт Құсанбек: Жақсы, мені ойландыратын осыған бір қоғамдық пікірдің қалыптаспауы, өйткені егер бұл бізге қайғылы күн болса біз дұрыстап қайғыруымыз керек, егер бұл біздің ұлттық үлкен жеңіске жеткен күніміз болса, біздің бір рухымыз оянған күн болса, ол сондай дәрежеде, сондай көңіл-күйде қарсы алынуы керек. Ал бізде не әрі емес, не бері емес, әрі-сәрі бір көңіл-күй. 

Есенғали Раушанов: Енді ол күндер өз мемлекеттік статусын алды, мемлекеттік тұрғыдан мәртебесін алды. Ал тарихтың жағдайында қандай болмасын жеңіс ол әдетте қан-төгіс арқылы келетін еді, сол жеңіс болатын ондай мереке, мейрам күні біз өткендерді еске алып, құрбан болғандарды еске алатын жағдайымыз ол заңды. Олай болатыны, көзіміз көрді ғой енді оны өтірік жабатын ештеңесі жоқ. Тап қазіргі сіз бен бізге түсіндіретіндей ол бір жеңіл өткен оқиға емес, өте ауыр оқиға. Соның ішін осы жаңағыдай айтқан осы Желтоқсан оқиғасының қазақ халқы үшін салмағы ауыр ма, жоқ әлде ол бостандыққа ұмтылған шынында мереке, шаттық күні ме деген сұрақ туатын болса, мұның өзіне біздің шынында жауап беретін кезіміз әлі алда деп есептеймін. 

Бейбіт Құсанбек: Жаңа XXI ғасыр деп қалдыңыз, сіз ақын ретінде жалпы XXI ғасырдағы қазақ поэзиясы туралы өткен жолы «Қазақ әдебиеті» газетінде өте бір жақсы мақала жаздыңыз, болжам жасадыңыз. Сіздің енді ондағы болжамдарыңыз мені таң қалдырғаны бір оптимистік рухта болып шықты. Бірақ енді бір жыл өтті, одан бері мынау заман өзгеріп жатыр. Қазіргі өнер мен әдебиеттің жағдайы өзіңізге белгілі. Ал, сіздің сол оптимистік рухтағы көзқарасыңыз өзгерді ме, өзгерген жоқ па? 

Есенғали Раушанов: Өзгерген жоқ және өзгермейтін де шығар. Олай болатын себебі, мен қазақ поэзиясының ертеңі жақсы болады деп сенемін. Олай болатын себебі, оның бүгіні нашар. Қазіргі қазақ әдебиетінің басынан өтіп жатқан кезеңдер, бұл бір дауыл алдындағы тыныштық сияқты. Дауыл алдындағы тыныштық және елдегі экономикалық саяси ахуалдар осының барлығы болашақтағы біздің үлкен әдебиетіміздің пайда болатынына, демек алдыңғы топырағын дайындап келе жатыр, алдыңғы себептерінің пісіп жетіліп келе жатқаны сияқты. Мұндай жағдайлар тарихта өте көп болған, айталық Латын Америкасы кезінде көптеген қиыншылықтарды, күйзелістерді, дағдарыстарды, саяси дағдарыстарды, экономикалық қиындықтарды басынан өткізді. Азамат соғыстары болған жағдайлар болды, оны білесіздер. Гарсия Маркестің «Жүз жылдық жалғыздық» романында жазылған барлығы. Ал сол Латын Америкасына ел түңілгендей жағдайда еді. Бір түйір нанға жарымай отырған ел сияқты еді кезінде. Рабиндранат Тагордың айтқаны бар ғой: «Жартылай аш, жартылай жалаңаш халықтан адамгершілік шықпайды» деп. Сол заманда шықпайтыны рас еді. Бірақ қазіргі Латын Америкасының әдебиеті дүниежүзін таң қалдырып отыр. Сол сияқты мен ойлаймын, біздің қазақ поэзиясы алдағы ғасырда үлкен сілкіністе болады. Ал ондағы тақырыптарды талдап жіктейтін болсақ, ең бірінші тақырып мен ойлаймын бұл патриоттық, ұлтқа деген сүйіспеншілік. Қазақ халқының өткенін танып зерттеу, жаңа көзқарастарды қалыптастыру. Сол сияқты кешеге дейін біз дұрыс қарамай келген көптеген соны тақырыптарды жаңадан ашу, жаңағы сіз бен біз айтқан желтоқсан оқиғасы туралы жазылатын тамаша поэмалар сол кезде болады деп ойлаймын. Сол кезде жаңа сіз айтқан «Қара бауыр қасқалдаққа» біз менсінбей қарайтын боламыз. Мен Құдай тағаладан сол күнге жетсек деп ойлаймын. 

Бейбіт Құсанбек: Мен сіздің әсіресе жыраулық поэзияны, оның ішіндегі әсіресе, анау Қазтуған жырауды, одан кейін Махамбет осы сияқты нағыз қазақтың нағыз патриоттық поэзиясы сонда жатыр, иә? Соларды Сіздің жатқа білетініңізді, оны өзіңіз енді үлкен ұстаздарым деп білетініңізді бәрі біледі, көптеген адамдар біледі. Ал енді осы біздің әнұранымыз дейміз ғой, мемлекеттік гимніміз (1992 жылы қабылданған гимн туралы айтып отыр, 2006 жылы жаңа Мемлекеттік гимн қабылданды) соны Сіз жатқа білесіз ба? 

Есенғали Раушанов: Жоқ, жатқа білмеймін және жақын арада жаттай алатын да түрім жоқ. Оның себебі былай: қазақтың ең басты әнұраны – «Қаратаудың басынан көш келеді, көшкен сайын бір тайлақ бос келеді». Оны қай-қайсысымыз да жаттап алдық. Тілге орамды, жүрекке жеңіл деген сияқты. Енді бұл былай: біздің енді заңымыз бар, Қазақстан Республикасының Конституциясы бар. Сол Конституция бойынша екі-үш атрибут өзі оған біз тіл тигізуімізге де болмайды, жұртқа да қорлатпауымыз керек, өзіміз де қорламауымыз керек: байрағымыз, елтаңбамыз, әнұранымыз дегендей. Демек осы мәселенің басын бір ашып алуымыз керек, бұл жерде қорлағалы отырғамыз жоқ. Енді әңгіменің шынын айтпаса сөздің атасы өледі дейді. Менің айтайын дегенім мынандай нәрсе: мынау жазылған гимн, қазіргі гимн маған ұнамайды. Маған ұнамайтын себебі, бұл қазақ халқына арнап жазылған нәрсе, қазақстандықтарға деп айтайық, қазақ халқына. Сондықтан, қазақ халқының ұғымында қалыптасқан өлеңге бұл келмейді. Ана тіпті басқасын айтпай-ақ қояйық, текстің тығыздығы деген болады «Қаратаудың басынан көш келеді, көшкен сайын бір тайлақ бос келеді.» Біз демек алдымыздағы айтылатын өлеңде қайғы барына қалыптасып алдық, дайындалып алдық. Мынада ондай жоқ, ал формасының өзі қазақ поэзиясында жоқ форма. Бұл баяғы Совет Одағының гимнінің үлгісінен алынған. Мұның бірінші музыкасы жазылған, содан кейін тексті жазылған. Ал одан кейін ол біздің тілімізді ұстай береді, тілімізді ұстай береді. Буын саны тіпті асып кеткен, әнге лайық келмейді деп есептеймін. Сол үшін күндердің бір күні туған кезде бұл мәселеге қайта оралатын шығармыз деп ойлаймын. Мен баяғыда бір ұсыныс айтқанмын, қазақтың гимні «Сарыарқа» болсын деп, Құрманғазының «Сарыарқа» күйі. Әзірге біз қалыптасып алайық деп. Ол қабылданбады, ендеше ендігі жазылатын гимніміз, бірінші тармақтың басынан бастап екінші тармаққа жеткенше адамның демі бітіп қалатындай ұзын-сонар жолдар емес, кәдімгідей шағын, түсінікті, ұғынықты және сонымен қатар қанымызды ойнататындай әсерлі болуға тиіс. Мұның сөзі көп, сөзі көп болғасын әсер де азаяды. Айталық, міне былай қылайық. «Қараңғы түн серпілді, Ұйқысынан ел тұрды, Атқа мін, қазақ, атқа мін, Майданға, майданға!». Жаттап алдыңыз өзіңіз, бір ауыз айттыңыз да жаттап алдыңыз. Ал мынаны сөйтіп жаттай алмайсыз ғой, бұл ұзақ нәрсе жатқан. Ал сосын мына жағдайды тағы ескерейік. Бүгін әйтеуір кішкене мемлекеттік мәртебе алғаннан кейін қазақтың тілін үйрене бастаған адамға бірден мұны жаттаған қиын болады деп есептеймін. 

Бейбіт Құсанбек: Жыраулық поэзиядан бір келтіріп жіберіңізші енді? 

Есенғали Раушанов: Жыраулық поэзияның рух көтеретінін айтайық, бір ғана мысал айтайын мен. Батыр жорықтан келе жатып, аттан құлап жараланып жатыр. Соның өзіндегі рухты қараңыз: 

«Сақ етер тиді санама, 

Сақсырым толды қаныма. 

Жара бір тәтті, жан тәтті, 

Жара аузына қан қатты, 

Жарақшылар жоқ па екен, 

Жарымай білте саларға, 

Жағдайсыз жаман қалып барамын, 

Жанымда бір жақынның жоғынан, – дейді. Әйтпесе мына рухтың күштілігін қараңыз, Қазтуғанның автопортретін жасаған өлеңіне, енді ол өзінің автопортреті деп қоймаған шығар, бірақ мен солай ойлаймын автопортреті деп. 

«Бұлт болған, айды ашқан, 

Мұнар болған күнді ашқан. 

Мұсылман мен кәпірдің, 

Арасын бұзып дінді ашқан, 

Сүйінішұлы Қазтуған» дейді, Қазтуған жырау айтады өзі туралы. Ал мен ойлаймын, Қазтуған жырау өзін айтып тұрған жоқ, ол қазақты айтып тұр бұл жерде. Қазақтың моральдық-әлеуметтік саяси портретін жасап отыр. Жалпы қазақ деген нәрсенің өзі, қазақ деген атаудың өзі мен ойлаймын: бұл ұлттағы азат бастың, құл бастың емес, азат бастың бір айқын кезі, асқақ кезі. Осыны қазақтық деп қабылдаған болу керек. Орыстың тілімен айтқанда, қазақ деген «состояние души». Неге дегенімізде құлдыққа, күңдікке, қорлыққа көнбеу, азапқа көнбеу, арда басын қадірлеу өзі. Анау Атырау мен мынау Алтайдың арасындағы кең даланы иемдену дегеніңіз тек осындай ғана халықтың қолынан келетін іс. Ал мен өткенде бір жерде айтқанмын, қазаққа басқа халықтармен иығын теңестіріп тұру ол ұяты мен иманына бағынады, ал өзінің бостандығына келген кезде оған қара пенде сияқты жермен жүру ол аздық етеді. Қазақ аспанда қалқып ұшып жүргенді тәуір көретін халық. Духтың күштілігін, рухтың күштілігін айтып отырмын мен бұл жерде. 

Бейбіт Құсанбек: Есенғали, сіз айтқандай мен қазақ болғаныма өте қуанамын шынын айтқанда, ал бірақ осылай біз әлі халық ретінде бір тұзы татымаған тамақ сияқтымыз кейде, әйтеуір бірдеңеміз жетпей тұратын сияқты. Жалпы қазақ деп халық ретінде өзіміз туралы көп айтамыз. Бірақ бірдеңеміз жетпейтін сияқты, соны, не жетпейтінін білмеймін мен. 

Есенғали Раушанов: Оны мен де білмеймін не жетпейтінін, бірақ егер ертең мәңкүр-нәңкүр қабылдайды ғой қай-қайсысымызды да о дүниеге барғанда. Сонда: «Мына жалғанда сен қуандың ба?» десе, қуандым дер едім. «Неге қуандың?» десе, ең бірінші қазақ болып туғаныма қуандым дер едім және менің бақытым сонда болды деп жауап берер едім. Егер ол менен жауап алған жағдайда. Олай болатын себебі, біздің халық үлкен халық, әдеби потенциалы, адамгершілігі сұмдық үлкен халық. Қазақтың патриоттығы ол соқыр наным емес, кәдімгі айқайды салған кезде қылышын ала жүгіретін соқыр наным емес. Ол парасатқа, адамгершілікке, жан-жақты білікке жүктелген және сол жүйемен жүретін халық деп есептеймін. Оның да негізі бар, өйткені ұлт болып қалыптастық қой, бағана қазақ деген «состояние души» деп айтып кеттім иә? Демек, бұл жерде қазақ үшін қымбат бір-екі нәрсе бар. Ана догма болмайтын себебі, қатып қалған қағидаларды ұстамайтын себебі, ол өзінің жеке басының азаттығын қатты ойлайды біріншіден, көп ешкімге мойынұсынғысы келмейді. Сосын жеке өзінің ұғымына ешкімнің қолын салдырғысы келмейді. Ал, мұндай халық азаттықты жақсы көретін халық, бостандық сүйгіш халық біреуге қиянат та жасамайды. Сондықтан, мен қайталап айтам, қазақ болу деген ол бақыт, қазақ болу деген ол қиын, бірақ қазақ болу деген ол бақыт. 

Бейбіт Құсанбек: Мынау жалпы ұғымдардан жалқы ұғымдарға келейік, Есенғалидың өз басына таман жақынырақ келейік. Ал енді қазіргі заман бәріміз қиын деп жатырмыз, әсіресе өнер адамдарына қиын. Ақын деген әсіресе бәрінің бір барометрі сияқты, бүкіл бәрін өзіне қабылдап тұрған сезімнің приборы сияқты, өте қиын. Сонда енді осы заманда кейбір адамдар іштей мүжіліп, өзінің ділін жойып, іштей сынып сөйтіп жатыр. Ал, сіз ше? 

Есенғали Раушанов: Жоқ, мен оған сынбаспын деп ойлаймын. Сындырмайтын бір-ақ күш бар шығар. Ол мынандай нәрсе – ол мен өзімді өлеңге арнаған адаммын, сол қазақтың қара өлеңінің рухы. Маған қай кезде де жәрдем береді деп есептеймін. Сондықтан, қазақтың қара өлеңі аман тұрған кезде, мен оны жаза аламын, ол менің қолымнан келеді. Маған ол бүгінгі нанның аздығы, бүгінгі киімнің тапшылығы көп аса мұң емес. Менің басқа мұңдарым да бар, ол жетеді өз басыма. 

Бейбіт Құсанбек: Биік пафоспен айттыңыз өте. Ал енді өлеңді не үшін жазасыз? Бұл енді кәсіп пе, нан табу ма, әлде атақ шығару ма? Не үшін жазасыз? 

Есенғали Раушанов: Өлеңді мен ұйқым келмегесін жазам. Ал жұрттың, сендердің неге жазатындарыңызды білмеймін. Неге ұйқысы келмейді деген ол басқа әңгіме ғой, неге ұйқы келмейді деген. Мынау заманда ұйықтау деген, жалпы сананы ұйықтатып тастау деген қиын сияқты. Ұйқы бермейді мына заман бәрібір, ұйықтаймын дегенмен. 

Бейбіт Құсанбек: Ал енді жалпы атаққа қалай қарайсыз? Сіз де біраз атақ алдыңыз ғой енді жаңағы «Жастар» сыйлығы бар қазіргі, бұрынғы комсомол, «Алаш» сыйлығын алдыңыз дегендей. Әлі де біраз сыйлықтардан үміткер шығарсыз? 

Есенғали Раушанов: Бір жігіт айтып еді «берсе аламыз ғой» деп. Берсе аламыз енді. 

Бейбіт Құсанбек: Жалпы енді қазір өзі мынау жан-жаққа тереземіз ашылып шетелге шығу бір модаға айналып тұр ғой. Сіз де енді талай шетелге шыққан шығарсыз мүмкін? Қанша шетелге шықтыңыз, шетелден не базарлық әкелесіз сіз өзі? 

Есенғали Раушанов: Мен өте консерватор қазақпын. Мен өзі шалдың баласымын. Соның ішінде әлгі «Көң қатса қалпына» дейді ғой қазақ. Соның үшін шал-кемпірден туғаннан кейін шетелден зат тасу менде ондай көп бола бермейді. Оны ана жеңгеңіз де, балалар да біледі. Оны мойындап қойған, ал енді шетелге шығып тұратыным рас, иә, шетелге жұмыс бабымен барып тұрамын. Мүмкіндігім болғанша қарайтыным кітаптар. Мысалы, жақында ғана Пәкістанға барып қайттым, Исламабадқа. Сонда әдебиет, мәдениет және демократия деген тақырыпта үлкен конференция өтті. Бір қуанғаным, екі том кітап алып қайттым, біреуі – «Пәкістан әдебиеті» дейтін кітап, екіншісі – «Ұлы мистик ақындар» деген кітап. Әрқайсысы 30 баспа табақтан. Менің үлкен олжам сол болды ғой деймін. 

Бейбіт Құсанбек: Ұнататын ақыныңыз кім, ұнатпайтын ақыныңыз кім? 

Есенғали Раушанов: Ең ұнататын ақыным – Есенғали Раушанов, ең жек көретін ақыным да – Есенғали Раушанов. 

Бейбіт Құсанбек: Ал енді Есенғали, бүгін біздің студиямызға келіп, осылай қонақ болғаныңыз үшін сізге көп рахмет. Поэзия, әдебиет – халықтың рухы, жаны десек, сол рухы, жанының туын ұстайтын ақындар әрқашан өршіл рухта болсын, сізге де соны тілеймін. 

Келесі эфирде тағы да жүздескенше сау- саламат болыңыздар, қадірлі көрермендер! 

Есенғали Раушанов: Алла жар болсын! 

Желтоқсан, 1995

Әзірлеп беріп отырған Бекарыс Бейбітұлы.