Серікбол Қондыбай. КҮН ТӘҢІРІ ЖӘНЕ КҮНТЕКТІ АДАМ АЛАШ ПЕН АЛАША

КҮН МИФОЛОГИЯСЫ

"Алаша хан" есімі қазақ халқының шежіре аңыздарында кездесіп қалады. Қазақтың ұлттық сана-сезіміндегі ұлттың екінші аты болып есептелетін "Алаш" сөзінің маңызы тіпті де жоғары. Алаш қазақ халқының төлқұжаты, сондықтан оның табиғатын түсіну қажеттілігін айтпай-ақ қоюға болады. Алаш туралы толыққанды шежіре аңызы бірен-саран, олардың да көпшілігі бір-екі ауыз сөз түрінде ғана сақталған. Сондықтан бұл сөздің мифтік сырын тану қапелімде оңай бола қоймайтыны сөзсіз. Енді қолда бар екі аңызға тоқталайық.

Бірінші аңыз нұсқасы. "Давно, очень давно, был в Туране государь по имени Абдулла, а по другим Абдул-Азис-хан, у этого государя был прокажонный сын, названный потому Алача — пестрый. Отец его, исполняя древний обычай изгонять всех одержимых этой прилипчивой язвой, изгнал и сына своего, в то же время многие подданные, недовольные жестокостью Абдуллы и побуждаемые голодом, отправлялись в степи, лежащие на север от реки Сыр, в пески Каракум и Бурсук, и начали казачествовать. Храбрые и удалые батыры усилились до трех сотен и приобрели в скором времени известность, силу и богатство. Проходят несколько лет, начинаются бедствия; шайка казаков всюду терпит беспрестанное поражение от соседей. Степная вольница чувствует голод, а безначалие и несогласие членов братства приводит их в расстройство и междоусобие. К довершению несчастия сам Абдаллах, пользуясь временем, начинает поиски, и только сила провидения спасает их от конечной гибелию. При таком плачевном ходе дел среди двух сотен является мудрый старец Алач (иностранец, чуждый) и говорит им речь до того сильную и убедительную что казаки провозглашают его своим родоначальником и судьей, а по совету его приглашают прокажонного сына Абдуллы Алача и ставят его ханом. Таким образом, степные бродяги-казаки, сделавшиеся уже благоустроенным обществом и в некотором смысле нацией (если слово это можно применить к народности кочевой), в ознаменование своей независимости, отдельности, в память именно своего хана Алача и отца суды Алача, назвались Алач или по числу сотен — Уч Алач. Но, несмотря на внешнее перерождение, соседи и сам Абдулла смотрели на них все еще как на бродяг-разбойников, и название казак осталось за ними и тогда, когда Алач, с сыном Алача, в полном составе трех сотен, пользуясь голодом болезнями в народе Абдуллы, заставил его письменно признать их независимость. Так Алач сделался народом Алача его ханом⁴⁴

Екінші аңыз нұсқасы. "Дала елінде Қызыл Арыстан деген хан өтіпті. Бір соғыс кезінде хан қолға түсіп қалған сұлу қызды тоқалдыққа алады. Әлгі қыз босанып, тұла бойы ала ұл туады. Мұны жаман белгі - ырым деп есептеген хан бәйбішесінің үгіттеуімен жас нәрестені Сырдарияның суына тастайды. Суда ағып келе жатқан баланы бір шал құтқарып алып. асырап тәрбиелейді. Алаш деген ат береді. Алаш өсе келе есімі төңірекке мәшһүр батыр ретінде атағы шығыпты. Осыны естіген әкесі баласын кері, өзіне шақырмақ болады, бірақ ханның билері Қотан мен Майқы баланы ордаға әкелмей-ақ сол жақта қалдырып, қарамағына серілер жасағын беру жөнінде ақыл айтады. Аңыз бойынша, Алашқа Қотан бидің үш баласы — Үйсін Болат, Алшын бастаған үш жүз жауынгер қосылған⁴⁵.

Тарихшылар осы екі аңыздағы есімдерді нақты тарихи тұлғалар деп есептеп, әртүрлі байламдар жасап көрді, бірақ көңілге қонымды ештеңе шықпаған сияқты. Қалай болғанда да Алашты Бұқара билеушісі Абдуллаға не Моғолстан ханы Алашаға "меншіктеп қоюы" нәтиже бермегені айқын. Ал тарихи тұлғалар — Ақназар мен Шыңғыс ханның Алаша хан делінуі белгілі бір сапада ғана дұрыс. Тек бұл жағдайда Алаш — Шыңғыстың немесе Ақназардың өз есімі емес, кейінгі қазақтардың аңыздық жадында Алаш атағына сай келетін тарихи хандарға сырттай берген есімі ғана. Алаш — тарихи адам есімі емес, өте ежелгі мифтік образ, бұл есімді әр кезде, әр жерде әртүрлі кісілерге бере берген. Сонымен, Алаш пен Алаша дегеніміз кімдер?

АЛАШ — прототүркілердің ортаазиялық тобының мифологиясындағы күн және шарт пен келісім тәңірінің⁴⁶ есімі.

АЛАША — мифтік алғашқы адам, алғашқы қоғам құрушы, билеуші, батыр. Бұл туралы іс жүзінде анық аңыз сақталмаған, бірақ қолда бар фольклорлық материалдарды мифологиялық реконструкциялау арқылы көрсетуге болады.

АЛАШТЫҢ АЛАЛЫҒЫ. Алалық, түктілік, алапестікке байланысты әңгімелер тектен-тек айтылмаған, бұлар таза мифтік түсініктерден қарабайырлануы немесе тұрпайылану нәтижесі ғана. Қарабайырлану (профанация) — ежелгі мән мен идеяның ұмытылып кетіп, есте сақталып қалған сөз тіркесі мен әңгіме фрагментінің кейінгі жағдайда басқаша түсіндірілуі. Алалық — күн белгісі, яғни атрибуты. Қазақ танымында мұндай күнтекті белгі ретінде мына сөздер қолданылады: қалша, қол, пес, алапес, шұбар, күрең, т.б. Бұлардың барлығы да ежелгі күнтекті образдың сипаттарынан қалған сарқыншақтар; қазақ жырлары мен ертегілерінде батырдың өзіне, не болмаса, оның атына берілген теңеу болған. Алалық пен алапестікті кейін тек ауру-сырқат болар деп түсінген, шындығында "пес" сөзі де "денедегі таңба", "қал" дегенді білдіреді, оны белгілі сырқостыққа телу кейінгі қазақ тілінің дәстүрі, ертедегі протоқазақтар күн бетіндегі дақты денедегі қалға, меңге ұқсатқан.

Аңыздағы Алаштың күнтектілігін көрсететін фрагмент баланы суға тастау: бірде құдықта, бірде дарияда су бетінде қалқып жүрген бала — мифтік деңгейде алғашқы, ғаламдық түпкі суларда қалқып жүрген күн немесе күн тумағы. Тумақ (зародыш) — белгілі бір нәрсенің алғашқы өмір сүру формасы, мысалы, қазақта туғанына әлі қырық күн бола қоймаған нәрестені тумақ дейді, яғни бала әлі туған жоқ, әлі о дүниелік деп түсінілген. Міне, күн де аталған аңыздардың суға тасталу сюжетінде әлі тумаған күн болып табылады. Аңызда күн мен күнтекті бірінші адам образдары мидай араласып кеткен, мұның өзі әлденеше әңгімелеу варианттарын туғызған. Сырдария өзені тарихи оқиғаның болған жерін көрсете алмайды, өйткені ол кейін қосылған "кірме топоним" ғана, бірақ ол нақты сақталған аңыздардың осы Сыр бойында айтылатын нұсқасы екендігін тап басу қиын емес. Алаштың әкелері делінетін Абдул-Әзіз, Абдулла және Қызыл Арыстан да тарихи емес, мифологиялық көне ұғымдарға жаңа түсінік-коментарий беру мысалдары болып табылады. "Абд" — иран тілдеріндегі "жеті "санының атауы, яғни Абдулла да, Абдул да көнетүркілік "йетіал", "итаал", "жеті ал" сөздің аудармасы ғана. Айта кетер жайт — ал сөзі иран тіліне дәстүрлі көктүрік заманынан, яғни б.з. 5-6 ғасырынан бұрынғы түркі тілінен ауысқан деуге негіз бар (Абдал-абдул-итаал жөнінде жеке әңгімелейміз). Сол сияқты Қызыл Арыстан сөздері де ежелгі сипатын аз да болса сақтай алған; мұндағы қызыл сөзі де ал, ал-қызыл, алау-алаг ұғымдарымен мәндес (Арыстан жөнінде өз алдына бөлек әңгіме бар). Алаш пен алаша сөздерінің мифтігі мен универсал мәнділігін барынша дұрыс түсіну үшін алдымен қазақ тіліндегі ал сөзінің мәнін білген жөн. —АЛ МЕН AJIA. Қазақтың күнделікті тілінде ең көп қолданылатын сөз — Ал. "Ал кеттік", "ал сонымен", "ал отырдым ", "ал енді", "ал жақсы " сияқты тағы да басқа сөз тіркестерінде қолданыла беретін "ал "-дар каншама. Қазақ тілі мамандарының бұл сөз жөнінде айтары белгілі; шылау, орыстың "и, ну, итак, таким образом" сияқты сөздерінің баламасы ғана. "Ат" сөзінің мәні әлгі шылаудан да кеңірек, сірә, бұл сөз — өте ежелгі қазақтардың киелі есімі.

Сонымен, "ал" сөзі — ежелгі универсал мағыналы түбір-сөз. Әдетте оның артына жалғау мен жұрнақтың қызметін атқарған "ақ" (ағ) сөзі жалғанып барып жаңа сөз жасалынады, ол сөз — Алағ. Қазақ тілінде осы көне сөз төрт вариантта сақталып, бір-біріне кедергі жасамай өмір сүруде.

Егер жоғары мен төмен немесе ақ пен қара бір-біріне қарама-қарсы, дуалистік жағдайда тұрса, орта дүние осы екеуінің ортасында, аралығында орналасқан үшінші дүние болып табылады, оның бойында жоғарға да, төменге де тон сипат, қасиет бар, яғни оның түсі де, аты да "ақ", "қара" да емес, нақ осы ала (алағ) бола алады.

Үш дүниенің түстік-реңктік сипаты⁴⁸

Бұл жердегі "ала" (шұбар, әртүрлі) мағынасы сөздің бастапқы мәні емес, ол мифтік танымнан шыққан туынды, екінді⁴⁹ мағына болып табылады.

Міне, ала-алағтың аталмыш мағыналары от-алағ және қызыл-ал мәндерімен ұштасып көп мәнді, синкретті ал-ала-алағ-алау-алаш ұғымын туғызған, алаш, алан, алғи, алғадай, алшын, алтай басқа да сөздер осы универсал ұғымнан өрбігендер. Ала сөзіне қатысты арғы жағында мифтік қайнары жатқан сөздердің кейбіріне қысқаша шолу жасап көруге болады.

AЛA ЖІП. Қазақта "ала жібінен аттау" деген сөз бар, ол — ұрлық жасау және біреуге қиянат жасау дегенді білдіреді. Ал арғы танымдық мифтік мәні — қалыптасқан шектен, нормадан шығып кету, яғни белгілі бір тәртіптің шекарасы осы — ала жіп. мысалы. екі дауласушы жақтың арасына ала жіп тасталады не керіліп қойылады. Бұл да шекара, төреші үшін ақ пен қараның шектесу аймағы — ақ пен қара арасындағы әлгі ала-алағ. орта дүние. Ала жіп жас баланың аяғына тұсау ретінде де пайдаланылады, бұл жағдайда баланың аяғынан тұрып тұсауының кесілуі — баланың о дүниеден (қазақта туған адам "әлі қырық күнге не бір-үш жылға дейін бұ дүниелік емес" деп есептелінген) өтіп, тірі адамдар қатарына қосылуы, ала жіпті қиып, шекарадан өтуі болып табылады.

AЛA ҚАП. Бұл Алдар Көсе мен шайтан туралы хикаяларда сақталған. Алдекең шайтанға бүкіл дүние сыйып кететін ала қапты көтергізіп қояды, мұндағы дүниежүзі сыйып кететін ала алаша қап — сол әлемнің өзі, орта дүние - игерілген космос болып табылады.

AЛA ТУ да қазақ фольклорында өте жиі кездесіп тұратын мифтік атрибут. Ту — белгілі бір дүниенің, топтың, қоғамның және жеке тұлғаның заттану формасы, символикасы. Бітімге ақ ту, қазаға қара ту көтеру (өлген кісінің жасына қарай ақ та, қызыл да ту көтеру ғұрпы болған) жоғарғы және төменгі дүниені көрсетсе, ала ту (қызыл ту немесе алабажақ ту) орта дүниенің, яғни жер бетінің, болмыстың, тірі дүниенің символы болып табылады⁵⁰. Алаштың алаша шұбар ту байлауы — ең алдымен хаостан космосты бөліп алуы, тіршілік орнатуы болмақ. Бұл жерде қазақ дүние танымының түпкі астарын тани білген Ж.Қарагөзованың пікірлерін өзгертпей-ақ беруге болады: "ала" как символ срединного мира, земной жизни находит применение во многих обычаях, А.Х.Маргулан приводит пример того, что, если умерший был человеком среднего состояния, то нескольких коней привязывали к разноцветной веревке" (42-б.).

"Ала тай", "алаша ат" сияқты фольклорда жиі кездесетін образ да синкретті мәнге ие. Ала тай, біріншіден, мифтік батырдың зооморфты (мифтік жануар бейнелі) өз образы, екіншіден, жалпы орта дүниенің тірі тұлғалану үлгісі, үшіншіден, күннің өз образы, төртіншіден, ала тай — уақыт белгісі (бұлар жөнінде келесі әңгімелерде тоқталып өтеміз). Алашқа қатысты сақталып қалған өлең жолдарындағы ала ту, ала ат образдары тұтас мифтік уақыт-заманды көрсетеді.

Алаш Алаш болғалы.

Алаша атқа мінгелі,

Ала шұбар⁵¹ ту байлап,

Алашқа ұран бергені,

немесе:

Алаш алаш болғанда,

Таңбасыз тай,

Енсіз қой болғанда, — дегендегі негізгі мифологиялық картина: бағзы заман, ғаламда тәртіп пен үйлесім жоқ уақыт. Міне, осы сәтте Алаш-күн хаосты жеңіп, космоста тәртіп орнатып, алғашқы адамзат қоғамын жасайды, мұндағы ала ту байлау — билік, ұран беру — әр сословиенің, әр тайпа мен халықтың, әр мифтік образдар тобының қашанғы орны мен мәртебесін айқындап беруі. Таңбасыз тай мен енсіз қой да хаостың белгісі, көшпелі үшін тіршілік көзі болып табылатын малдың меншіктелмеуі — бүкіл ғаламдағы тәртіпсіздік, берекетсіздік болып табылады.

Қазақ ауыз әдебиетінде алашқа қатысты сөз тіркестері жеткілікті, біз осы екі-үш мысалмен негізгі ойды көрсете алдық деп есептейміз, ал "аласөздердің" толық тізімін жасаудың да өз кезегі келер. Көшпелі таным бір сөзге тек бір ұғым берумен шектелмейді, бір сөздің бойында екі не бірнеше бөлек ұғым бір-біріне кереғар болмай, үйлесе ұштасып тұрады. Бұл іс жүзінде көшпелі мәдениеттің негізгі заңы.

—Алаш пен Алаша—екі бейне—

Аңыздағы Алаш екеу. Бірі — қарт Алаш болса, екіншісі — жас Алаша хан. Жатжұрттық қарт Алаш алапес жігітке Алаша деген есім береді. мифологиялық реконструкцияда күн тәңірі Алаш алғашқы адам — Алашаға жер бетіндегі билікті береді, яғни Алаша хан "жердегі күн" немесе "Алаш — күннің жердегі көлеңкесі". Әлішер Ақышев өзінің "Искусство и мифология саков" деген тамаша еңбегінде осыларға ұқсас образдардың ежелгі иран мифологаясында да болғанын жазады. Авесталық иран мифінде күн және келісім тәңірі Митра жердегі өзінің "көлеңкесі", "жердегі күн" — Йимаға билік функциясын береді. Бұл күн — Алаштың жердегі өз көлеңкесі — Алашаға билік функциясын беруімен дәлме-дәл келіп тұр.

Алаш-Алаша сюжеттік моделі өз мифтік сипатынан баяғыда айырылып қалса да, Алаш типті бейнелер қазақ эпосында мол сақталған. Олардың жырдағы сюжеттері мен жеке сөздері арқылы ежелгі күн және келісім мен шарт тәңірі — Алаштың аз да болса мифтік функциясын қалпына келтіруге болады.

Күн және келісім-шарт тәңірінің қызметі

КҮН — көшпелілердің қайсысы болсын, мейлі түркі тілді, мейлі иран немесе моңғол тілді болсын, басты тәңір болған. Егер иран тілді делініп жүрген сақ-скифтер мен массагеттер, сондай-ақ сармат-аландардың мифологиясындағы күннің мифологиялық мәні біршама зерттелсе, ғұндар мен түркілердің осындай сенімі алдын ала қойылған тар стандарттарға сай, "оларда мұндай жоқ" деген желеумен зерттелінбеді десе де болады. Қ.Салғараұлының "Алтын тамыр" (1986. 42-43-бб.) кітабында хунну-ғұндарға қатысты

сюй және сый (қытай транскрипциясы) ғұрыптары туралы қысқа түсініктемелер бар⁵³.

Қазақ тіліндегі "күн көру ", "күндеу " "күншіл" "күнелту ", т.б. сөздердің қазіргі мағыналарын талдап жатпай-ақ, сол мағыналардың тууына ықпал еткен мифтік түсініктерді көрсетуге болады. ең бастысы күн сөзі қаншама жаңа мәнді сөздердің жасалуына мүмкіндік бергенін білу ғана. Ал "күн жауды", "күн күркіреді" деген тіркестердегі "жауды", "күркіреді" деген етістіктердің күнге емес, жауын-шашынға (жаңбыр жауды) және найзағай мен бұлтқа (күркіреу) қатысты екендігін байқау қиын болмас, бірақ олардың қызметі күнге берілген, яғни күн универсал мифтік шаруа атқарып тұр. Бұл да арғықазақтарда күн осы күнгі ғылыми әдебиетте айтылып жүрген Тәңір мен Ұмайдан да маңызды мифологиялық образ болғандығын көрсетеді.

ЕРТЕГІЛІК АЛАШТАР. Ең алдымен қазақ ертегілеріндегі "көрінбейтін" Алаш образдары деуге болатын сюжеттерді теріп көрелік. Бірініші аңыз — Еркемайдар бала мен Наран деген егіздер өтіпті. Жаугершілік заманда екеуі құдыққа - төменгі дүниеге жасырыныпты. Бұл ала баланы суға тастаумен бірдей. Наран — моңғол тілінің "күн" (нар) деген сөзінен шыққан, ал Айдар — мифтік күн атрибуттарының бірі, шаш қою модасы ретінде дала көшпелілерінің мұсылман дінін қабылдап болғанға дейін сақталған, украин-запорожье қазақтары осы моданы XIX ғ. дейін сақтағанын білеміз (бұл үзінділер төрт томдық "Ертегілер" жинағынан алынды). Осы ертегілік Еркемайдар-Наран күнтекті образдар, олар шежіре аңыздық Алаш пен Алашаға қарағанда мифтік архаикалық сипатқа ие. Еркемайдардың қоңыр күрең тайы да осы күнтектілік көрсеткіштердің бірі.

Екінші аңыз: Бір ханның кіші әйелі алтын айдарлы ұл мен қыз босанады, осыны көре алмаған бәйбіше сиқыршы кемпірге айтып, екі баланы құдыққа тастатқызады, ал кіші әйелді "күшік тапты" деп, жала жауып қудыртып жібереді. Құдайдың құдіретімен Жебірейіл періште құс кейпіне еніп, ұшып келіп екі баланы құдықтан шығарады да бір баласыз кемпірге әкеліп тастайды.

Үшінші аңыз: "Мұңлық-Зарлық" ертегі-дастанында ең үздік салыстыру мысалы бар. Он сан ноғай елінде Шаншар деген хан болыпты, бұл кісі қартайған шағында теңіз жағасында (мифте — су дүниесі — төменгі дүние) тұратын шалдың қызын әйелдікке алады. Шалға дастанда мән берілмегенімен, мифологияда ол — су дүниесінің иесі, ал оның қызы су перісі болып табылады. Әлгі қыз босанып, алтын айдарлы бала, күміс айдарлы қыз туады, үлкен қатындар аярлығы нәгижесінде қыз "ит тапты" деген жаламен "жеті қабат аралға" (мифтік о дүние) апарып тасталынса, екі баланы дарияға ағызып жібереді.

Төртінші аңыз: Ертөстіктің әйелі болған Дудар қыз басы алтын, арты күміс ұл туады. Бұл ертегіде енді егіздің бірі түсіп қалған, оның есесіне баланың сиқырлы құла аты бар.

Бесінші аңыз: Ноғайлы ханының Ақборық деген әйелі бір ұл мен бір қыз туады, белгілі сюжет ретімен балаларды құдыққа тастаса, шешесін Құласу деген дарияның ортасындағы аралға апарып тастайды.

Алтыншы аңыз: "Алтынбас-Күмісаяқ" деген қарабайыр дастанда бір баласыз ханның 85-ке келген кемпірге үйленіп,- кемпірдің бала тапқаны айтылады:

Пендеде Алла деген иман тапты,

Иманның өтірік сөз бетін жапты.

Тоғыз ай, тоғыз сағат болғанында,

Сол кемпір алтын басты бір ұл тапты.

Міне, осы алтын басты бала түсінде Күмісаяқ деген қызды көреді В.В.Радлов жинағында).

Жетінші аңыз: В.В.Радлов жазбаларында кездесетін "Ақсақ Темір" шала-примитивті дастанында да осындай сюжет өрбіген. Ханның әйелі "бір күні кіші қатын кәлимә боп, мышан басы күміс, көті алтын бір ұл тапты" делінеді, ол баланы да дарияға ағызып жібереді.

Осы ертегілік "алаштардан" басқа Алаштың шежірелік аңызының параллелі болып табылатын басқа да нұсқалар бар. Солардың бірі — В.В.Радловтың жинағындағы Шыңғыс хан туралы аңыз. "Алтынбел деген хан өтіпті. Бір күні оның әйелі қыз босанады, хан қызын жер астына жасырып қояды. Біраз жыл өткесін, бір күні баяғы қыз далаға шыққанда құдайдың құдіретімен күн сәулесінен жүкті болып қалады, хан екіқабат қызын сандыққа салып дарияға ағызып жіберуге бұйрық қылады. Дария жағалауында аң аулап жүрген екі аңшы — Домбағұл соқыр мен Тоқтағұл мерген сандықты көріп жағаға шығарып алады. Алдын ала келісіп алып, алтын сандықты Домбағұл, ішіндегі қызды Тоқтағұл алады. Тоқтағұлдың әйелі болған әлгі екіқабат қыз босанып, ұл туады, баланың есімін Шыңғыс деп қояды. Кейін әлгі қыз Тоқтағұлдың өзінен үш бала көреді. Үш ұл өскесін билікті қызғанып, Шыңғысты қуып жібереді, ол дарияның бастауына кетіп, аңшылықпен айналысып өмір сүреді. Үш ұл елді келістіріп басқара алмай қойғасын халық Шыңғысты дария бойынан кері шақыртып алып, елдің басшысы етіп сайлайды, ал үш інісі оның билігін мойындайды. Шыңғыс ханның өзінің үш ұлы, бір қызы болады, кейін үш баласы Рум, Қырым мен Араб еліне, ал қызы Орыс еліне хан болған деседі. Мұндағы Шыңғыс, Домбағұл есімдері моңғол аңызындағы Шыңғыс хан мен Добун мерген есімдерінің қазақыланған нұсқасы болғанымен, аңыз таза түркілік сюжетке негізделген. Сондай-ақ моңғолдық Алан Гоа, Бөрте-Чино, Хо Марал, Бодончар есімдеріне қатысты белгілі деңгейде түркінікіне ұқсас аңыздары бар екендігін айта кету қажет.

Келтірілген ертегі-дастандық және шежірелік сюжеттерден байқайтынымыз — әртүрлі фольклорлық материалда әртүрлі сапада баяндалғанымен ежелгі бір, ортақ мифтік қайнардан бастау алады. Рас, әр ертегіде бір не бірнеше сюжеттік элемент түсіп қалып жатады. Мысалы, бір ертегіде қыз да, бала да болса, енді бірінде қыздың бар екені айтылса да ешқандай оқиғасы болмайды, тағы бірінде тек бала болғаны ғана әңгімеленеді. Бұлардың бәрі — заманға, әдеби жанр сипатына (дастан, шежіре, жыр, ертегі) ең алдымен сол әдеби мұраны баяндаушы кісінің дүниетанымына, діни түсінігіне, білім деңгейіне, мекендеген орны мен өмір сүрген уақытына байланысты заңдылықтар.

Бар болғаны жеті-сегіз ертегілік үзіндіден әзірге көңіл аударатын мифологиялық мәселеміз — тек күнтекті образ табиғаты болмақ (бұдан басқа да мифтік элементтер бар). Біріншіден, оқиғада егіздер туралы сөз болады, ер балаға басты назарды аударып, қызға тек ертегілік үстеме, балласы ретінде қарау кейінгі ертегіші не жыраудың үрдісі болғанымен, ежелгі мифтік құрылымда қыздың да, баланың да нақты мифологиялық орны, функциясы болған. Міне, осыны қалпына келтіре білу — Алаш образын түсінуге қажетті басты қосымшалардың бірі болып табылады. Алтын бала мен күміс қыз мифтік күн мен ай тұлғалары, бұл аспан — астральдық мифологияның образдары. Ал көшпелілерге тән универсалдық пен синкреттілікті ескерсек, бала мен қыз антропогониялық (адамзаттың жаралу мифі) мифологияда алғашқы адам қосағы, егіздер болмақ. Сонымен, алтын бала мен күміс қыз - алғашқы екі адам, бірақ олар мифтік мәннен өте ерте заманда-ақ айырылып, жыр мен ертегінің кейіпкеріне айналып кеткен. Екіншіден, алтын мен күміс сипаты тек бала мен қызға ғана емес, басқа да нәрселерге телінген, мысалы, алтын бас — күміс көт, не керісінше, күміс бас пен алтын арт, алтын-күміс айдар, алтын-күміс кекіл (Алпамыс бейнесі) т.б. Мұндағы басты мәселе бір образға екіұдай сипаттың сыйғызылуы болып отыр, яғни бірде алтын бала және күміс қыз сияқты екі образ, енді бір жерде тек бір ғана образ — алтын-күміс бала болып қана баяндалады. Бұл кездейсоқтық емес. мифтік заңдылық. Алтын мен күміс екі түс, екі қасиет, екі сапа, осы екеуінің бірігуі аралас түс, аралас қасиет, аралас сапаны көрсетеді, яғни "алалық" пайда болады. Алаш немесе Алаша деп отырғанымыз — осы алтын бала мен күміс қыз, сондай-ақ олардың бірігіп кеткен образы алтын басты, күміс көтті бала. Бұл қазіргі оқырман үшін тұрпайы болып көрінгенімен басқа халықтар мифтік дәстүрінде молынан кездесетін жәйт. Мысалы, ежелгі үнді мифіндегі алғашқы адам — Яма басқа варианттарда егіз бала мен қыз — Яма мен Ями түрінде баяндалады, ал Яманың ежелгі ирандық параллелі - Йима да, кейде Йима бала және Йимак-қыз болып та әңгімеленеді. Осы қатарға Майқы-еркек пен Ұмай-ұрғашы есімдерін қосуға болады. Міне, осы тізімде қазақтың Алашы да бала-алаш пен қыз-алаш (сірә, ежелгі заманда Алаш еркек, ал Алаша әйел деп түсінілген болар) болып кейіптенсе, ойға қонымды болмақ. Иран мифологиясындағы күн тәңірісі — Митра да кей нұсқада әйел бейнесінде суреттелген, сол сияқты алтай-түркі мифіндегі тәңір Эрлик те кейде әйел кейпінде баяндалады. Қалай болғанда да Алаш бейнесі күрделі дүние болып табылады. Қорытынды ретінде айтсақ, ертегідегі алтын бала-Алаштың еркек бейнесі, ал күміс қыз — оның әйелдік бейнесі болады, оған қосымша тірек ретінде тағы бір қазақ мифологиясының реконструкцияланған қосағы — Майқы мен Ұмайды айта кетуге болады.

Ертегілік егіз қыз бен бала — мифтік алғашқы адам образы, ал олардың алтын-күміс сипаты — мифтік күн тәңірінің (дұрысы, күн мен айдың) сипаты. Ертегіде алғашқы адам мен Күн образдары араласып кеткен, яғни бұл жерде күн-Алаш пен адам-Алашаның бейнесі қатар жүр.

Алғадай және ала егіздер

Ертегілік аталмыш баланың екіұдай сипаты, яғни алтын бас пен күміс арт, алтын және күміс айдар сияқты басқа да екі сипат, екі қасиет, екі сапаның тағы бір мифтік мәні бар, ол — бір образға біріктіріліп, үнемі бір тұлға болып айтылатын екі егіз ер бала бейнелері. Егіздер — қазақ мифологиясының аса маңызды элементі, бұл қасиет ерте дәуірде-ақ батырлық эпостың, ертегінің тұрақты көрсеткішіне айналған. Айқын мысал ретінде Орақ-Мамай, Қарасай-Қази, Аламан-Жоламан, Тегіс-Бегіс, Ағыс-Көгіс, т.б. сондай-ақ "көрінбейтін егіздер" де бар. Ал осы эпос пен ертегілік егіздерге қажетті мифтік модель болған ежелгі егіздердің аты кім болуы мүмікін деген сауалға, сірә, Алғадай болар дейміз.

Алғадай хақында қазақ жадында ешқандай аңыз не ертегі сақталмаған. Сондықтан ол туралы қысқа. сипаты өзгерген түсініктемеге және "алғадай" сөзінің лингвистикалық талдауына ғана сүйенеміз. Алғалаштар, аңыз бойынша ерекше отаншылдық сезімге ие, ел, Отан, халық, жер үшін өзін құрбан ете алатын жасөспірім жауынгерлер делінеді. Олардың есімдері, саны туралы дерек сақталмаған, тек "алғадай" деген ортақ аты ғана бізге жетті. Алғадай сөзінің көне қазақтық (қыпшақ-оғыздық) айтылу формасы — "Атығ-дай" немесе "Алағ дай" болған деуге негіз бар⁵⁴.

Алағ — "от-алау", "қызыл", "күн" жөне "ала" деген мәндерге ие, ең бастысы — бұл сөзден екіұдай сипат, екі қасиет, екі сапаны көреміз. Осы есімнен әлгі ертегілік балаға тән алтын-күміс сипаттың жатқанын байқауға болады.

ӨТІРІК ЕГІЗДЕР. 1) "Жалғызкөзді дәу архаикалық ертегісінде бас кейіпкердің шешесі қамаудағы дәумен ойнас-ашына болып, ұл табады да оны баласының күнделікті жүретін жолына тастайды. Ерен нәрестені үйге алып келеді. Ертегідегі бас кейіпкер мен әлгі нәресте бала — бір-бірінен айырып алғысыздай "егіздер". Кіші Ерен ағасы жоғалып кеткенде артынан іздеп шығады, ағасының үйіне келгенде жеңгесі оны танымай, өз күйеуі екен деп ойлайды. Түнде төсекті өз қасына салады, сонда бала-жігіт жеңгесіне жоламай тек шынтағымен тіреп жатады⁵⁵.

2)"Жас баланың сапары" деген ертегіде де шешесі қамалған жалғызкөзді дәумен ашына болып, бала туады, мұнда да жолға тастайды. Әлгі бала мен бас кейіпкер — әлгіндей "егіздер" мұнда да ертегілік оқиғалар қайталанады да бала жеңгесінің қасына жатқанда шынашағын тіреп жатады⁵⁶. Бұл архаикадан біз бір шешеден туған, бірақ әкелері екі дүниеге (күнтекті жарқын тәңір мен о дүниелік дәу) жатса да "бір-бірінен аумайтын егіз" және бір-біріне берілген, адал "егіздерді" көріп отырмыз. Мұнда екі балаға шешесі және қарындасы опасыздық етеді.

3)"Қорқау шал" архаикалық ертегісінде опасыз шешенің орнына қарындас шығады. Ереннің қарындасы қамаудағы дәумен ашына болып, бала туып, мұнда да жолға тастайды. Бала мен ерен — "егіздер". Оқиға тағы да қайталанады, бала жеңгесінің қасына түнегенде шынтағымен тіреп жатады⁵⁷.

4)"Жерден шыққан Желім батыр" ертегісінде де сюжеттер тізбегі қайталанады (қамаудағы дәумен ашына болу, бала туу, жолға тастау). Әлгі бала (Желім батыр) мен батыр — "егіздер". Тек мұнда "жеңгесінің қасына жату оқиғасы" жоқ, айтылмай қалған⁵⁸.

5)"Жалғыз жігіт ұрпақтары" ертегісінде де Шашбай мен Темірбай бір-бірінен аумайтын осындай типті "егіздер". Мұнда да кішісі жеңгесінің қасына жату сюжеті бар, тек бала жатқанда өзі мен жеңгесінің арасына қылыш қояды⁵⁹. Мұндағы кездесетін "арасына шынтақ не қылыш қоюды" жеке түсінік берілуі тиісті сюжеті бар, өйткені осыған ұқсас мысалдар осылармен ғана шектеліп қалмайды. Біз үшін маңыздысы — осынау "өтірік егіздер" мәселесі".

Бес мысалды құрылымдық жағынан талдағанда шығатыны мыналар:

Бірінші. Батыр дәуді жеңген соң өлтірмей орға, зынданға салып қояды. Бұл жерде алтайлық түркілер мифологиясындағы Үлген мен Эрликтің дуализмі, сондай-ақ осы типтес кет, финн-угор, тұңғыс, самоед халықтарының екі ағайынды жігітке негізделген дуалистік мифологиясы еске түседі. Біздің жағдайымызда: батыр — жоғары дүниенің жарқын төңіриесі, ал дәу — төменгі, о дүниенің әміршісі.

Екінші. Батырдың әйелі (не қарындасы) ордағы (зындандағы) дәуді босатып алып, онымен ойнас бола бастайды. Бұл "үндіевропалық мотив" делінетін "күркіретушінің (громовержец) әйелінің оның қарсыласымен ойнас жасауы" мифімен бірдей. Осы арқылы образдардың нақты мифтік функцияларын реконструкциялауға болады. Тек "үндіевропалық" деген анықтамадан әзірге бас тартуға тура келеді.

Үшінші. Батырдың әйелі мен дәудің ойнасының некесінде ұл бала дүниеге келеді, ол шешесіне де емес, әкесіне де емес, әлгі батыр жігіттен аумайтын болып шығады. Бұл сюжет тек қазақта сақталған. Біз оны басқа дәстүрлерден

кездестіргеніміз жоқ. Міне, бұлар — "өтірік егіздер", бірақ оның мифтік мағынасы болуы шарт.

Төртінші. Батыр дәуді тауып, онымен айқасқа түскенде. шешесі де, қарындасы да опасыздық етеді, тек әлгі "әкесі бөгде, жатындас інісі" ғана батырға көмектеседі.

Бесінші. Батыр мен бала бірге тұра бастайды. Батыр жорыққа кетіп, жоғалып кеткенде артынан іздеп шығады. Ағасының үйіне түнегенде оны танымай "өз күйеуі" деп ойлаған жеңгесі төсекті бірге салады. Сонда бала жеңгесі мен өзінің арасына қылыш (семсер) қойып, не шынашағымен тіреп бөліп қояды. Ағасының қайда екендігін біліп, құтқарады. Бұл ертегілерде бір-біріне адалдықтың ең үздік үлгілерін көрсетеді, яғни олар нағыз егіздер ретінде бейнеленеді. Бірақ "өтірік егіздер мотиві" идеясы түсініксіз, оны басқа мифологиялық дәстүрлер арқылы ептеп болса да түсініп, арғықазақ мифологиясының бір ерекшелігі ретінде реконструкциялауға болады.

ДИОСКУРЛАР. Кастор и Полидевк - грек мифологиясы бойынша аспан мен күркірету Тәңірі — Зевстің (Диостың) балалары, Климнестраның аға-інілері. Бір мифологиялық нұсқа бойынша Полидевк пен Елена Леданың Зевстен болған балалары болса, Кастор мен Климнестра — Леданың бір адамнан (Спарта патшасы Тиндарейден) болған балалары. Сондықтан Полидевк — өлімсіз (Құдай баласы), ал Кастор — өлімді (адам баласы). Кейінірек өлімсіз Полидевкті әкесі Зевс Олимпке алады, бірақ Полидевк өзінің "егізін" жақсы көргендіктен, өзінің өлімсіздік қасиетінің жартысын Касторға беріп, екеуі кезекпен кезек Егіздер шоқжұлдызында Кешкі және Таңғы жұлдыздар түрінде көрініп тұрады екен. Диоскурдар туралы миф — тәңіртекті егіздерді адамның көмекшілері (жауынгерлердің, салт аттылардың, теңізшілердің) деп құрметтейтін ежелгі үндіевропалық салт-түсініктің элементтерін сақтаған. Спартада оларды бір-бірімен мықтап біріктірілген томарлар түріндегі фетиштер кейпінде құрметтелген. Диоскурлар туралы мифте өмір мен өлімнің ауысуы, жарық пен түнектің ауысуы сияқты мотивтер байқалады".

АШВИНДЕР (МС.-79). Бұл есім ежелгі үнді тілінен "аты барлар" немесе "жылқыдан туғандар" деп аударылып жүр. Ведалық және индуистік мифологиядағы Ашвиндер — тәңіртекті егіздер, олар да таң алдындағы және кешкі ымыртпен байланыстырылады.

Ашвиндер — уақыттың білгіштері, олардың орны екі дүниеде...

Ашвиндер - құтқарушылар, олар қиын жағдай туғанда көмек береді, адамзатқа байлық пен бақыт, бала, өмірлік қуат, ұзақ өмір, мал, жеңіс береді, әншілерді қорғайды...

Тәңірлердің ішінен ашвиндер басқаларға қарағанда күнтекті тәңірлермен тығыз байланысқан, солар сияқты ашвиндер де неке ғұрыптарына қатынасады.

Олар — тәңірлер арасындағы ең жастары, бір мезгілде ең ежелгілері болып табылады. Олардың түсі — мыс металының түсі, яғни алтын мен қызыл түстер.

Назар аударарлығы — ашвиндердің де егіз болса да бөлек туғандығы . Бұл оны өздерімен "біртектес" делінетін гректің диоскурларымен сәйкестендіріп қана қоймайды, бұл оны әлгі қазақ архаикасында қайта-қайта қайталана беретін "есімі жоқ өтірік егіздермен" де шендестіреді. Тіпті сөздіктегі ашвиндерге таңылған "әке-шешелер" тізіміне қарап отырып, "осы қазақы ертегілік егіздер үндіевропалық егіздердің бастапқы нұсқасы емес пе екен" деген ой да туындайды. Өйткені қазақ ертегілік егіздерінің әкелері жоғарғы дүние (аспан, күн күркіретуші) мен төменгі дүниенің (о дүние әміршісі) өздері болып тұр. Мұндай нұсқаны қазақ көшіріп алса, ең бері дегенде осыдан 2-3 мың жыл бұрын көшіріп алуы керек. Ал ол кезде "қазақ түгілі түркі болған жоқ" деп жүр емес пе.

Ашвиндердің тағы бір сипаты - олардың жылқылармен, күн мен түннің ауысуымен, яғни Күнмен, құтқару функциясымен байланысты. Ал "ашвин" сөзіндегі "ашва" — жылқы деген сөз, жалпы есім "аты барлар" не "аттан туғандар" деп аударылады. Ал қазақ Алғадайының есімінде дай — тай — "жас жылқы, жас ат" сөзі бар. Жалпы, түйе мен сиырдың да осындай жастағы малдарының да тайлақ, тайынша делінуіне және қазақта жылқы атымен байланысты адам есімдерінің ішінде ең көбі осы "тайдан" шыққандығына қарап (Тайман. Саралтай. Қаратай. т.б.) бұл сөздің көне мәндерінің бірі — "жас, жеткіншек, жасөспірім" болған деп шамалаймыз. Ашвиндер де тек жас жігіттер түрінде баяндалады, Алғадайлар да солай. Ашвиндер алтын не қызыл түсті, уақыт білгірлері, арийларды қорғаушылар, әртүрлі мифтік аңыздарда таңғы және кешкі ымырт, таң мен түн, күн-түн, күн-ай, аспан- жер дуализмі арқылы суреттеледі. Бұлардың барлығы да алатай — уақыт, күн мен теңесуі, күн мен түн, таң мен кеш, сондай-ақ әлгі алтын-күміс балаларға қатысты күн мен ай түсінігі және алағ сөзіне сәйкес келетін мағыналары бар қазақ Алғадайларына ұқсас, олардың мәдени туыстығын анықтау қажет-ақ. Ал түркі-үнді мәдени байланысының тарихи мүмкіндіктеріне қарай Алғадай — Ашвин образдық ортақтығы б.з.д. 3 мыңжылдықтарда болған деп шамалауға болады. Рас, бұл тұспал түркі тарихы жөніндегі қалыптасқан тұжырымдарға қайшы келеді, бірақ кейінгі қазақ-үнді мифтік параллельдер осы қайшылықты жоя алады деп үміттенеміз.

Сонымен, Алғадайлар Алаш-Күннің егіз балалық және күннің өз баласы болу түсінігі, мифте образ сақталмағанымен, жырда және шежіреде негізгі кейіпкердің баласы міндетті түрде екеу болу заңдылығы арқылы сақталған.

Шежірелік алаштар

Алаш есімі қазақ шежіре дәстүрінде бар, айта кетер жәйт — мұнда да мифологиялық үрдіс нышандары сақталған. Алаш есімі қазақтың барлық тарихи-географиялық аймақтарына ертеде-ақ белгілі болған, бірақ тарихшылардың көңіл аудармаған ұсақ-түйектері бар екендігін айта кету қажет. Ұзын-сонар тарихи дәлелдемелер мен ой-қисындарды тізбелеп жатпай-ақ (сөйтуге де болар еді, бірақ кітап көлемі оны көтермейді) қысқаша қорытындыларын атап көрсетсек.

Біріншіден, "алаш" мифтік-квазитарихтық бейнесінің қалыптасуына негіз болғандар — 1 -6 ғғ. алан-кангюй және эфталиттер ареалы. "Алаш" есімі ең әуелі "ал", "алаг" сөзін өз атауы ретінде пайдаланған алан-алаг тайпаларымен байланысты. Ал Алаша бала аңызын тарихи жолмен түсінуге бола ма?

Тарих дерегі бізге деген саяси-этникалық атаудың шығуын 1 ғ. деп көрсетеді, қытай құжаты "Хоуханьшу" сол уақытта "Яньцай" қауымының аты өзгеріп кеткенін жазып қалдырған. Бұл саяси өзгеріс туралы әртүрлі жорамал жасауға болар, әзірге қысқаша түйіндесек, "1 ғ. Арал теңізінің терістік жағындағы яньцай-сармат қауымына оңтүстіктен, сірә, Жиделі Байсыннан ығысқан көшпелі тайпалар саяси билік орнатқан. Жаңа келгендерді басқарушы парфиялық патша әулеті аршакидтердің тұқымынан шыққан біреу болса керек⁶⁰.

Міне, осы аралдық "аландар" 2-6 ғғ. Теле-Bap қауымының оңтүстік шетінде жүріп, төрт жүз жылдан соң олардың ұрпақтары "жеті алан" (эфталит) немесе "ақ ғұн" деген атпен Орта Азиядағы билікті тартып алды. Біздің "ала баланың

Алаша ханға айналуы" деп жүргеніміз сол 1-6 ғғ. оқиғаларымен сабақтасқан дүние болар. Ендігі қарастырарымыз — "Ежелгі алан-кангюй-эфталиттік "алаг" образы қандай жолдармен ортағасырлық қазақтардың жадына кірікті?" деген сауал. Қазақ халқының жадына "алаш" бейнесі, ұғымы екі жолмен (болжам) келген.

Біріншісі — қангюй қауымының 6-8 ғғ. атын жалғастырғандар қаңғарлар немесе печенегтер болған. Олардың бір бөлігі оғыздардың тепкініне түсіп, батыс далаларға кетсе. екінші бөлігі әуелі оғыз тайпаларының бірлестігіне, одан кейін қыпшақ тайпаларының бірлестігіне кірген. Сөйтіп 10- 12 ғғ. Қазақстан территориясындағы "қыпшақ халқының" тілі қыпшақ болғанымен, негізгі рухы — қандынікі, яғни ежелгі кангюй-қаңғар тектінікі болатын. Міне, моңғол-түркі шапқыншылығына дейінгі қазақстандық қыпшақ тілді қауым қыпшақ-қаңлылардың аңыздарында "Алаша хан" есімі осылайша сақталған.

Екіншісі — алан қауымы, сірә, "алаш" образының авторлары осылар. "Алан" аты 1 ғасырдан кейін бүкіл сармат тайпаларының атына айналған. Аландар да қазақ халқының қалыптасуына үлес қосқан. Батыс даладағы оғыз-қыпшақтарға дейінгі печенег-алан бірлестігі (9-10 ғғ.) болашақ алшындардың, "Алау балаларының", яғни батыс қазақтардың негізін құраушы этноэлементтердің негізгісі болған. Міне, осындай екі аймақтық "Алау-Алаш" бейнесі 14-17 ғғ. — бүгінгі қазақ халқының қауымдасу дәуірінде бір арнаға, бір сана-сезімге бірігіп, жалғыз "Алашқа" айналған. Алаштану тек осы қысқа бет сипармен аяқталып қалмайды, тек "ал" түбірлі ұғымдарды мифтік-тарихи жолмен саралаудың өзі бір кітапқа жүк боларлықтай.

Шежіре мен жыр мұрағатындағы Алаштың басты мифтік сарқыншағы — оның образына ие болған есімдердің және басқа да фольклорлық геройлардың, сондай-ақ ру-тайпалық есім-аталардың (яғни Адай не Қаңлы сияқты эпоним-геройлардың) міндетті түрде екі балалы болуы екенін айтуға болады. Алаштың екі баласы — қазақтың, дұрысырақ айтсақ көшпелілік таным-тәсілінің тұрақты "көшпелі" трафареті болып табылады. Трафарет мәнін түсіну үшін оның тұрақты серігі — Есіммен бірге қарастырған жөн.

ТРАФАРЕТ. Бұл аталымды (терминді) модель, үлгі, қалып, формула деп алуға да болар еді. Трафарет — ғасырдан ғасырға жететін, тіл, дін, эпикалық өзгерістерге қарамай сақталатын тұрақты сюжеттер, сюжет тізбегі, образ функциялары мен сандар, сандардың ұштасуы. Біздің Алашқа қатысты келтірген әртүрлі фольклорлық үзінділер (суға тастау, алтын бала-күміс қыз, т.б.) осындай заманның, тілдің, дін мен танымның өзгеруіне қарамастан сақталып қалған трафареттер. Қазақ халық рухани мұрасынан осыларды таба білу — қазақ мифологиясының басты шарттарының бірі болмақ.

ЕСІМ-СӨЗ. Үш мыңжылдық дала тарихы Орта Евро-Азияда жүздеген көшпелі және жартылай көшпелі өркениеттердің бірін-бірі ауыстырып, жоғалып жатқанын көрсетеді; тек соңғы 2000 жыл ішінде қазақ даласы Аланья-Яньцай, Канғюй, Усунь, Юебань, Угор, Ғұн, Жужан, Теле, Тупо-Түркі, Батыс түркі, Түркеш, Қарлұқ, Қимақ, Қыпшақ. Оғыз, Печенег, Қарахан, ең ақыры Қазақ хандығына дейін өте көп қауым ауыстырды. Аталған көшпелі елдер мен қоғамдар тізбегін қазақ халқының ата-бабалары деп мойындағанның өзінде олардың тілінде, дінінде, әдебиетінде және танымында нақты қазақ халқына қарағанда орасан зор айырмашылық бар екендігі айқын. Сыртқы күштердің әсерінен белгілі бір көшпелі қоғам ойран болады, оны құраушы ру-тайпалардың басым көпшілігі қырылып, бір бөлігі босып кетеді, ал қалғандары жаулап алушыларға қосылып, уақыт өте келе жаңа қоғам құрады. Бұл кезеңде ескі жұрттың мифологиясы мен әдебиеті жаңа, іс жүзінде туыс жұртқа ықпал еткенімен, тек мифтік-фольклорлық трафареттер ғана қабылданып, оларға берілген есімдер мен терминологияның түгелге жуығы ұмытылады да жаңа батырлар есімі мен мифтік-әдеби терминдер жасалады. Міне, біз қатар өмір сүрген қыпшақ пен оғыздың, печенегтің тілдік, мәдени туыстығын білгенімізбен, олардың эпостық-мифологиялық трафареттерінің біртекті екендігін болжағанымызбен, эпостық батырлары мен мифтік есімдері әртүрлі болғанына сенімдіміз. Ал олардың этникалық базасында қалыптасқан қазіргі түркі халықтарының ешқайсысының аталып өткен жұрттардың мифоэтникалық образдардың есімдерін барынша мол сақтай алмауы да түсінікті — олар ескі фольклорлық модель-трафаретті сақтай алғанның өзінде ежелгі қыпшақ не оғыз мифоэпостық есімдерін ұмытып, оларды қазақ, ноғай, қарақалпақ сияқты өз есімдерімен ауыстырған. Сонымен, мифоэпостық трафарет-модель көшпелі мәдениет үшін маңызды, ал есімдер тұрақсыз дүние екендігін заңдылық деп қарау керек.

Қазақ шежіре ағашына үңілсек, қазіргі қазақ руларының түп аталары (есімі этнонимге айналған "тұлғалар") көбіне екі балалы болғандығын байқаймыз. Мысалы, Төбейден екі бала — Бақтиар мен Бәйтерек, Майқыдан екі бала - Ойсыл мен Үйсіл, Үйсілдсн екі бала -Абақ пен Тарақ, егер оларды тізбектей берсек Қоғам, Бәйдібек, Қаңлы, Сіргелі, Албан, Суан, Уақ, Найман, Қыдырсиық, Ысық, Масқар, Алаша, Тана, Адай, Беріш, Таз, Тама, Кердері, Керейт. Жағалбайлы. т.б. ру-есімді аталардың барлығы да екі-екіден балалы болғаны айтылады. Бұл мысалдар саны шектеусіз, әрине оларды түгендеп жатудың қажеттілігі жоқ, тек аталмыш егіздіктердің кездейсоқ емес, заңдылық екенін көрсетіп кетеміз. Ал Алаш типті образдарға келсек, олар да екі-екіден балалы. Алшын екі балалы -Арғымақ пен Алау; Алау екі балалы — Қаракесек пен Қыдырбай; Алаштан екі бала — Жайылхан мен Сейілхан, оның кейінгі ұрпақтарының да екіден баласы болған: Қазақ пен Созақ, Өзбек пен Сәбиян, т.б. Осындай екі балалық "Қырым" цикліндегі Аңшыбайға қатысты жырда айтылады:

Арғы атаңды айтайын,

Алатайлы Аңшыбай,

Екі әйелден, қарағым,

Екі бала бұл туды.

Баба Түкті Шашты Әзіз

Екі бірдей ұл туды.

Біреуінен бала жоқ

Біреуінен туғаны —

Парпария деген ұл болды.

(5-т. 74-б.).

Ертегідегі Еділ-Жайық, Аламан-Жоламан, Құламерген мен Сұрмерген сияқты батырлар да мифтік егіздердің транформациясы болып табылады. Екі балалы эпостық Қобыланды, Ер Сайын сияқты батырлар да осы "мифтік егіздік трафареттің" мысалдары.

Күнтекті егіздер ардатанымы (мифологиясы) — арғықазақ көшпелілер танымының негізгі анықтаушысы, көрсеткіші.

Басқа алаштар Алатайлы Аңшыбай

Көрсетілген трафареттер арқасында аңыздық Алаш-Алашаның басқа да балама образдарын атап өтуге болады. Солардың бірі — Мұрын жыраудың баяндауындағы "Қырымның қырық батыры" жырлар цикліндегі Аңшыбай батыр.

Алатайлы Аңшыбай — эпостық батырлардың барлығының түпкі атасы, аңыздық "ноғай" елінің негізін қалаушы, елдің алғашқы ханы. Жастайынан жетім қалған Аңшыбайға жұрт күн көрсетпегендіктен. ол далаға. дарияға қашып кетіп. дария жағасында өмір сүреді. Бір күні оған аққу бейнесінде екі пері қызы ұшып келеді және өздерінің батырға ынтық екендерін айтып, жұртына қайтып оралуға көмектесетінін білдіреді. Екі пері қызын әйел еткен Аңшыбайды жұрты тануға, мойындауға мәжбүр болады. Аңшыбай осыдан соң екі рет, ындыс пен қалмақ еліне жорық жасайды, оның "Қырым" цикліндегі басқа батырлардан айырмасы — екі жау елді ойрандамайды, керісінше бітімге көндіріп, ноғайлының билігін мойындатқызады. Жорықтан қайтып оралғасын, "ноғайлының дана қарты" оған ел атынан бата беріп, хан етіп сайлайды. Хан болған Аңшыбай "аспанмен таласқан қала" салады. Аңшыбайдың атының алалығына қарап, оның жастық шағы дарияда өткеніне қарап оның "ала тайлы Алаша" екендігін байқау қиын емес, өйткені Алаша да жастық шағын дарияда өткізген. Аңшыбайды бір елдің басшысы етіп сайлаған "ноғай данасы" мен ала баланы Алаша деген атпен қазақ елінің ханы етіп сайлаған "жатжұрттық Алаш деген дананың" бір кісі, бір образ екендігін көруге болады. Аңшыбай есімінің кейіннен қойылғанын оның атындағы "бай" сөзі көрсетеді, сірә, бұл есімнің қалыптасуына Алаш — Алшы — Аңшы ұқсастығы ықпал еткен. "Аңшыбай" эпосы тек Алаштың ғана емес, осы типтес Шыңғыс хан туралы (В.В.Радлов нұсқасы) және Оғызхан туралы аңыздарға да жақын. Шыңғыс хан да дария басында өмір сүреді, ал Оғызхан Аңшыбай сияқты екі пері қызын әйелдікке алады, Аңшыбай сияқты ұшы көкке жеткен қала салады":

Халықтан батыр Ұлан бата алды,

Елін жинап көрікті қала салды.

Айнала алты қабат қорған соғып,

Салған қала елдігіне жарасады.

Мұнарасы мың құлаш тастан өрген,

Асқақтаған аспанмен таласады.

Дос түгіл дұшпандары ақыл сұрап,

Аңшыбайдай батырмен санасады.

Бұл жәй Келтірілген қала салу сюжеті емес, мифтік геройдың ғаламды үйлестіруі, тәртіпті, игерілген космосты, қарапайым тілмен айтсақ, мемлекет пен қоғамды орнатуы болып табылады. Алаш-Аңшыбай мифологиялық реконструкция бойынша — цивилизатор, оның ындыс пен Қалмаққа жорық жасап, оларды ноғайға бағындыруы - үш дүниені немесе адамзат қоғамының үш сословиесін белгілі бір үйлесімге келтіруі болып табылады, Ноғай, Қалмақ, Ындыс үш тарихи этнос емес, олар жоғарғы, орта, төменгі Дүниелердің және әскери, абыздық, еңбекші үш сословиенің жырдағы "тарихи киім кию" көрсеткіші ғана. Бұл - Алаша ханның қазақтың үш жүзін (үш дүние, үш әулет) құруы немесе Оғыздың екі әйелінен туған үш-үштен ұлы. Яғни Теңізхан, Таухан, Көкхан (теңіз, тау, көк үш дүние), Күнхан, Айхан, Жұлдызхан (күн-патша, ай-абыз, жұлдыз-жауынгер; үш сословие) болуы сияқты ежелгі ортақ мифтік модельдің әр замандық, әр орталық сақталып қалу мысалдары ғана.

Аңшыбай — қазақ түп атасы Алашаның эпостық есімі, оның "ноғайлы коғамы" — қазақтың аңыздық елінің атауы ғана, ал "Қырымның қазақ батыры" — қазақ мемлекеттігінің мифтік-тарихи эпопеясы.

Алланың шері Арыстан

Қазақ ауыз әдебиетінде молынан ұшырасатын Алланың шері Аршылып Алланың сері Арыстан (Арсылан) бейнесі өз бойына екі бөлекжеке образдарды ұштастырған. Оның бірі - тарихта болған» Мұхаммед пайғамбардың күйеу баласы Әли (Али) болса, екіншісі -өзіміздің Алашымыз. Әзірет Әліні (Ғазірет Ғалиды) мұсылман шиіттері мен суфистер аса құрмет тұтқан, суфистердің "шілтендер поэзиясы" арқылы бұл есім қазақ жырларының тұрақты элементіне айналған. Мұсылмандардың жауынгерлік пірі болған Әзірет Әлінің образының кейбір сипаты жағынан, ең алдымен есімінің Алаш образы мен есіміне сырттай ұқсас болуы (Али-Ала-Алаш) кейінгі фольклорлық дүниелерде Әзірет Әлінің "бұрынғы мифтік-эпостық Алаштың" орнын басып кетуін қамтамасыз етті. Эпоста кездесетін Әзірет Әлінің аты араб мұсылмандық аңыздікі дегені болмаса, атқаратын "эпостық қызметі" — ертедегі күн-Алаштікі. Өйткені Алланың шері Аршыланның ең басты функциясы — а) батырларға, ерлерге, жолаушыларға демеу жасауы; ә) баласызға бала беру, оның атын қоюы; б) эпостың бас кейіпкеріне билік мәртебесін беруі; Ал бұлар — Алаштың, оның басқа параллельдерінің (Әспембет, Баба Түкті, т.б.) атқаратын қызметтері. Жалпы, ежелгі түркі-қазақ мифтік есімдерінің кейінірек мұсылман дінін уағыздаушылардың, әсіресе суфистердің жеңіл қолынан сырттай дыбыстық ұқсастықтарына орай мүлде басқа образдарға өзгеріп кетуін жеке зерттеу — болашақтың ісі.

Қалша Қадыр

Қазақ шежірелік аңыздарының бірінде айтылатын халықтың түп аталарының бір атауы — Қалша Қадыр. Бір замандарда, жаугершілік соғыстан соң Қалша Қадыр деген жас батыр ауыр жараланып, жапан түзде қалады. Сол кездері аспаннан бір аққу ұшып келіп, батырдың аузына су тамызып, емдеп-демепті деседі. Әлгі аққу (қаз) құс — перінің қызы, яғни перизат екен, Қалша Қадыр жазылып кеткен соң жаңағы пері қызына үйленеді, олардан туған ұлды Қазақ деп атапты. Қазақтың Ақарыс, Жанарыс, Бекарыс деген үш ұлы болған, олардан қазақ халқы тарапты. Қалша сөзінің этимологиясын түсінудің екі ықтимал варианты бар: бірі — ол Алаша сөзінің бір аймақтық-тілдік айтылуы, яғни Алаша — Алыша — Алша — Қалша өзгерісі болған, екіншісі — қал сөзі "пес, алапес" сөзінің бір синонимі. Пес те, қал да денедегі, тері бетіндегі дақ, таңба, жара дегенді білдіреді, ал таза мифтік мәні — "күн бетіндегі дақ, ноқат, шұбар, алапес, ала" болмақ. Егер зерттеушілер Алашаның алапестігін "мынау шынында да ауру-алапес болған екен" деп қабылдай қойғанның өзінде, тағы бір түп ата — Қалшаның да денесінде қалы бар екен деп тіке түсіну ұят болар еді. Өйткені бірінші, ата-бабасын қайта-қайта ауру қыла беретіндей өткен бабаларымыздың басынан ат теуіп пе, тек олар ежелгі мифтік Күн мен оның күнтекті інісін осындай жолмен астарлап түсіндірген. Ал Қадыр сөзін тек арабтың "қадир, хизр" сияқты басқа да ұғымдарымен байланыстыра берудің жөні жоқ. Қазақ шежірелік аңыздарында осы типтес есімдердің жиілігіне (Қыдырбай, Қыдуар, Құдиар, т.б.) қарап, осы сөзге дұрысырақ көңіл бөлу керектігін сезінуге болады өйткені оның көне-түркілік (қот, құт және ыр, ырық) не ирандық (Құдай, худэ) сөздік қордың меншігі болуы әбден мүмкін. Әрине. кейінгі ислам комментаторларыньң шежіреге келгенде кез келген есімнің артына үмбет, сейіт, қожа, ғали деген сөздерді жалғап жіберетін әдетінен туған кездейсоқтық нәтижесі болуы да ықтимал. Қалша Қадырдың жараланып айдалада қалуы мен оған аққу-пері қыздың көмегі, батырдың әлгі аруды әйел етуі — Алаша образы мен осындай жараланып далада, суда қалу, оған бір пенделердің жәрдем беруі (қасқыр, қарақұс, аққу), сондай-ақ олардың үйленуі сияқты сюжеттері бар б.з. 6-7 ғасырлардағы көктүрік Ашина мен б.з.д. 2 ғасырдағы Усунь гуньмосы туралы ежелгі далалық аңыздардың бас образдарын өзара байланыстырады. Жалпы қытай транскрипциясымен берілген Ашина, Лежу, Лежау, т.б. есімдерді осы Алаш-Алшы-Елші-Лежу не Алаша-Ашина ықтималдығы арқылы түсіндіріп көруге талпынған да жөн, өйткені Алаш-Қалша мен әлгі Елжау-Лежаудың екеуінің де соғыс кезінде далада қалғаны сияқты ұқсастығының арғы жағында тікелей мифтік және тілдік ортақтық жатқан шығар, кім біліпті.

Баба Түкті Шашты Әзіз

Қазақ аңыздары мен жырларында барлық әулиелердің әулиесі болып саналатын Баба Түкті Шашты Әзіз туралы тұжырымдар жеткілікті, бірақ олар да дәстүрлі молдалық түсініктемелерден асып кетпегенге саяды. Баба Түктінің жерсіндірілген "географиялық аймағы" — Оңтүстік Қазақстандағы Қаратау өңіріндегі Жылыбұлақ деген жер. Аңыздар оқиғасы осы аймақта өтеді. Сондай-ақ Баба Түктінің тағы бір "моласы" Маңғыстау жеріндегі Үштаған-Сазды өңірінде бар. Бұлар — ортағасырлардағы суфистердің мекен етіп, ислам дінін уағыздаған негізгі екі қазақстандық аймағы. Қазақстандық ислам комментаторлары Баба Түктіні тарихта өмір сүрген адам — Ықлас баба деген кісі дейді. Баба Ықлас — Баба Түклас — Баба Түкті болып өзгерістің нәтижесі деп есептейді. Бір қызығы, қазіргі зерттеушілер сол 14-19 ғасырлардың оқымысты діндарларынан асып кете алмаған сияқты. Қазақ аңыз-эпосындағы Баба Түктіге берілген мәртебе ең жоғарғы мәртебе болып табылады, яғни бас геройды өмірге келтіруге негіз болатын, оған есім беретін, есейгесін үнемі желеп-жебеп жүретін, хандық инвеститура алып беретін мифоэпостық бас тұлғаны тікелей қазақ халқының тағдырына ықпал етпеген Ықлас деген кісіге тели қоятындай негіз жоқ. БабаТүкті Шашты Әзіз — Алаш образының ислам дінінің талабына сай өзгеріп, бейімделген нұсқасы, мұндағы баба — ежелгі мифтік аталарға берілген атақ (скиф мифіндегі аспан тәңірі Папай сияқты); әзіз немесе азиз — ежелгі түркілік ас, асық — "жоғары, аспан" деген сөздің сыртқы ұқсастығына қарай ас — аз — әз — әзізге ауыстырылуы; ал "түкті" және "шашты" сөздері — таза мифологиялық күнге қатысты атрибутика, оның "айдар", "кекіл" сияқты синонимдерін де күн белгісі ретінде пайдаланған. Алаша ханның түкті болып туылуы да осы күнтектілікті көрсететінін айтып кеттік. Мұсылмандық аңызда Баба Түктіні сипаттағанда оны отқа салып өртеуі, Бабаның оттан аман-есен шығуы да от-күн-алау образы екендігін, ал оның пері қызымен некесі және Едіге, Парпария сияқты бас геройлардың тіке әкесі болуы — оның бойына да Күн-Алаш пен алғашқы адам-Алашаның образдары қатар еніп, араласып кеткендігін көрсетеді. Баба Түкті Шашты Әзіз — ежелгі мифтік күн тәңірі, бірақ уақыт оның функциялық мәнін түбегейлі өзгертіп, тек әулиелердің әулиесі образына дейін төмендеткен. Бірақ бұл өзгерістен Баба Түктінің мәдени-әдебиеттік мәні төмендемейді.

Әспембет — аспан үмбеті

Маңғыстау ақындары — Қашаған Күржіманұлы мен Түмен Балтабасұлының шығармаларында және Маңғыстау қазақтарының шежірелік аңыздарында Әспембет деген аңыздық есім бар. Оны басқа образдық трафареттермен салыстыру арқылы Баба Түкті сияқты образдың бір аймақтық баламасы екендігін көруге болады. Аңыздарда Әспембеттің үш түрлі варианты сақталған. Біріншісі — Қашағанның "Адай тегі" дастанында; қызының күн нұрынан тапқан баласын даладан тауып алған Қыңырбай ақыл сұрайын деп ноғайлы данасы Әспембетке барады. Ол құпия сырды түсіндіріп, баланың атын Адай деп қояды:

Ертеңіне тұрады.

Асылы ноғай халқының

Шежіресі қолында

Әспембет деген бір қарттың

Құлағына барып салады.

Әспембет тарих қарады,

Шежіреге көзін салады...

...әшкере етіп халқына

Әспембет азан шақырды,

Адай деп қойды атымды.

Түменнің шежіре өлеңінде де осы Әспембет Адайдың атын қояды, тек осы екеуіндегі де, басқа аңыздардағы да Әспембеттің тегі үш түрлі болып суреттеледі. Сонымен Қашағандағы Әспембетіміз — ноғайлы, Түмендегі Әспембетіміз — арғын, ал Қабиболла Сыиықовтың "АҚЫН- жыраулар" деген кітабындағы (1974) Әспембеттің руы — табын. Міне, осы үш ел-рудың аңыздық функциясы мен Әспембет сөзінің этимологиясын түсіну және Адай руының аталған аңыздарындағы мифологиялық қабатын аршып алу арқасында Әспембеттің Алаш образының бір нұсқасы екендігін көреміз. Түменнің шежіресі бойынша Адай — Кіші жүз Байұлының баласы емес, Ұлы жүз Үйсіннің Атақожа деген кісісінің Елтай деген баласының баласы. Елтай кішіжүздік Қыдырбайдың (Байдың) қызына үйленіп, олардан Адай туыпты, бірақ Елтай ерте өлгендіктен, Адай нағашы жұртта қалып, 12 ата Байұлының бірі болып кеткен екен, ал Адайдың есімін қоюшы — Орта жүз Арғын Әспембет екен. Мифтік үштік бойынша Елтай — орта дүние өкілі, Бай қызы төменгі дүниенікі, балаға ат беруші — Әспембет жоғарғы, аспан дүниесінің тұлғасы. Қазіргі қазақ үштігі бойынша Елтай мен Адай — жауынгер, Қыдырбай — байлық иесі, ал арғын Әспембет — абыз. Қазақтар абыздық функцияны Орта жүзге берген (қалам беріп дауға қой), батыс қазақтар Орта жүзді көбіне Арғын деп жалпы атаған.

Ноғайлы — қазақ үшін нақты этникалық атау емес, өздерінің аңыздық елінің аты болған. Сондықтан ноғайлы Әспембеті сол аңыздық ата-баба жұртының бас абызы немесе бүкіл қауымның абыздық персонификациясы. Бұл — адайлардың 15-16 ғғ. түсінігінің сарқыншағы.

Табын руы тарихы белгісіз болғанымен, оның үш атаға бөлінуі, сол үш атаның есімі мен таңбадан ежелгі мифтік түсініктің бар екендігін көруге болады. Табынның үш таңбасы — тарақ. шөміш, көсеу. Мұндағы тарақ немесе үшайыр - жауынгерлік әулет белгісі, шөміш не дөңгелек — абыздық әулет, көсеу не таяқша — байлық белгілері, яғни үш таңба-есімнен кәдімгі Кіші жүз, Орта жүз, Ұлы жүзге берілген үш функциялық сипатты байқаймыз. Ал табынның бас таңбасы — тостаған да абыздықты, мифтегі заңды билікті және күнтектілікті (күн-тостаған - көз) көрсетеді. Табындардың көне тарихынан башқұрттардың шежіре фольклорындағы табын мен тамиан рулары туралы еміс-еміс деректер хабар бергендей. Сол аңыздарда табындардың ерте "бір заманда теңіздің жағалауында өз мемлекеті болған" деген (Ә.Сараев) дерегіне қарап, таңбасында мифтік үш әулет — үш функцияның (абыздық-юридикалық, әскери, өнімділік-байлық) белгілері болуы (тарақ, тостаған, көсеу) кездейсоқ емес екендігін көрсетеді. Табын Әспембет — адайлар өмір сүрген тарихи ортаның моңғол шапқыншылығына дейінгі (10-12 ғғ.) мифтік-аңыздық бас абыз-өулиесі, кейінгі замандарда оның аты сақталып, тек руы ғана өзгерген. Сөйтіп ноғай дәуірінде ноғай Әспембет, қазақ дәуірінде арғын Әспембет болып кеткен. Егер Әспембет есімінен -мбет, яғни "үмбет" (араб. — жолын қуушы) бөлшегін алып тастасақ, аспан ұғымы шығады: Әспембет дегеніміз — Аспан немесе Аспан үмбеті. Одан аңыздағы бас кейіпкерге есім беру қызметіне қарай генезисінде Баба Түкті, Қорқыт, Ормамбет сияқты образ екендігін біле аламыз. 16 ғ. Дон казактарының атамандары түркітілді болғанын және олардың бірінің есімі орыс дерегінде Сарыазман (Сарыаспан) болғанын ескерсек, сондай-ақ қазіргі Кіші жүз Әлім бірлестігінің белді руы Аспан деп аталуына қарап, аспан сөзі ислам діні толық енгенге дейін қазақ халқын құраушы ру-тайпалық ортада кең танымал болғандығын байқаймыз.

Алаш типті қазақ-түркілік аңыздық бейнелер қатарына Қорқытты, Ормамбетті және Келімбетті, басқа да көзге көп түспейтін тұлғаларды қосуға болады⁶¹.

баласына билік бермейін деген оймен жас нәрестені жасырып, жұртқа "өлді" деп жариялайды, кейін баланы сандыққа салып суға ағызып жіберіпті. Бір кедей қолөнерші оны құтқарып алып, өсіреді, Дараб деген есім береді. Кейін бұл баланың ерлікпен аты шығып, билікті қайтарып алады. Бұл енді парсы сюжеті, ал осындай жетім бала немесе егіздер туралы аңыз миф, жырлар мен дастандар аз емес. Көрсетілген аңыздардан-ақ олардың қазақ Алашына ұқсайтынын көреміз. Бұл аңыз қазақ аңызынан бірнеше ондаған ғасыр бұрын қағазға түсіп, танымал болған, осыны ескере отырып "қазақтар бұл сюжетті парсы не арабтардан алған" деп келте қайыра салуға болар еді, бірақ олай деуге Алаша баланың таза мифтік сипатының айқын көрініп тұруы мүмкіндік бермейді. Егер қазақтар өздеріне таныс араб-парсы сюжетін көшіріп алған болса, онда сол сюжет бойынша жасалған қазақ туындысы ешқандай мифтік мәні жоқ, таза көркем-әдеби дүние болар еді. Мұндай көшірілген сюжеттер қазақ ғашықтық дастандарында. ішінара батырлық жырлар мен ертегілерде жеткілікті, сондықтан "жоқ, бәрі түркінікі" деу ұят болар еді. Бірақ нақ Алаш сюжеті — көшпелілердің өзінікі дейміз. Өйткені ол әлгі Мойсей мен Бахман, Саргонда жоқ күнтекті бала туралы мифтік сұлбаны сақтаған. Егер шумер тілінің түркі тіліне жақындығы туралы айтылып жүрген пікірлер рас болып шықса және римдік мифтің бір вариантында әлгі Ромул мен Ремнің қасқырдың не Марстың баласы емес, албан патшасы Тархетийдің күңінің үй-ошақ рухы Лардан туған балалары болуы мен қазақтағы албан руы мен жалпытүркілік қасқыр-төтемнің осы римдік танымға жақын жатуы түркілердің ежелгі тарихына, яғни қазіргі ресми түркі заманына дейінгі дәуірлердегі тарихына үңілу қажеттігін көрсетеді. Тарих пен археологияның дерек-материал жетімсіздігі салдарынан тұйыққа тірелу шақтарында көмекке аңыз бен сөзге, сенім мен ғұрыпқа арқа сүйеген мифология келе алатынын айтуды міндет санадық.