МИФОЛОГИЯЛЫҚ «ҒАЖАЙЫП МЕКЕН» СИПАТТАРЫ

 «Ғажайып мекен» образының туындау себептері және сипаттары

Уақыт өтіп, заман өзгергенмен, адам табиғаты, оның негізгі мақсат-мұраттары өзгермес. Айталық, жанға жайлы, бақытты ғұмыр кешетін «Ғажайып мекенді» аңсау – бағзы замандардан келе жатқан мифтік сюжет. Ғажайып мекен – мифтік таным бойынша рухтың мәңгілік тұрағы. Бұл бүгінгі күнге жеткен ежелгі Қосөзен, Мысыр, Қытай, Үнді, Кельт және басқа да ежелгі өркениеттердің көне жазбаларында кездесетін тұрақты желі. Демек ежелгі заманда рухтың мәңгілік өмір сүретініне сеніп, дене (сыртқы сауыт) өлгеннен кейін, жан өзінің екінші мекеніне, яғни «негізгі, о дүниелік өмірге» өзінің «мәңгілік тұрағына» көшеді деп сенген. Уақыт өте бұл миф халықтардың тарихи-мәдени даму кезеңдеріне байланысты дамып, белгілі дәрежеде трансформацияға ұшырап, көркем өнерге де ауысты. Академик Сейіт Қасқабасов мұндай мотивті қамтитын шығармалардың қазақ фольклорында өте аз сақталғандығын айтады [1, 174]. Аталмыш сюжетке Асан Қайғының Жерұйықты, Қорқыттың өлмейтін жерді іздеуін жатқыза аламыз. Осыған орай, Ғажайып мекен кей халықтарда өлімнен кейінгі рух аттанатын Жұмақ ретінде түсінілсе, кей халықтарда қарапайым пенде іздеп таба алатын «тылсым, паралельді кеңістік» ретінде түсінілгенін аңғарамыз. С.Қасқабасов мұндай сюжеттердің пайда болуын адамдардың өмір қиындығын көре келе жұмақты жер бетінен іздеп, тауқыметсіз өмірді өлгеннен кейін емес, тірі кезінде көргісі келгенімен байланыстырады [1, 378].

Мифтанушы Серікбол Қондыбайдың тұжырымы бойынша, барлық адамзат баласы алғашында Ілкі төрде өмір сүрген. Ал кейіннен адамзат баласы жерге түсірілгенде, жер бетінде Ілкі төрдің төменгі дәрежедегі көшірмелері пайда болған. Ғалым бұл «Ілкі төрлік нәрді» қабылдаған «көшірмелерге» шартты түрде «Төретам» деген атау береді [2, 52]. Келтірілген Ілкі төр мен Төремтамның сипаттары біз зерттеу нысанына алып отырған «Ғажайып мекен» сипаттарымен ұқсас келеді. 

«Ілкі Төр – құдайы құдіреттің (принциптің) материалданған нәтижесін (көресінін) бойында сақтап, оны қорғап, қажетіне қарай ырқын немесе еркін (доктринасын) адамзатқа жеткізіп тұратын дәстүр, орталық. Бүгінгі жер бетінде өмір сүріп жатқан барлық халықтардың, тарих тұңғиығында жойылып кеткен «өлі» халықтардың төл дәстүрлеріндегі барлық мифологиялық сюжеттер, символдар, діни догматтар мен рәсімдер (ритуалдар), тіпті, адамзаттың барлық тілдері мен әліпбилері о бастағы бір дей-тұрпаттан немесе ілкі-тұрпаттан (протоформадан) – Ілкі Төрден өрбіп шыққан.

«Рухани орталық» немесе «Төретам» дегеніміз – Ілкі Төрдің эманациясы, яғни төменгі деңгейдегі «көшірмесі», «қайталама туындысы», «күлдігі», ол Ілкі Төрдің құдайылық құдіретін белгілі бір мөлшерде ғана қабылдайды, сақтап тұрады, сондықтан, осы тұрғыдан алғанда әрқашан Ілкі Төрге бағынышты орталық (кіндік), оның жеке дәстүрлік тұрпаты болып табылады», - деген анықтама бере отырып, ғалым Ілкі Төр мен Төретамның символдарын келесідей бөліп көрсетеді: 

• Ілкі Төр мен Төретам геометриялық символдар түрінде көрсетіле алады. Мысылы: шеңбер, төртбұрыш, ромб, конус, куб, жұлдыз, өс (өзек), қиылысу нүтесі, полюс, т.б.
• Белгілі бір топографиялық символдар күйінде бейнелене алады: а) бастау, бұлақ, тұма, қайнар, көз, құдық, дария, б) тау, тас, в) ор, апан, қуыс, үңгір, г) ағаш, д) жолдар тоғысы, т.б.
• Нақты бір сәулет өнерінің символдары ретінде көріне алады: қала, қамал, сарай, храм-ғибадатхана, үй (там, жай), қоршау/шарбақ, қабырға, дарбаза, т.б.
• Белгілі бір сандық таңбалар арқылы көрсетіле алады: бір, екі, үш, төрт, бес, алты, жеті, сегіз, тоғыз, он, он үш, елу, алпыс, тоқсан, жүз, төрт жүз елу, т.б.
• Адамдар, яғни тірі пенделер аң-жануарлар және т.б. күйінде көрсетіле алады: мифтік (ертегілік) кейіпкерлер.
• Қарапайым заттар күйінде бейнелене алады: таяқ, қазық, баған, қақпа, есік, тостаған, қазан, сусын, т.б.» [2, 51-58].

Ежелгі дәуір әдебиетін зерттеген ғалым Алма Қыраубаева: «Адам өмірі өлгеннен соң да жалғасады деген миф адамзат қандай көне болса, ол да сондай сондайлық көне тылсым дүниемен тамырласып жатады. Қазақтарда «Шыбын жан бір-ақ түтін бу секілді» (Әсет) деп, жан кеудеден ұшып шыққан соң екінші өмір кешеді деп түсінген.

Жер бетіндегі жақсы тұрмыстың адам қиялындағы о дүниелік идеал елесі – Жұмақ. Әр халық оны өз ортасы мен өмір тіршілігіне қарай елестетеді. Бір қызығы, о дүние туралы адам әуелі тек рахат өмірді айтқан. Ал екінші жағы: о дүние жаза тарту (тозақ) – кейін пайда болған ұғым» [3, 193]. 

Арғы бергі дәуірлердегі көркем өнер туындыларында бейнеленген «Ғажайып мекен» мотиві ежелгі заманның көне жазба жәдігерліктерінен, таным-түсінігі мен мифологиялық жүйесінен тамыр тартатыны белгілі. Әр халықтың таным-түсінігі, сана-сезімі мен тұрмыс-тіршілігі әр түрлі болуына байланысты, сол танымнан өрбіген мифтік сюжеттер де әр түрлі сипатта дамыды. Сол себепті зерттеу жұмысымыздың алғашқы бөлімінде «Ғажайып мекеннің» әлем мифологиясындағы түрлі пішіндерін талдай отырып, оларға ортақ сипаттама келтірмекпіз.

Көне классикалық мифтердің қатарына кіретін Кельт мифологиясында бұл мотивтің сан түрлі нұсқалары кездеседі. Кельттер б.з.д. І мыңжылдақта Еуропа жерінде белгілі болған көшпенді тайпа. Олар Англия, Ирландия, Галлия, Богемия, Солтүстік Италия және т.б. жерлерді иемденді. Кельттердің шығу тегі жөнінде көпжақты пікір кездеседі. Айталық, Н.К.Рерих кельттер тұрмысының ізін Тибет тауларынан аңғарып, өз зерттеулерінде олардың Орта Азиядан келгендігін жазса, кельт дүниесін зерттеуші Н.С.Широкова кельттіктерді Дунай маңынан келген деп көрсетеді [4, 256].

Кельт тайпасының құрамына галл және бритт атты екі тайпа кірген. Сонымен қатар, бұл тайпалардың өзі бірнеше топтарға бөлінген. Біз зерттеу нысанына алған «Ғажайып мекеннің» кельт мифологиясындағы көп түрлі нұсқалары осы жайтпен де түсіндіріледі. Мәселен, Уэльс бриттері «мәңгілік жаз орнаған бақытты мекенді» Гвин немесе Гвинвас, Корнуолла бриттері – Мельвас, Сомерсеттің бриттері – Аваллон, Авильон немесе Аваллах деп атаған [5, 159]. Мұнан бөлек кельт мифологиясында мәңгі бақытты өмір сүретін ғажайып мекеннің әр түрлі нұсқалары кездеседі. Ежелгі ирланд мифологиясында Дану тәңіршесінің ұрпағымен байланысытырылатын Тир Тоингире, Тир-нам-бео, Тир-нам-ог деген ғажайып мекен аттары кездеседі.

Аваллон аралы Гальфрид Монмутскийдің «Британия корольдерінің істері» еңбегінде алғаш рет аталады. Монмутскийдің хроникасына сәйкес, соғыста ауыр жарақат алған Артур осы аралға әкелініп, ем алып, өз халқының көмекке шақырар сәтін күтіп жатыр [6]. Жазушының баяндауынша, бұл ғажайып мекенде алма ағаштары бір мезгілде гүлдеп, әрі жемістеп тұрады. Сондай-ақ, дәнді-дақылдар жер өңдеусіз, өздігінен өсіп шығады. Жеміс-жидек мол, берекелі мекенде адамдар мәңгі өмірге ие болады. Бұл сипаттарына сәйкес, Аваллон Грек мифологиясындағы Геспирида бағын еске салады. Ендеше, Аваллон – кельттіктердің жұмақ жайлы түсініктерінің жиынтығынан құралған мифтік мекен. Көне жазбалар бойынша, Инис Аваллонда яғни Аваллон аралында мәңгілік жаз орнаған. 

Король Артур есімімен байланысты аталатын тағы бір мифтік мекен – Камелот. Бұл Артурдың кеңес өткізетін дөңгелек үстел орналасқан рыцарлық сарайы. Оның нақты тарихи мекені белгісіз. Тарихшы К.Гидлоу өз зерттеулерінде Камелотты Англияның батыс бөлігіндегі Чешир графтығының Честер қаласында орналасқан деп тұжырымдайды. Көне аңыздарға сәйкес, саксондық соғысқа дейін Британия, Ирландия және Бретань (Франция) елдері Камелотқа бағынған. Камелотта король Артур мінсіз сарай құрып, еуропаның ең даңқты батырларын өз қызметіне шақырып отырған. Нәтижесінде бұл рыцарьлар Дөңгелек үстелдің мүшелеріне айналған.

Мысырлықтар үшін марқұмдар культі үлкен мәнге ие болды. Бұл культ өлімді мойындамау мен мәңгілік өмірге деген сенімге құрылды. Ғасырлар бойы бұл культтің формасы өзгергенмен, мазмұны өзгеріссіз қалды. Көне мифтерді зерттеуші И.Г.Садовскаяның айтуынша, мысырлықтардың о дүние жайлы түсініктері уақыт өткен сайын өзгеріп отырды. Алғашқыда қайтыс болған адамның денесін дұрыс сақтаса, марқұм бейіттің ішінде өмір сүруді жалғастырады деп сенген. Кейіннен өлген адамның рухы көктегі құдайларға көтерілуі керек деген сенім орын алды. Кейінгі уақытта Осирис басқа да құдайлармен қайтыс болған адамның жанын күтіп алып, оған үкім шығарады деген о дүние патшалығының концепциясы пайда болды. Таразының бір жағына адамның барлық құпия сырын сақтаған жүрегі, екінші жағына ақиқаттың символы Маат патшайымның мүсіні (кей нұсқаларда қауырсыны) қойылады. Күнәхар адамды Амт есімді құбыжық (қолтырауын басты арыстан) жеп қояды. Ал күнәсіз адам Шару (Йалу, Иару) алқабында бақытты өмір сүрген. Ендеше, Иару алқабы мысыр мифологиясында о дүниелік өмірдің, яғни Дуаттың бір бөлігі ретінде сипатталады. Бұл мекенде Осиристің сотынан мүдірмей өткен тақуа, күнәдан таза жандар мәңгілік өмірге ие болып, бақытқа кенеледі деп сенген. И.Г.Садовская этикалық компоненттің дамуы – мысырлықтардың о дүниелік өмір жайлы түсініктерін айтарлықтай өзгертті: ендігі бақытты, мәңгілік өмірдің кепілі табыттың үлкендегі емес, игі, әділ өмір сүрумен байланысты болды деп көрсетеді [4, 35]. Ғалымның айтуынша, көптеген ғалымдар адам жанының мәңгілік өмір сүруі жайлы тезис алғаш рет мысыр мифологиясында пайда болған деп тұжырымдайды. Мысырлықтар дене өлгеннен кейін, адам жаны басқа, жаңа туылып жатқан денеге ауысады деп сенген. Барлық құрлықтық және теңіздік жануарлардың денесінен өтіп, қайта жаңа туған сәбиге енеді, солайша үш мың жыл жалғасады деген сенім орын алған. 

Мысыр мифологиясында құдайлардың да жаны бар деген сенім орын алған. Мәселен, Ра-ның жеті жаны болған. Жұлдыздарды құдайлардың жаны деп қабылдаған (Орион – Осиристің жаны). Жалпы «жан» сөзінің мысыр мифологиясындағы нақты ұғым-мағынасы жоқ. Оның әр түрлі терминдермен анықталған әр түрлі компоненттері болған (Ба, Ка, Ах, Му).

«Марқұмдар кітабын» талдаған И.В.Рак, адам қайтыс болғанда, оны о дүниеде күтіп тұрған сынақтардан өту шарттары мен жолдарын баяндай келе, Иару алқабына сипаттама келтіреді: «Сот біткеннен кейін, мысырлық мәңгілік рахаттың мекені – Қамыс алқабы, Иару алқабына аттанады. Ғажайып мекенге апарар жолдағы сонғы сынақ – қақпа бөгеп тұрады. Оны дуа арқылы ашуға болады.

Иару алқабында марқұмды дәл жер бетіндегідей өмір күтіп тұрады. Алайда одан да бай және бақытты. Еш нәрседен қысымдық немесе тапшылық көрмейді. Бейіттің қабырғаларында бейнеленген қызметшілер алқапты өңдеп, мал бағып, шеберханаларда еңбектенеді. Жеті Хатхор, Непри, Непит, Серкет және басқа да құдайтектілер бұл о дүниелік егістікті құнарлы етіп, малды семіз әрі өсімтал етеді. 

Марқұмға жұмыс істеудің қажеті жоқ, ол тек қана демалыспен уақыт өткізеді. Оған жер өңдеп, мал бағудың қажеті жоқ. Себебі қабірге қызметшілер, құлдар мен ушебтидің статуэткаларын салады.

Ушебти – (жауап беруші). «Марқұмдар кітабының» алтыншы тарауында «ушебтиді қалай жұмысқа салуға болатыны» жайлы баяндалады. Иару алқабында құдайлар марқұмның атын атап, жұмысқа шақырғанда, ушебти «Мен мұндамын!» деп алдыға шығу керек. Сонан соң ол бұйырған жаққа барып, тапсырған жұмысты орындайды» [7, 270].

Ирландық кельттердің мифологиясында Хай-Бразил (Хетер-Блетер – Шотландия, Хай-Бресайл – Ирландия) – Ирландияның батыс жағалауында орналасқан мифтік арал атауы. Ғалымдардың пікірі бойынша, Хай-Бразил немесе Isla de Brazil кельт сөзінен аударғанда «бақыт аралы» деген мағынаны білдіреді. Аңызға сәйкес, ғажайып аралдың Брезал деген әміршісі болған [4, 297]. Көне жазбаларға сәйкес, бұл мифтік аралды жеті жылда бір рет қана көруге болады. Себебі кейбір мифтік деректерде Хай-Бразил аралы мұхит суында еркін жүзіп жүреді. Сондай-ақ сағым болып көрінген арал жақындаған кезде тұман арасында жоқ болып кетеді. Сол себепті мәңгілік өмір мен жастық шақтың мекеніне оңайшылықпен жету мүмкін емес. Аңызға сәйкес, егер бұл мифтік аралға от тигізсе, ол мәңгі су бетінде қалып, жердегі жұмаққа айналады. Бұл мекенде сиқыршылар, данагөй тақуалар мен даңқты батырлар мекендейді. Олар ауру-сырқат пен тауқыметтің не екенін білмей, тоқшылықта бақытты өмір кешеді. Кельт мифологиясының энциклопедиясында Хай-Брезалдың ескі карталарда шынайы өмірде бар арал секілді тұрақты түрде кездесіп отырғандығы жазылады. Алғаш Хай-Бразил аралы 1325 жылғы картада кескінделген. Сол уақыттан бері еуропа картографтары бұл аралды Атлант мұхитында орналасқандай көрсетіп жүрді. Мифтік аралдың орналасқан жері әр картада әр түрлі кескінделсе де, оның екі жарты шеңбер тәрізді пішіні сол қалпы бейнеленіп жүрді. Сол маңнан жүзіп өткен кей саяхатшылар бұл аралды көргендігін айтып, оған сипаттама жазып жүрді. Осыған орай XV ғасырдың соңында Хай-Бразил аралын іздеуге арналған арнайы экспедициялар ұйымдастырылды. Алайда жаратылысы құпияға толы мифтік арал бірде көрініп, бірде көзден ғайып болып отырды [8, 54]. Осыған байланысты испан теңіздерін алғаш ашқан саяхатшылар осы мифтік аралды таптық деген оймен елге Бразилия деген ат береді. Дегенмен, көне жазбаларды ақиқат деп танушы адамдар Ирландияның батыс бөлігіндегі жағалаудан бастыс жаққа көз алмай, сабырмен ұзақ, мұқият қарап тұрған адам ғана алыс батыстан Эдемнің оңтүстік аралдарын көреді деп тұжырымдайды [9, 52]. 

Тылсым құпиясымен зерттеушілер назарын өзіне аударған ғажайып мекеннің бірі – Шамбала. Бұл Тибет мифологиясындағы тау қатарымен қоршалған ғажайып мекен. Бұл талай ғалымдардың зерттеу нысанына айналып, жер бетінен іздеп табу мақсатындағы түрлі экспедицияларға негіз болған мекен. Мұнда бейбіт өмір мен береке орнаған. Оның тұрғындары тақуа, рақымшыл; аштық, ауру-сырқат дегенді білмей, тауқыметсіз өмір сүреді. Бұл ежелгі Калачакра-тантра жазбаларында кездесетін мифтік мекен атауы. «Калачакра» (санскр. kälacakra) — Уақыт дөңгелегі деген мағынаны, ал «тантра» сөзі кең мағынасында буддизмнің Ваджраяна бағытын, ал тар мағынасында аталған бағыттың негізгі, түпкі мәтінін білдіреді. Бұл мәтіндер дәстүрлі түрде «сыртқы», «ішкі» және «альтернативті» деп бөлінеді. Біз зерттеу нысанына алып отырған Шамбаланың бейнесі, оның тарихы, әміршілері жайлы мағлұматтар сыртқы Калачакра-тантраның мәтіндерінде жазылған. Аталмыш мифтік ел туралы зерттеулер шамамен орта ғасырлық даму кезеңінен бастау алады. Шамбала (shambhala) санскрит тілінен аударғанда «бейбітшіліктің, тыныштықтың, жайбарақат тіршіліктің мекені» деп аударылады. Ресей тарихшысы А.И.Андреев «Шамбалаға апарар жол» атты зерттеуінде америка ғалымы Эдвин Бернбаум мен зерттеуші Н.Рерихтың аталмыш тақырыптағы ізденген ғылыми еңбектерін талдай отырып, Шамбалаға негізгі, ортақ сипаттама беріп өтеді: «Шамбала биік тау қатарымен қоршалғандықтан, әлемнің басқа кеңістіктерінен оқшау, қарапайым адамдарға қол жетімсіз. Шамбалада бейбітшілік пен береке орныққан. Оның тұрғындары рақымшыл әрі ақылды; олар ауру-сырқат, аштық, сондай-ақ тауқыметтің не екендігін білмейді. Олардың көпшілігі танртрикалық буддизмді зерттеу арқылы тірі күнінде-ақ мінсіз жаратылысқа (буддаға) айналады. Бір сөзбен айтқанда, Шамбала ежелгі будда жазбаларында бейнеленген сипаттары бойынша жердегі жұмақтың түпкі бейнесіне жатады» [10, 6]. Яғни бұл сипаттамаға сәйкес, Шамбала қарапайым пенденің көзіне көріне бермейтін, жердегі жұмақтың үлгісі. Ал бұл ғажайып мекенді тауып бару үшін рухани кемелдік қажет болған. 

Көне жазбалардан тамыр тартатын ілімді меңгеріп, уақытқа әмірлік етуге болатын мекенді табу мақсатында көптеген экспедициялар ұйымдастырылды. Бірнеше ғасырлар бойына әр түрлі лама мен мистиктер киелі мекенді іздеушілерге арналған нұсқаулықтар жазды. Сол себепті Шамбаланың әр түрлі нұсқалары мен жол көрсеткіштері пайда болды. Дүниежүзі ғалымдарының зерттеу нысанына айналған Шамбала ХХ ғасырда Адольф Гитлердің де назарына іліккен. Ежелгі миф бойынша, асқақ таулы алқаптың бөктерінде жер асты әлемінің есігі бар. Ол жақтан шығып жатқан қуаттың мықтылығы сонша, бұл алқапқа келген адамның «құбылу дөңгелегі» (колесо преображений) тоқтап, мәңгілік өмірге ие болады. Гитлер сондағы жер кіндігін табу арқылы уақытқа әмірлік етуді мақсат еткен. Жазушы Михаил Бурлешиннің пайымдауынша, Гитлер мен Рудольф Гесстің Шамбалаға деген қызығушылығын Мюнхен университетінің профессоры, Карл Хаусхофер оятқан. ХХ ғасырдың басында шығыстың ең құпия ұйымына мүше болған Хаусхофер Лхасадағы монастырда арнайы дайындықтан өтіп, үшінші рейхтың басшыларын ежелгі Бон-по дін өкілдерімен байланыстырады. Шамбаланы іздеуге арналған алғашқы экспедиция 1930 жылы, соңғы экспедиция 1943 жылы аттанған [11]. Зерттеу барысында экспедиция мүшелері тылсым мекенді таба алмағанымен, көне жазбаларда көрсетілген монастырларды аралап, будданың құпия рәсімдерін бейнебаянға түсіріп әкелген.

Ежелден ел жадында қалған келесі мифтік мекен – Агарта. Тибет/моңғол аңыздары бойынша, Агарти – жер асты патшалығы. Оны «Әлем патшасы» билейді. Жер бетінде ақыр заманға жетелейтін үлкен соғыс басталғанда, агарти тұрғындары адамзатқа бейбітшілік орнатуға көмектеседі деген сенім бар. Сент-Ив д’Альвейдрдің зерттеуі бойынша жер астында жасырынған Агарта мен алынбас таулы мекенде орналасқан Шамбалада тек қана дана адамдар тұрды. Бұл негізінен «бақытты ел» туралы көне аңыздың екі түрлі нұсқасы [12].

1920 жылы батыста Агарта жайлы қайта сөз қозғалды. «Жануарлар, адамдар мен құдайлар» атты кітабында саяхатшы Фердинанд Оссендовский өзінің Сібір мен Орта Азияны саяхаттағанда естіген жер асты елі жайлы аңыздарды баяндайды: «Бұл патшалық Агарти деп аталады. Ол барлық ғаламшардың жер астына созылған. Білім алған қытай ламасының богдеханға кезінде жер астына жасырынған халық Американың үңгірлерінде тұрады деп айтқанын өз құлағыммен естігем. Қазір жер бетінде олардың бұрыңғы тіршілік іздері табылып жатыр. Ол халықтардың билеушілері барлық кеңістіктің әміршісі болып табылатын Әлем Патшасына бағынады. Мұнда таңқаларлық ен нәрсе жоқ. Шығыс және Батыс екі ұлы мұхиттың орнында бұрын екі континент болғаны белгілі. Олар су астына кеткенде, адамдар жер асты патшалығына еніп үлгерген. Терең үңгірлерде көкөніс пен дәнді-дақыл өсіруге мүмкіндік беретін ерекше нұр бар. Ондағы адамдар ұзақ өмір сүріп, ауру-сырқат дегенді білмейді. Жер асты патшалығында көптеген тайпалар мен халықтар тұрады» [13].

Бүгінде Францияның ең әйгілі көшесі есептелетін Елисей алаңының тарихы көне мифтік мекенмен байланысты. Антикалық мифология бойынша Элезиумда мәңгі көктем орнаған. Мұнда құдайдың рақымына бөленген сүйікті пенделер, даңқты батырлар мен асқан білім иелері қайғы-тауқыметсіз, бақытты өмір сүреді. Яғни Елисей алаңы – бұл бақилық өмірден кейінгі аттанатын о дүниедегі ғажайып мекен. Оның бейнесі Гомердің «Одиссеясында» да жырланады. Мұнда ол адамзат баласы қайғы-қасіретсіз, бақытты өмір сүретін жер есебінде суреттеледі. Мәңгілік көктем елінде боран, құйын, қыстың ызғарлы суығы жоқ. Ғалымдардың зерттеуі бойынша Элезиумнің түпкі бейнесі ежелгі мысыр мифологиясындағы Иару алқабына негізделген. «Пирамида мәтіндерінде» Дуат Иалу (қамыс алқабы) о дүнелік өмірдің, яғни Дуаттың бір бөлшегі ретінде түсіндіріледі. «Өмірін үш сот таза деп есептеген жандар Бақыт Аралына аттанады. Жан бұл мәңгілік бақыттың мекеніне жақындаған сайын оған раушан, нәркес, сүмбіл, лалагүл, қожағай, мирта, лавр және жүзім сабағының иістері сезілетін кереметтей хош иіс келетін болған. Онда кристалл іспетті мөлдір өсендер ағып, майда жел ақырын ғана орманды тербейді. Бейне бір жерде ілініп тұрған сыбызғының үніндей тербеліп тұрған бұтақтардан тынымсыз ғажайып ән естіледі. Аралдың ортасында бақыт нұрына бөленгендердің қаласы орналасқын. Ол алтыннан соғылып, зүбаржаттан жасалған қабырғамен қоршалған. Қаланың көпірлері піл сүйегінен жасалған, құдайлардың ғибадатханасы сутастан, ал мехрабы алып аметист үйінділерінен соғылған. Қаланың жан-жағынан хош иісті майлардың өзені ағады. Бұл елдің тұрғындағы денесіз, елес фигуралар. Олар ешқашан қартаймай, қызылкүрең өрмектен тігілген киімге киініп, жайбарақат өшпес таңғы сәріде серуендеп жүреді. Мұнда мәңгілік көктем орнаған. Көкорай шалғынның гүлі мен көлеңкелі ағаштар ешқашан солмайды, жүзімнің шоұтары ай сайын піседі, ал бидай дайын нан өсіріп шығады. Бұл Ғажайып мекендегі өмір әңгіме, серуен және көңіл көтерумен өтеді. Әңгіме айтатын жер – Елисей алаңы. Бұл әңгімелесушіге ажар беретін әр түрлі ағашты қалың орманмен қоршалған ғажайып шалғын. Мұнда гүлден жасалған орындарда адамдар демалып жатады. Той үстелінің айналасында мөлдір хрустальдан тұратын ағаштар орналасқан. Онда түрлі пішіндегі шарабы бар кубоктар өсіп тұрады. Бұлбұл және басқа да ән салушы құстар ұшып жүріп, басқа шалғындардың гүлін жинап, шараптың бітіне сеуіп кетеді» [14, 126]. 

Ежелгі грек аңыздарынан бүгінгі күнге жеткен келесі мифтік мемлекет-арал – Атлантида. Бұл ежелгі грек аңызы бойынша Атлант мұхитында орналасқан мифтік мемлекет-арал. Атлантиданың тарихы мен жоғалуына байланысты танымал фантастикалық шығармалардан аса ғылыми зерттеу жұмыстары бойынша библиография өте кең. Алғашқы деректер б.з.д. IV ғасырда жазылған Платонның «Тимей» және «Критий» диалогінде кездеседі. Бұл диалогтың үзінділері А.Г.Галанопулус пен Э.Бэконның «Атлантида: за легендой истина» атты еңбегінде келтірілген. «Платонның баяндауынша, Құдайлар жерді бөліскенде, Атлантида теңіз құдайы Посейдонның иелігіне берілген. Ондағы тұрғындар – атланттар, Посейдонның жұбайы Клериодан таралған ұрпақ деп есептелген. Атлантиданың солтүстігінен соғатын суық желдерден биік таулар қорғаған. Қабырғасы алтыннан, күмбезі күмістен жасалған ғимараттары бар қалаларда дана, жоғары мәдениетті, кеңпейіл адамдар өмір сүрген. Табиғаты бай, жері шұрайлы құрлықтың сыйын жергілікті халық пайдаланып отырған, сондай-ақ мұнда әр түрлі жан-жануарлар жайбарақат мекендеген» [15]. Осындай ерекше сипаттарымен Аталантида жайлы миф түрлі саланың зерттеушілерін қызықтырады. Нәтижесінде бұл мекен тарих, әдебиет, саясат, метафизика және т.б. сала мамандарының зерттеу нысанына айналды. Мұның мәні адамзат баласы бақытты ғұмыр кешетін ғажайып мекеннің тылсым сырын ашып, бұл мифтің қаншалықты шындыққа жанасымды екенін анықтау болатын.

Қытай халқының әлем жаратылысы жайлы түсініктерінде күн мекені, Янь бастауындағы Аспан феномені басым рөлге ие. Аспан өмір сүруші адамдарды бақылап, күнәлілерді жазалап, жақсыларды марапаттап, әлемді билейді. Әлемдегі барлық даналық пен сұлулық аспанмен байланысты. «Кунлунь тауының шыңында Жоғарғы Әміршінің сарайы орналасқан. Онда күн ағайындарының үйі – керемет фусан ағашы өсіп, феникс құсы көрінеді. Аспанда ғажайып сұлу және дана феялар мен айдаһарлар мекендейді. Ескі заманда батыл Фу-си секілді бұл жерге баспалдақ арқылы көтерілуге болушы еді. Кейіннен, құдайлардың бұйрығы бойынша аспан мен жерді байланыстырушы баспалдақ жойылып, адамдар құдайлардың мекенін көру алу мүмкіндігінен айырылды» [4, 103]. Инчжоу – көне қытай мифологиясындағы тау арал. Мұнда ажалсыз сяндер мекендейді. Сипаттамасымен даос сеніміндегі жұмаққа ұқсайды. «Теңіздердің арасында орналасқан сегіз құрлық жайлы жазбаларда» көрестілгендей, Инчжоу Куйцзи жерінің батыс жағалауынан 700 мың ли қашықтықтағы Шығыс теңізінде орналасқан [16]. Қытай мифологиясындағы өлімсіз немесе ұзақ жасаушылар елі көбіне теңіздің ар жағында орналасқан. Мәселен батыста Мәртебелілер елінде ұзақ жасаушылар тұрған. Олар тамаққа үй және жабайы аңдармен қатар буға дайындалған муцзинь гүлін қолданған. 

Мәртебелілер елі жайлы көптеген қызық жайттар айтылады. Олардың киген киімдері мен бас киімдері әрдайым жинақы әрі ұқыпты көрінген, белге қылыш ілген. Әр тұрғынның қарамағында екі ала жолбарыс болған. Барлық адамдар ешқашан ұрыс шығармайтын зиялы, сыпайы болған. Жолбарыстар да мысықтар секілді қолға үйретілген жуас. Базарда ары-бері жүрген адамдар мен жолбарыстар көп болса да, тәртіпсіздік орын алмайтын. Осы жөнінде Конфуцийдің мұңды сөздері бар: «Менің ілімін Қытайда іске аса алмайтындықтан, мен оны іске асыруға болатын Цзюи аймағына жету үшін салға мініп теңізге жүзіп кеткім келеді». Мәртебелілер Цзюи аймағында тұрған. Сондықтан Конфуций дәл сол елге барып өз ілімін таратқысы келді деген тұжырым бар [16, 91].

Батыста да ұзақ ғұмырға ие адамдар тұратын ғажайып мекендер болған. Мәселен, СюаньЮань елінің Цюнь-шань тауында адамдардың ең аз жасаған жасы сегіз жүз жыл болған. Бұл елдің тұрғындары адам келбетті жылан денелі және құйрығы басқа оралған Хуан-ди құдайының ұрпақтары тәрізді. Жақын жерде Сюаньюань дөңі орналасқан. Оны төрт жылан әр жағынан қорғап жатқан. Мергендер садақ басын батысқа бұруға қорққан. Себебі ол жақта Сюанюань дөңі – Сары императордың жері орналасқан.Жалпы алғанда Қытай мифологиясында ұзақ немесе мәңгі жасаушылар елінің түрі көп. Және ол ел тұрғындарының өз ерекшеліктері бар. Бірінде жоғары келтірен Хуан-ди құдайының ұрпақтары болса, бірінде денесі мен шаштары ақ адамдар, келесісінде бір қолды немесе бір аяқты адамдар [16].

Жапон мифологиясы бойынша мәңгілік өмір елі – Токоё. Бұл сөздің бірнеше аудармасы бар: токоё – «мәңгілік түн» және «Мәңгілік патшалық». Сонымен қатар Токоё – «марқұмдар елі» деген мағынаға ие болған. «Кодзики: ежелгілердің істері жайлы жазбалар» атты көне шығарманың мәтінінде бұл мекен Аматэрасу тәңірешенің басынан өткен оқиғалармен байланыстырылады. Аматэрасудың інісі Суса-но-о құдай өзінің жеңісіне мастанып, елдің мазасын ала бастайды. Оның істері барған сайын жиіркенішті әрі сорақы болды. Бірде ұлы тәңіреше Аматэрасу оо-ми-ками киелі тоқыма бөлмесінде киім тоқып отырғанда, Суса-но-о тоқыма бөлмелерінің шатырын сындырып, ала құлынның құйрығынан ұстап, ішке лақтырып жібереді. Мұны көрген аспан тоқымашылары қорқып, құпия жерлеріне ине қадап, қайтыс болады. Болған жайтты көрген Аматэрасу тәңіреше қорқып, амэ-но-ивая - Аспандық жартас үңгірдің есігін ашып, ішіне тағылды. Дәл сол сәтте Жоғары Аспанның Жазығы, Орта ел – Қамыс жазығы қараңғы түнекке оранды. Сол себепті Мәңгілік түн орнады. Осы кезде құдайлар Аспандық тынық өзеннің бойына жиналып кеңес құрады. Мәңгілік патшалықтан (Токоёдан) ұзақ ән салушы құстарды әкеліп, ән салғызып қояды. Ұзақ ән салушы құстар – әтештің ескі атауы. Оның Мәңгілік патшалықпен байланысы түсініксіз қалады. Бұл мифтік желінің түсініктемесінде Д.Цугита «Әтештерді Күн тәңіршесі Аматэрасу тығылып, мәңгілік түнек орнағанда әкелді. Демек, Токоё сөзін «Мәңгілік түн патшалығы» деген мағынада түсіну керек» деп тұжырымдайды. Осыған орай, «ё» элементінің фонетикадық эквиваленті ё - («түн») және ё - («әлем», «патшалық») дау туғызады. Т.Мацумура мяо (оңтүстік Қытай) халқында әтештің айқайы тығылып қалған күнді шақыртты деген миф барына нұсқайды. Әтештің шақыруы мен таңның тауының байланысы шүбә келтірмейді. Сондай-ақ, әтештің шақыруы марқұмдарды тірілте (ұйқысынан оята) алады деген сенім бар [17, 85-89].

Иран мифологиясында, яғни Авестада аталатын мифтік тұрақ – Вара. Оны тұрғызған алғашқы адам, әрі алғашқы патша – Йима. Бұл мекенді иман жүзді, пәк адамдар мекендеген. Аңыз бойынша, Йима бұл мекенді халқын ғаламат суықтан сақтау үшін тұрғызған. Вараны түркілік Ұр, Ұрым немесе Үрім сөздеріне паралель жүргізіп зерттеген С.Қондыбай: «Вара – идеалды, мінсіз космостың бейнесі.Үндіирандықтар мен сақ-скифтерде, сондай-ақ түркілерде де ғалам мен адамзат кеңістігі квадрат не төрткүл пішінді деп түсінілген. Жердің төртбұрыштылығы – түркі мифологиясындағы ғаламның горизонталь моделінің көрсеткіші екендігін де білеміз. Көктүріктерде бұл «төрт бұлұң» (төрт бұрыш) деп аталса, қазақтарда «төрткүл» (төрт бұрыш), «шартарап» (төрт бұрыш) деп аталып келеді және осы сөзге байланысты тұрақты тіркестер қолданылады. Бір қызығы қазақ тілінде қолданылатын «дөңгелек дүние» сөзі мен квадрат пішінді дүние моделіндегі формалық қайшылықтардың мифологиялық танымда болмайтынын Әлішер Ақышев Авеста мифі арқылы түсіндіреді. Ол үндіевропалық дәстүрде шеңбер мен квадраттың шендес, тең дүниелер екендігін, күн осы квадрат космостың бұрыштарын межелейтінін, сондай-ақ Авестада аспан эпитеті болатын сөздің дөңгелек дегенді де, квадрат дегенді де білдіретінін жазады» [18, 191].

Мұнан басқа ғажайып мекеннің қазынаға бай сипатымен ерекшеленетән де түрлері бар. Мысалы, шумер мифологиясындағы Аратта. Көне жазбаларға сәйкес, бұл Урук қаласынан алыс орналасқан, Инанна тәңірешесінің үйі. Таңғажайып мекенде алтын, күміс секілді сансыз бағалы металдар мен асыл тастар көп. Сондай-ақ алтын мен қазынаға толы оңтүстік Американдық мифтік мекен – Эльдорадо. Бұл ел жайлы алғашқы аңыздар Америка континентінің ашылуымен байланысты. Оның негізгі қисыны үнділік Чибча тайпасының салты бойынша, тайпаның көсеміне лай жағып, ол Эльдорадоға «алтын адамға» айналғанша үстіне алтын құм себеді. Сонан соң ол көлге жуынып, асыл сыйды судың түбінде қалдыратын болған. Кейіннен әйгілі алтын қала Эльдорадоны іздеуге арналған зерттеу экспедициялары аттанды. Бұл экспедициялардың нәтижелері қанды оқиғаларға да әкеп соқты. Аталған тақырыпта қалам тартқан Эдуард Кондратовтың «По багровой тропе в Эльдорадо» романы осының дәлелі.

С.Қондыбай: «Өтүкен сөзінің этимологиясы «өтүк» және «кен» көне түбірлеріне байланысты, мұндағы өтүк сөзінің көне айтылу нұсқасы көк түрік тілінде дуыссыз дыбыстардың қосарланбайтынын ескерсек, бұл сөздің қазақша айтылуы «оттық», яғни отты, жалынды, алаулы дегенді білдіреді. Екінші түбір – қазіргі қазақ тіліндегі (кеңістік – пространство) мағынасын береді, сонда Өтүкен – «Отты кең», «отты кеңістік» деген таза мифтік ұғым шығады. Бұл космогониялық мифтегі ғалам оттан пайда болады деген түркі және үндіиран түсінігін көрсетеді. Осы трафаретті біз басқа қазақ папалельдері – Ергенеконнан да, Алғидан да көреміз. Өтүкенді әр мифологиялық қабат бойынша «жіліктеп» берсек:

Космогониялық мифте, яғни ғаламның жаратылысы туралы мифтерде Өтүкен протокосмосты, абақ немесе алтын-отты жұмыртқа, отты тумақты білдіреді;

Ғалам моделінің тікелей нұсқасында ол – орта дүние, төртбұрышты жер беті, горизонталь модельде ол – төртбұрышты жер бетінің кіндігі, орталығы;

Мифтекті сенімдегі Өтүкен – 1) түркі жұртының түп Отаны; 2) ең таңдаулы ел мен халық – көктүріктер елі және оның халқының жері; 3) жер кіндігі, барлық әлемнің орталығы» [18, 194-195]. 

Әлем мифологиясында тұрақты кездесетін «Ғажайып мекен» мотивтерін салыстырғанда, бұл желілердің бір-біріне ұқсас, ортақ элементтерге құрылғанын байқаймыз. Айталық, адам рухы мәңгілік бақытты өмір сүретін мекеннің сипаттарын саралай келе, тұрақты түрде ұқсас бейнелер мен жағдаяттарға келіп тірелеміз. Мәселен, «Ғажайып мекен» желілері көбіне су, тау және ағашқа байланысты сипатталады. Мысалы, кельт мифологиясындағы ғажайып мекен желілерде алма басты назарға алынады. Алтын алма өсетін ғажайып аға міз мезгілде гүлдеп әрі жемістеп тұрады. Оның жемісін татқан адам мәңгілік өмірге ие болады. Кельт мифологиясына зерттеу еңбегін арнаған Н.С.Широкова: «Керемет қасиеттерге ие ғажайып алмалар жайлы мотив бізді өсімдік мифологиясының басты тақырыбы болып табылатын Әлем ағашын еске түсіреді. Әлемнің ортасында орналасқан бұл ағаштың бойына Қасиетті күш дарыған. Оның ғажайып жемістерін тек қана таңдаулы адамдар ғана жеп көре алады», -деп жазады [19, 51]. 

Қазақ мифологиясында Әлем ағашы – Бәйтерек саналады. Бұл ағаштың жоғарғы бөлігі – аспан әлемін, діңі – ортаңғы әлемді, тамыры – төменгі, жер асты әлемін білдіреді. Осылайша, үш әлемді байланыстырушы Бәйтерек қазақ фольклорының сюжеттік желісінде маңызды қызмет атқарады. 

Мысыр мифологиясындағы ғажайып Аспан ағашы немесе Хатхор ағашы бұлттардың үстіңгі бөлігінде, жұлдыздардың арасында өседі. Оның үстінгі бөлігінде жеті Хатхор – басында күн дискісі мен сиырдың мүйізі бар сегіз жас әйел құдайлар өмір сүреді. Бұл әйел құдайлар О дүние патшалығындағы қайтыс болған адамдарды тамақтандырып, дабылда ойнайды. Осы тәрізді әлем ағашы жайлы мифтік сюжеттер ежелгі Қосөзен, Иран, Үнді және тағы басқа елдердің мифтік жүйесінде кездеседі. Бұл сюжеттерді салыстырғанда, Әлем ағашы үш дүниені байланыстырушы қызметінен бөлек, мәңгілік өмір мен жастық шақтың, даналық пен білімнің символына айналған киелі ағаш.

Сонымен қатар, қарапайым пенденің көзіне көрінбейтін тылсым кеңістік көп жағдайда су әлемімен байланысты сипатталады. Бұл ежелгі қоғамның таным-түсінігі мен мифологиялық жүйесіндегі су стихиясының маңызды қызметін айқындайды. Айталық, әлемнің жаратылысы жайлы космогониялық мифтерде алғашқы орынға су шығады. Мұны біз мысыр мифологиясын еске түсіру арқылы байқаймыз: әлемде ешнәрсе жоқ кезде, жалғыз теңіз Нун болды. Әлем жаратылысының бастауында тұрған Су – апакалипсистік мифтерде де «Топан су» сюжеті арқылы бастауға қайта оралу мотивінде көрініс табады.

О дүние жайлы мотивтерді сөз еткенде, оларға су арқылы баратыны жайлы баяндалады. «Ғажайып мекеннің» кей нұсқаларында су киелі, пәк мекенді қоршап тұрған стихия болып сипатталса, кей нұсқаларда су астында орналасқан тылсым патшалық ретінде сипатталады. Сәйкесінше, судың ғажайып мекен жайлы сюжеттердегі атқаратын сан түрлі қызметін анықтаймыз. Мәселен, басқа құрлықта немесе аралда орналасқан ғажайып мекенге жету үшін, міндетті түрде су бетімен жүзіп өту қажет. Яғни мұнда су – екі әлемді, екі дүниені байланыстырушы көпір қызметін атқарады.

Сонымен қатар, көп нұсқада «Ғажайып мекен» тауда немесе аралда орналасады. Бұл тылсым кеңістік тұманмен жасырынып, қарапайым пенденің көзіне көрінбейді. Мәселен, кельт тайпасының ұрпақтары, кельт мәдениетінің мұрагерлері саналатын Ирландықтардың аңызы бойынша, Дану тәңіршесінің балалары Ирландия жеріне келгенде, айналаны қалың тұман басып жатқан [5, 219]. Ирланд мифологиясы бойынша Дану – барлық құдайлардың анасы және ең жоғары мәртебелі патшайым. Мифтанушы Серікбол Қондыбай: «Дану – көптеген тәңіриелердің (олардың ішінде Дагда, Нуаду, Диан Кехт, Луг, Гоибниу, Огма сияқты тәңіриелер де бар) шешесі болып есептеледі. Уэльс дәстүріндегі Дон – Белидің (оның есімі галлиялық күн тәңіриесі Беленуспен байланысты болуы мүмкін) жұбайы; Белиден уельстік ірі тарихи әулеттер өз шежірелік тегін бастайтын болған. Уельстік шежірелерде Дану/Дон Аннаға айналған; Анна – өлілердің халқы – анаонды билейді (о дүниенің уельстік атауы – аннон). Бұл бретондық дәстүрге де тән» [20, 455]. Ирланд сагаларына сәйкес, сидтер ирландия жерін мекендеуші тайпаларды жеңу арқылы жаңа жерге ие болып қалады. Бұл жерге көз тіккен басқа келгінді тайпалармен соғысқа түсіп отырады. Осындай соғыстарда үнемі жеңіске жетіп отырған сидтер галл тайпасынан жеңіліп, басқа мекенге кетуге мәжбүр болады. Сол сәтте Маннаннан маг Лир Дану құдайының ұрпақтарына көзге көрінбейтін, қорғалған, тылсым кеңістік жасап береді. Бұл ғажайып мекенде мәңгілік өмір тұрақтаған. Оны тек Дану тәңірешесінің ұрпақтары ғана тауып бара алады. Сондай-ақ бұл мекенге таңдаулы пенделер тағдырдың жазмышымен немесе арнайы шақыру арқылы бара алады. Айталық, Конн Жүз Шайқастың еліне «Тир-нам-бео» деп аталатын ғажайып мекеннен сұлу қыз келіп, оның ұлы Кондланы өз еліне шақырады. Алайда әкесі ұлын белгісіз мекенге жіберісі келмей сиқырды пайдаланады. Ғажайып мекеннің аруы Кондлаға алма ұстатып, өзі ғайып болады. Осыдан кейін ер жігіт басқа тамақты қойып, тек алмамен қоректенетін болады [5, 272]. Мәңгілік өмір мекенінің бір белгісіне айналған ғажайып алмада бірнеше қасиет бар. Ол – қартаю мен ауру сырқаттан сақтап, мәңгілік өмір дарытады, содай-ақ жоғарыдағы мысалдан келетін «ғажайыпты ұмыттырмай, есте сақтауға» көмектеседі. Себебі ешқандай друидтердің сиқырына қарамастан күндердің күнінде Кондла ғажайып мекеннен келген тағы бір елшімен бірге сол елге қашып кетеді. 

Сонымен қатар «Ғажайып мекенге» тән келесі бір сипат – уақыт пен кеңістіктің ерекшелігі. Мұндағы уақыт кәдімгі өмір заңына бағынбайды, көп жағдайда бұл мекенде уақыт тоқтап, оның тұрғындары мәңгілік жас кейіпте қалуының сыры осы жағдайға байланысты болып келеді. Ал кей жағдайда сөз етіп отырған ғажайып мекен әлем орталығы болып, уақытты тоқтатуға, кері айналдыруға, басқаруға болатын жер кіндігі ретінде сипатталады. Мысал ретінде тибет мифологиясындағы Шамбаланы келтіре аламыз. Мифтанушы Серікбол Қондыбай «Мифологияда әлемнің орталығы, жер кіндігі болып табылатын ғалам осі әр түрлі нақты нысандар арқылы көрсетіледі», - дей келе, оның қатарына өсіп тұрған ағаш, ағаш баған, тау, жерге шаншылған семсер, отаудағы ошақ пен от, қазан, орда, тақ және т.б. жатқызады [21, 457]. «Бұлардың барлығы – Ғалам кіндігі, осы кіндік арқылы, тік тұрпатты (вертикаль) Ғаламдық өзек (ось) өтеді. Міне, осы келтірілген нысандардың ішінде ғаламдық құрылымның «болмыстық» негізгі бейнесі болып өсіп тұрған ағаш (Ғаламдық ағаш – мировое дерево) есептеледі. Ол осы нүктеде өседі», - деп жазады [21, 457]. 

Сондай-ақ, «Ғажайып мекен» жайлы желілердің көбісінде мәңгілік өмір еліне белгілі бір астың дәмін татқан соң барады. Мәселен, кельт мифологиясында мәңгілік жастық шақты сыйлаушы – ғажайып, алтын алма, грек мифологиясында амброзия немесе тартар. Қытай мифологиясында Янь-ди құдайының қызы Шао-Нюй мәңгі өмірге ие болу үшін өзінің жаны мен тәнін шынықтырып, су нефриті мен тау хрусталін қабылдайды. Өзін отпен сынап, мәңгі өмірге ие болып, алыс мекенге аттанады.

Жер әлемі мен о дүниені байланыстырушы жандар болады. Кельт мифологиясында мұндай қызметті друидтер атқарған. Друидизм Мысыр дініндегі марқұмдар культіне ұқсас болып келген. 

Қорытындылай келе, әр түрлі таным-түсініктен өрбіген «Ғажайып мекен» мотивтерін саралай келе, оларға ортақ сипаттарды келтірейік:

• ғажайып мекен – рухтың мәңгілік тұрағы;
• уақытқа әмір жүргізуге болатын жер кіндігі. Мұнда уақытты тоқтатуға немесе кері айналдыруға болады.
• ғажайып мекеннің тұрғындары аштық, ауру-сырқат, тауқыметті білмей, бақытты тұрмыс кешеді;
• көп жағдайда тұманмен жасырынған, қарапайым пенденің көзіне көрінбейтін тылсым кеңістік;
• тек қана белгілі дәрежеде рухани кемел, батырлықпен даңқы шыққан немесе құдайлардың рақымына бөленген таңдаулы пенделерге ғана ашылатын пәк мекен.

 Ғажайып мекенге саяхат

«Ғажайып мекен» жайлы түсінік қалыптасқаннан бері, адамзат аңсарынан туған бұл бақытты ғұмыр кешетін мекенді іздеу туралы мотивтер де пайда болды. Аталған сюжетті қамтитын шығармаларда ол мекеннің ерекше ғажайып сипаты, тұрғындары, сонымен қатар ол мекенге барудың жолы мен өзіндік шарттары баяндалады. Рухтың мәңгілік тұрағын іздеген саяхатшылар «Ғажайып мекен» сипаттарын өз көрген-білгенімен толықтырып отырды. Соның бірі – орта ғасырдың әдебиетінен сақталған «Әулие Бренданның жүзгені» жайлы шығарма. Бұл орта ғасырдағы батыстың көрнекті әдеби туындысы болып табылатын шығарма. Мұнда Әулие Бренданның мәңгілік бақыттың мекенін алыс теңіздерді жүзіп іздегені жайлы ғажайып саяхаттар баяндалады. Франсуаза Лерудің айтуы бойынша, біздің заманымызға антикалық замандағы кельттердің басқа әлем жайлы дәлме-дәл сипаттамалары жетпеген. Грек мәтіндерінде балықшылар қайығымен жан тасымалданғаны жайлы аңыздар кездеседі [22, 250].

Ирлан мифологиясындағы «Ғажайып мекен» мотивтерін еске алсақ, ондағы орталық түсінік Сид сөзіне жинақталған. Sid сөзінің этимологиялық мағынасы «әлем», яғни белгілі бір біздің әлемімізге параллелді, өзгеше сипаттарымен ерекеленген болса да, онымен жалғасып немесе түйісіп жатқан, таңдаулы ерекше пенделерге ғана ашылатын Өзге әлем дегенді білдірген. Оның тұрғындары құдайлар мен құдайтектес қаһармандар болған.

Ирлан мифологиясында кеңістік бес жол феноменіне негізделеді. Бұл бес жол қасиетті Тара елінің орталығына апарар жол деп түсінілген [23]. Ирландияның барлық мифтік және эпикалық аңыздарында ол үш деңгейде орналасады:

• Теңіздің ар жағында, батыста, теңізден жүзіп өткеннен кейін ғана баруға болатын үлкен, бақытты аралдар;
• Көл мен теңіздің түбінде, алтын мен хрустальдан салынған сарайлар. Кейде жағдайда оларға кенеттен жол ашылады;
• Төбелер мен үйіндіде: Ирландияның қазіргі тұрғындары немесе галлдардың келуінен кейін олардың құдайтекті ізашардары Дану құдайының тайпалары басып алушыларға төтеп бере алмай, жер астына жасырынуды құп көрді. Кей уақытта адамдар арасында пайда болып, негізінен сол жерде баяғы тұрмыс-тіршілігін жалғастырды [22, 250-251].

Ирланд аңыздарында Мананнанның сиқырлы аралдарына барып, тірі оралған пенделер жайында да сюжеттер кездеседі. Соның бірі – Кианның ұлы Тадг. Фресен ғажайып елінен келген жауынгерлер Тадгтың елін шауып, әйелі мен бауырларын тұтқынға алып кетеді. Көп ұзамай қандастары мен жұбайын қайтармақ болған Тагд қырық батырды жинап жолға шығады. Көптеген ерекше аралдардан өтіп, су бетінде қиыншылықты бастан өткеріп, Тадг әскерімен ғажайып аралдың жағасына келіп түседі. 

Жарты әскер жүзіп келген кемені қоруылдауға қалып, қалған жиырма батырмен Тагд ғажайып мекенді аралауға кетеді. Жауынгерледрің алдынан хош иісті алып жеміс-жидектер бағы шығады. Бақта ел көрмеген сұлу құстар әсем ән салады. Бірнеше осындай бақтан өткен соң, жолаушылар көгорай шалғынға шығады. Мұнда үш тау, ал сол үш таудың әр қайсысының шыңында орналасқан сарайды көреді. 

Алғашқы тау биігіндегі ақ мрамордан соғылған сарайға беттегенде, алдарынан сұлу әйел шығады. Тагд мұнда кімдер тұратынын сұрағанда, әйел «бұл сарай Майледтың ұлы Кремоннан бастап Жүз шайқастағы Коннға дейінгі ирландия карольдарына тиесілі» деп жауап береді. Алайда әйел бұдан басқа екі сарайдың иелерін атаудан бас тартады. «Өздерің барып сұраңдар» деп жол сілтейді. 

Екінші сарайдың алдынан жауынгерлерді алтын көйлек киген Сезайр патшайым қарсы алады: «Мен Ирландия жеріне алғаш қадам басқан мен едім. Содан бері зұлым елден менімен бірге келген батырлармен бірге осында тұрамыз» Бұл мекеннің иелері Тагдтың келетінін білген екен. Бұл сарайда Ирландияда даңқты болған патшалар мен көсемлер, батырлар, Парфелон мен Немед, фирболгтар мен сидтер тұрады екен. Сезайр патшайымның айтуы бойынша бұл Иннис Далеб, солтүстіктегі Иннис Эркандра және шығыстағы Адам атаның жұмағынан кейінгі әлемдегі төртінші жұмақ [5, 274-277]. Тадг күміс қабырғалы сарайда кім тұратынын сұрағанда, «өздерің барып сұраңдар, мен айта алмаймын» деген жауапты тағы да естиді. 

Үшінші сарайдың алдында жолаушылар демалатын көгалды көреді. Бұл көгалда шаштары алтын тәрізді жал-жұлт еткен боз бала мен бойжеткенді көреді. Олардың қолында қанша жесе де, азайып таусылмайтын алтын алма болады. Жөн сұрасқаннан кейін, ер жігіттің Жүз шайқастағы Конның ұлы Кондла екендігін, ал жанындағы қыз оны ертіп кеткен бойжеткен екендігін біледі. Бұл сарайда кім тұратынын сұрағанда: «Ешкім де тұрмайды. Бұл сарай Ирландияның болашақ карольдеріне арналған. Алайда саған, Тадг, мұннан орын табылады, соңымнан жүр», - деп, Кондла мен бойжеткен Тадгты кең, әдемі үйге алып келеді. 

Бұл үй салтанатымен корольдарды да қабылдауға мүмкіндігі келетіндей. Ақ қоладан жасалған қабырғалардағы алмаз бен бағалы тастардың жарқылдағаны сондай, қараңғы кештің өзінде жарық беріп тұрады. Тадг сыртқа көз тастап, гүл мен жеміске толып тұрған алма ағашын көреді. Бойжеткеннің айтуынша дәл осы ағаштың алмасы Кондланы осы елге ертіп әкелді, бұл мейірімді ағаш өз жемісімен үйдің барлық адамдарын тойғыза алады. 

Тадг жақын маңнан сұлу бикештерді көреді. Арасындағы ең сұлуы Тадгтың алдынан шығып сәлем береді. Бұл сидтер тайпасындағы Гебанның қызы Клиодна болып шығады. Тадгке Клиоднаның сөздері ұнайды, алайда ол «үйге қайтуымыз керек» деп шешеді. Клиодна «бізде көбірек қалшы» деп айтып үлгергенше, үш ғажайып құс ұшып келіп, ерекше ағашқтан бір-бір алма үзіп жеп, кез-келген адамды ұйқыға бөлейтін әсем ән шырқайды. Клиодна:

• Бұл құстар сенімен бірге ұшады. Ирландияға барар жолда көңілің түсіп, жабырқамасың үшін олар саған жол көрсетіп, ән салады. Сондай-ақ, өзіңмен бірге мына жасыл ыдысты ал. Оның ерекше күші бар. Сен оған су құйсаң, ол сол мезетте шарапқа айналады. Алайда сен оны ешкімге беруші болма. Оны жоғалтсаң – өлімің жақында деп біл. Бойнн өзенінің жағасындағы жасыл алқапта бұғы сені жаралайды. Сонан соң басқа ерлер келіп сені мерттіккенше ұрып-соғады. Мен өзім сені жерлеп, тастан тау соғамын. Кейіннен оны Кройде Эссу деп атап кетеді, - деген өсиет айтады [5, 279]. Бұл үзіндіден ұғарымыз – ғажайып мекен тұрғындары болашақты болжай алады. Сондай-ақ бұл мекеннен кеткен адам артында қалған ғажайыпты аңсап, жабырқайды. Мұны біз алманың дәмін татып, ғажайып мекенге бара алмаған Кондланың мысалынан да аңғарамыз. Сол үшін де Клиодна Тагдке құстарды ертіп жібереді.

Жауынгерлер жарқылдаған үйден кетіп, жағаға келеді. Шығарып салуға келген Клиодна жағада күткен батырлармен амандасып, «Көп күткен жоқсыңдар ма?» деп сұрайды. Батырлар: «Бір күн де өткен жоқ» деп жауап қайтарады. Сонда Клиодна: «Сендер мұнда бір жыл бойы болдыңдар, сонда да ешнәрсе ішіп-жегілерің келген жоқ. Мұнда аштық пен суық жоқ» дейді. Айта кететін жайт, сидтер мекендейтін ғажайып мекенге тән негізгі белгі – олар уақыт пен кеңістіктің заңына бағынбайды. Жауынгерлер бұл ғажайып мекенде мәңгілікке қалғысы келеді. Алайда Тадг «Бұл жерде қаншалықты жақсы болса да, Біздің үйге қайтуымыз керек» дейді. Қош айтысып, батырлар қайыққа мініп, теңізге шығады. Жабырқаған көңілдерін әсем ән айтқан құстар көтереді. Жүректері қалпына түсіп, соңғы рет ғажайып аралға қарағысы келгенде, друидтер жіберген тұманнан басқа еш нәрсе көрген жоқ. Құстар Тадгке Фресен еліне жол көрсетеді. Фресеннің әскерін жеңіп, королі Катманды өлтіріп, Тадг тұтқында кеткен әйелі Либан мен қос інісін алып еліне қайтады. Фресен елінен әкеткен мол қазынасымен Ирландияға аман-есен оралады [5, 280].

Тау басындағы алтын, күміс үйлердің сипаттары қазақ фольклорында да кездеседі. Мұны біз келесі «Ғажайып мекеннің қазақ фольклорындағы көрінісі» атты тараушада кеңінен сөз ететін боламыз.

Ғажайып мекенді, мәңгілік өмірді аңсау мотивіне Ескендір Зұлқарнайынның өлмес суды іздеген хикаяттарын келтірсек болады. «Данагөй емші» атты өзбек ертегісінде Ескендір амал тапқыш уәзіріне басқалар орындай алмайтын тапсырма береді. Оған аспан мекендеушілері мен жер асты тұрғындарын тауып келуді бұйырады [24]. Ал әзірбайжан ертегісінде теңіз патшасы салық төлеуі үшін Ескендір теңізді жағып жіберуді бұйырады. Бұл ертегіні талдаған Е.А.Костюхин: «Теңіз патшалығын бағындыру тек қана ертегілік іс-әрекеттің байланысы ғана. Барлық назар теңіз патшасынан алған ғажайып сыйға негізделеді. Бұл сыйдың мағынасы әркімге ашылмаған, және Ескендірге оны иемдену бұйырмаған. Сонымен қатар теңіз патшасының сыйы Ескендір өте алмаған даналықтың сынағы. 

Теңіз патшасы Ескендірге екі ғажайып нәрсе сыйлайды: дәндер (ұн) және алтынға толтыру қажет ыдыс. Түпсіз ыдыстың мотиві жер бетіндегі барлық қазынаны тартушы тас сияқты өзінің қиын сынақ мағынасынан моральдік түсінікке ауысып кетті. Бұл талдауға түскен ертегілердегі басты нәрсе ыдыс емес, нан пісірілетін дән немесе ұн. Наубай мен Ескендірдің әйелінің қолынан түк келмейді. Сондықтан олар Ескендірге кәдімгі нанды беріп, ал ғажайып дәннен пісіріп, дұрыс шықпаған нанды бақташыға береді. Осы бақташыға әлемнің барлық құпиясы ашылып, өзін қоршаған адамдардың өлімін болжай алатын болады. Кедей бақташы жақын арада емші атанады» [25, 151].

Е.А.Костюхин мәңгілік өмірді (өмір негізін, тірі су) іздеудің фольклордағы сюжетін екі типке бөліп қарастырады: ертегілік-мифологиялық және эпикалық. Екі жағдайда да іздеу нысаны басқа патшалықта (өлілер елінде) болады. Қиял-ғажайып ертегінің бас қаһарманы сол жаққа тірі суды іздеп аттанады. Алайда ертегіде әлі ажалсыздық идеясы қалыптаспаған. Бұл идея эпоста пайда болады. Сол себепті ол су мәңгілік өмірді сыйламайды, оның көмегімен өлі адамды тірілте алады (немесе жастық шақ қалпына келеді) [25, 154]. 

Сюжеттің эпикалық түрі – бұл ертегілік-мифологиялық типтің дамыған түрі. Мұның ең жарқын мысалын ежелгі вавилондық Гильгамеш эпосынан табамыз. Досы Энкидуды жоғалтқан Гильгамеш өзінің өзен сағасында тұратын Утнапишти бабасына барады. Жолда қаһарман түнек елінің он екі майданынан тау арқылы өтеді, өлім суынан жүзіп өтеді. Алайда Гильгамеш ажалсыздыққа қол жеткізе алмайды: ол ұйқы сынағынан өте алмай, өзіне сыйланған жастық гүлін мәңгілікке жоғалтады. 

Зерттеушілер Гильгамеш пен күнтекті құдай Шамаштың тығыз байланысын дәлелдейді. И.М.Дьяконов: «Гильгамештің мәңгілік өмірді іздеген саяхаты - бұл Күннің жер асты саяхаты (өлген адамның кейпінде Гильгамеш Күн бататын қақпадан өтеді, қараңғы жер астымен жүріп, өлім суынан өтетінін ежелгі шумерліктердің қайық салып жерлеу рәсімімен салыстыру). Осыған дейін бұл жолмен тек Шамаш қана жүріп өткендігіне назар аударылады» [26, 119]. Осындай түн сайынғы саяхатты мысыр мифологиясындағы Ра құдайы да орындайды. Он екі бөлік пен он екі қақпаға бөлінген жіңішке алқаптан ағатын Жер асты Нілден қайықпен жүзіп өтеді. 

Гильгамеш эпосыдағы бұл желілердің ұқсастығы мен байланысына қарамастан, мұндағы эпизодтың мәні мүлдем бөлек. Мұны зерттеушінің өзі де белгілейді: «Егер де ертегі (немесе поэма) тек қана күн жайлы мифті, Күннің мифологиялық «өмірбаянын», оның батыстан шығысқа дейінгі жер асты саяхатын баяндайтын болса, онда ол Күннің шығуымен, яғни «тірілуімен», сондай-ақ күнтекті қаһарманның мәңгілік өмірге қол жеткізуімен аяқталуы қажет. Бір де бір ертегі қаһарманның жеңілісімен аяқталмайды. Ал Гильгамеш поэмасы дәл осылайша аяқталады; сәйкесінше, мұндағы мифологиялық материал басқа әдеби-философиялық мақсаттарға негізделген... Поэманың өзегінде өзге мәселе: адам өмірінің бекершілік мәселесі және барлығын теңдестіретін адам қашып құтыла алмайтын әділетсіз қайғы мен өлім» [26, 124-127].

«Ғажайып мекенге» сапар шегу мотиві поэзиялық туындылардың да өзегіне алынған. Аллан Эдгар Поның Эльдорадо туралы  мына өлеңіне назар салайық:

«Один прохожу я свой путь безутешный,

В душе нарастает печаль;

Бегу, убегаю в тревоге поспешной,

И нет ни цветка на дороге, ведущей в угрюмую даль.

Повсюду мученья;

В суровой пустыне, где дико кругом,

Одно утешенье,

Мечта о тебе, мое счастье, мне светит нетленным лучом.

Мне снятся волшебные сны – о тебе.

Не так ли в пучине безвестной,

Над морем возносится остров чудесный,

Бушуют свирепые волны, кипят в неустанной борьбе.

Но остров не внемлет,

И будто не видит, что дико кругом,

И ласков дремлет,

И солнце его из-за тучи целует дрожащим лучом» [27, 571-572].

Сапарға шығу – қазақ ертегілері мен эпостарында кездесетін тұрақты оқиға желісі. В.Я.Пропп «Морфология сказки» еңбегінде жалпы ертегі композициясы негізгі үш сюжеттік желіге құрылады деп көрсетеді. Біріншісі – бас кейіпкер міндетті түрде бір жоғын іздеп (туған бауырларын, ата-анасын, қалыңдығын) сапарға шығады. Екіншісі – жол бойында түрлі сынақтардан өтіп, белгілі бір күш иелерімен арпалысқа түседі. Үшіншісі – жоғын тауып, еліне оралады. Осылайша, бас кейіпкердің тағдыры міндетті түрде сапаға шығуымен байланысты болады. 

Ертегілердегі кейіпкерлердің сапарға шығып, ауыр сынақтардан өтуі, тылсым, алып күш иелерін жеңуі – оның мақсат-мұратына, бақытты өмірге ие болуына белгілі дәрежеде кепіл бола алады. Бас кейіпкер армандаған бейбіт, бақытты өмір оған жайдан-жай беріле салмайды. Айталық, «Ер Төстік» ертегісінің сюжеттік желісі Ерназардың сегіз ұлы жоғалуымен басталады. Ерназар мен кемпірі қартайып, ғаріп күйге түскенде, түскенде дүниеге келген Төстік сол ағаларын іздеу қамына кіріседі: «Кемпір-шалға аң мен құстың етін қақтап үйіп береді де, жолға шығады. Беліне садағын байлап, қолына темір таяқ алады. Аяғына темір етік киеді. Ай жүреді, жыл жүреді, талай елді, талай жерді аралайды. Жолдасы да – садағы, азығы да – садағы, долында кез келген аңды атып жеп отырады. Темір етіктен теңгедей, темір таяқтан тебендей қалғанда, алыстан сағым көтерген бел бұлдырайды. Белге шықса, қарауытқан қалың жылқыны көреді, жылқының ар жағында ел көрінеді» [28, 13]. 

Міне, сол қалың жылқылардың ар жағындағы елге барып, Төстік сегіз ағасын табады. Осылайша бала Төстік қаһарман батырға айналады. Төстік сапарының ұзақтығы «темір етіктен теңгедей, темір таяқтан тебендей қалғанда» деген бейнелеумен аңғартылады. Алғашқы сапарының нәтижесінде әке-шешесі мен ағаларын қуантып қауыштырады. Келесі сапары тікелей о дүние әлемімен байланысты. Қалыңдығы Кенжекейді сегіз ағасының қалыңдықтарымен бірге ұзатып әкеле жатқан сапарында перінің қызы Бекторының назарына ілігеді де, нәтижесінде бармауға болмайтын, өз өмірінің, Кенжекеймен өткізер ғұмырының кепілі болатын сапарға шығады. Жалмауыз кемпірден құтылмақ болғанда жер асты әлеміне тап болады. Солайша, және бір сапар алдына шығады. Ол – жер астының патшасы Жылан Бапы ханың жұмсайтын сапары. Темір ханның еліне аттанған жолында Төстікке сапарындағы мақсатына жетуге көмектесетін ерекше достар кезігеді. Бұл желі бас кейіпкердің ерекше болмысы мен даңқын айғақтайды. Белгілі бір мақсатпен сапарға шыққан жолаушыға серік болатын, оны «ғайыптағы күштің» ықпалымен қолдауға тиіс Таусоғар, Көлтауысар, Желаяқ, Саққұлақ сияқты белгілі бір қасиет иелері басқа да ертегілерде кездеседі. «Күн астындағы Күнікей қыз» ертегісінде жесір кемпірдің жалғыз баласы хан жарлығымен Күнікейді әкелуге жолға шыққанда осы кейіпкерлер жол-жөнекей қосылып, баланың Күнікейді алып қайтуына көмектеседі. Бұл мифтік қаһармандар белгілі бір мекенге иелік етуші бейнелер.

Сапар барысында Төстік түрлі сынақтарға кездесіп, оларды жеңіп шығады. Жер асты елінен жер бетіне шыққанда көмек берген алып қара құс (оның балапандарын Төстік айдаһардың аузынан аман алып қалған) Төстікті Шойынқұлақтың зынданына түскенде де алып шығады. Ары қарай дәрмені жоқ. Ұзақ та азапты сапарында өзіне серік болған Шалқұйрықтың көмегі, өзінің батырлығы нәтижесінде кедергілердің бәрін жеңіп, ақсақалды шал болып еліне оралған Төстікке баяғы жас күні, өзі сапарға аттанған сәттегі өмір, оны сарғая күткен Кенжекейге жаңа түскен келіншек сәті қайта сый ретінде беріледі. 

«Бір күні Кенжекей ертемен тұрса, Құба інген жоқ. «Бошалап кетсе игі еді!» - деп, Кенжекей Құба інгенді жүгіріп іздеп кетеді. Беліне серт етіп таққан орамалы да тарқатыла береді. Құба інген бір сайда боталайын деп жатыр екен. Ар жағынан ақсақ боз атқа мінген бір ақсақалды шал көрінеді. Ақсақал шалдың астындағы ат кісінеп қоя береді. Кенжекей аттың кісінеген даусынан оның Шалқұйрық екенін таниды. Төстік те бұларды таниды. Сол арада амандасып, қуанады. Бәрі де баяғы айырылған күндегі қалыптарына келеді. Ер Төстік жас жігіт, Кенжекей жаңа түскен келіншек, Шалқұйрық бесті ат қалпына келеді. Одан кейін ұзақ ғұмыр кешіп мұраттарына жетеді» [28, 35-37] деп аяқталады ертегі. Яғни сапар соңында,Төстік сапардан аман-есен оралғанда серттескен уақыт қайта оралды, ері сапарға аттанардағы Кенжекейдің беліне торғын орамал тартуы – уақытты байлау, уақытты тоқтатудың символы деген жорамалға келеміз. 

«Күн астындағы Күнікей қыз» ертегісі де тылсым кеңістік пен ғажайып бейнелерге толы. Ертегідегі бала өзі патшаға сыйлаған алтын мүйізді шұбар киікке арналған алтын тақты табуы қажет болады. Хан бұйрығын орындауға баланың анасы көмектесіп, бір қанаты алтын, бір қанаты күміс суына малынған тақты ханға әкеліп тарту етеді. Алайда, зұлым уәзір бұл жағдаймен тоқтамай, ханға баланы жер астында ғана өсетін сұлу ағашты әкелге жұмсатады. Түсінде алтын ағашты тауып алуға аян берген ақ сақалды қарияның айтуымен ол тапсырманы орындап, алтын ағашты ханның алдына әкеледі. Сондай-ақ ең соңғы сапары – Күнікей қызды әкелу. Ол қыздың нақты мекені белгісіз, әйтеуір «күн астында». Оны іздегендердің тірі қайтқаны жоқ. Баланың шешуші, өмірлік бақытқа қол жеткізер сапары да осы. Жоғарыда айтқандай, жолдан қосылған достардың және өзі құтқарған құмырсқаның көмегімен бала қызды да алып қайтады. Балаға тамаша өмірді тарту етуші осы Күнікей қыз болады. «Бала келе жатып өзінің басынан кешірген уақиғаларын бастан-аяқ қызға баян етеді. Қыз оқымысты, түрлі өнері бар қыз екен. Баланың ерлігіне сүйсініп, қатты риза болады. Бірсыпыра жүрген соң ханның жеріне жетуге қанша күн қалғанын сұрайды. 

− Екі күншілік жер қалды, - дейді бала. Сонда қыз:

− Сен озып ханға бар, менің алдымнан шықсын. Ең алдынан – хан, оның соңында уәзірлері жүрсін. Ең артында өзің жүр, - дейді.

Бала ханға барып, қыздың алдынан шығарады. Қыз келе жатқан ханды – қасқыр, уәзірлерді – түлкіге айналдырып жібереді. Жалт беріп қашқан түлкілерді қасқыр қуып кетеді. Ал күн астындағы Күнікей қызды бала алып, екеуі той жасап, қосылады. Ел-жұрты, баланың ерлігіне риза болып, оны хан сайлайды» [29, 5] - деп аяқталады бұл ертегі. Баланың сапарлары осылайша өзіне үлкен бақыт әкеліп, бақ сыйлайды.

«Керқұла атты Кендебай» ертегісінде батыр болып туған ұл өз елінің жау зынданында қалған батырын азат ету үшін аралдағы пері патшасының тапсырмаларын орындау сапарына шығуға мәжбүр. Кендебайдың ұзақ саяхаты ертегі мазмұнында қозы баққан жетім баланың әңгімесімен, алты аққудың іздеп келіп, сол сапарға ишаралап шақыруымен байланыстырыла өрбиді.

Кендебайдың сапары Ер Төстік сияқты бір-біріне жалғасады. Әуелі адам перісі ханының еліне келіп, оның ұрланған құлындарын қайтару үшін ең қауіпті тағы бір сапарға аттанады. Сөйтіп, өзі орындауға тиіс істердің бәрін атқарады. Сонда ғана тұтқындағы батыр мен оның әйелін босатып алып, еліне оралады. Кендебайдың сапары да белгілі дәрежеде киелі сапар, өйткені бұ жолында ол адамзат баласына қауіп төндірген қаскөй күштердің көзін жояды, батырды баласымен, елімен қауыштырады. Бұл әрекеттерді тек Кендебай сияқты ерекше туған батыр ғана орындай алмақ. Оның пешенесіне осы жазылған. Сондықтан да ол бұл істерді атқаруға міндетті. Адам баласының күші жетпейтін арыстанды, жеті басты дәуді, жалмауыз кемпірді өлтіру жай пенденің қолынан келмейді. Олардың көзін жоятын Кендебай сияқты айрықша туған жандар. Ертегі: «Кендебай Керқұла аттың қанжығасындағы қоржынын алып келіп, арыстанның азуын, кемпірдің басын, жеті басты дәудің көздерін ханның алдына төгіп тастайды. Хан разы болып, зынданда жатқан Мергенбай батырды, оның әйелін, қолға түскен басқа адамдарды азат етеді. Шауып алған малын қайтарып береді. Кіші қызын Кендебайға қосып, отыз күн ойын, қырық күн тойын істеп, көп сыйлықтар беріп, Кендебайды еліне аттандырады. Кендебай елдің малын айдап келіп, иелеріне табыс етеді. 

Ата-анасына қосылып, бала қуанады. Баласына қосылып, ата-ана қуанады. Ұлы думан, үлкен той істейді. Кендебай тұрғанда елге батып ешбір жау тие алмайды. Сөйтіп, бұл ел Керқұла атты Кендебай батырдың елі болып атаныпты» [30, 44] деп аяқталады. 

Жоғарыда өзіміз сөз еткен үш ертегінің кейіпкерлері де сапардан міндетті түрде оралуы керек және сол мақсат орындалады. 

Ер Төстік пен бала, Кендебай – сапарға шығу барысында небір сынақтарды басына кешіруші бейнетқор қаһармандар. Олардың бейнетінің зейнеті бар. Сапар – оларға сыйланар бақытты да дәулетті ғұмырға бастаушы жол. Бұл үшеуі де рухани сынақтардан өтіп барып, кемелдікке жетуші жандар. Ертегілердегі мифопоэтикалық қабат сапар астарына жасырылған белгілі бір ишарамен, киелілік мәнмен байланысты. 

Қазақ фольклорындағы, атап айтқанда ертегі, эпостағы бас кейіпкердің сапары қиындыққа толы болады. Олар небір ауыр сынақтардан өту арқылы мұраттарына жетеді. Бас қаһармандардың бақытқа кенелуі үшін осындай үлкен сынақтар беріледі. Сондықтан да кейіпкерлер сапары тылсым дүниемен сабақтас (Ер Төстіктің жер асты еліне баруы, баланың жер асты ағашына және Күнікей еліне, Кендебайдың пері патшасының аралына және алтын құйрықты құлынды ұрлаған алып құстың еліне сапарлары) қат-қабат құпиясы мен қиындығы бар болып келеді. Сапардың киелілік мәнін танытатын да, мифопоэтикалық астарын айғақтайтын да осы сипат дер едік.

Динара Еркебай

қазақ тілі мен әдебиеті бойынша педагогикалық ғылымдар магистрі,

Ғылыми жетекші: Жанат Әскербекқызы Аймұхамбет

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

• С.Қасқабасов. Жаназық. Әр жылғы зерттеулер. – Астана: Аударма, 2002. – 584 бет.
• Қондыбай С. Арғықазақ мифологиясы. 4 кітап. – к. 1. – Алматы: Дайк-Пресс, 2004. – 504 бет. 
• Алма Қыраубайқызы. Ежелгі дәуір әдебиеті. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 374 бет.
• Садовская И.Г. Мифология: Учебное пособие. – М.: МарТ, 2006. – 352 стр. 
• Кельтские мифы: Валлийские сказания; Ирландские сказания. – Екатеринбург: У-Фактория, 2006. – 496 с.
• Гальфрид Монмутский. История бриттов. Жизнь Мерлина. М.: Наука, 1984. – 286 стр. 
• Рак И.В. Египетская мифология. Изд. 3-е, дополненное. – СПб.: Нева, 2000. – 496 стр.
• Кукал З. Великие загадки земли. – М.: Прогресс, 1989. – 396 стр. 
• Васильченко Сергей. Кельтская мифология (энциклопедия). – М.: Эксмо, 2002. – 465 стр.
•  Андреев А.И. Время Шамбалы. – СПб: Нева, 2004. – 384 стр.
•  Сергей Волков.  Мифы Центральной Азии: Шамбала и Агарти // http://nvris.ucoz.ru/text/Sambala-Agarty.htm  
•  Д’Алъвейдр Сент-Ив, Генон Р. Оракулы Великой Тайны. Между Шамбалой и Агартой. – М.: Эксмо, 2005. – 320 стр.
•  Оссендовский Ф. И звери, и люди, и боги. – М.: Наука, 1994. – 310 стр.
•  Парандовский Ян. Мифология. – М.: Детская литература, 1971. – 270 стр.
•  Галанопулос А.Г., Бэкон Э. Атлантида: за легендой истина. – М.: Наука, 1983. – 180 стр.
•  Юань Ке. Мифы Древнего Китая. – М.: Наука, 1965. – 415 стр.
•  Кодзики. Мифы Древней Японии. – М.: Наука, 1970. – 380 стр.
•  Қондыбай С. Толық шығармалар жинағы. 1-том. Қазақ мифологиясына кіріспе. – Алматы: Арыс, 2008. – 376 бет.
•  Широкова Н.С. Мифы кельтских народов. – М.: АСТ, 2005. – 470 стр. 
•  Қондыбай С. Арғықазақ мифологиясы. 4 кітап. – к. 3. – Алматы: Дайк-Пресс, 2004. – 504 бет. 
•  Қондыбай С. Арғықазақ мифологиясы. 4 кітап. – к. 4. – Алматы: Дайк-Пресс, 2004. – 504 бет. 
•  Франсуаза Л. Кельтская цивилизация. – М.: Наука, 1997. – 361 стр.
•  Григорий Бондаренко. Мифология пространства древей Ирландий. – М.: Эксмо, 2003. – 417 стр. 
•  Узбекские народные сказки. т. 2. – Ташкент: ЦК КП Узбекистана, 1961. – 367 стр.
•  Костюхин Е. А. Александр Македонский в литературной и фольклорной традиции. М.: Наука, 1972. – 267 с.
•  Эпос о Гильгамеше. – СПб.: Наука, 1961. – 180 с.
•  Эдгар По. Сочинения. Том 2. – Воронеж: Полиграф, 1995. – 607 с.
• Қазақ ертегілері. – Алматы: Жазушы, 2009. – 320 бет.
•  Қазақ халық әдебиетi: Көп томдық. – Т. 3: Қиял-ғажайып ертегiлер. – Алматы: Жазушы, 1988. – 380 бет.
•  Қазақ ертегілері. – Алматы: Жазушы, 2007. – 351 бет.