Талғат Ешенұлы: «Сақтай гөр, Құдай...»

Қызыл биліктің тұсында ауданның ең шалғай және ең ауқымды, ауқатты елдімекені санатында болған. Қазір де осы өңірдегі тірек ауылдың бірі. Әлгі қызыл билік өз уақытында Аякөз, Ақсуат өңірін де «гектарынан 25 центнер астық аламыз» деп түк қоймай соқалап тастаған ғой. Соның кесірінен әр ауылдың ат аяғы жетер қолат-қойнауы, жота-жоны кейінге дейін қутақырланып, тастағы шығып, шаңытып жатты. Енді, міне, ширек ғасырға айналғанда теміртіс тимеген қайран топырақ құнарын бойына жиып, ауыл-үйдің табалдырығына дейін жасыл өрнек сап, желкілдеп, қайта құлпырып келеді. 

Ал, мына ауылды аялай орап, айнадай жарқырап жатқан ерке өзен Балқашқа құт құйған жеті судың бірі – кәдімгі Аякөз. Менің балалық шағым осы күміс судың маржан құмында өтті. 

Аякөз осыдан жиырма-отыз жыл бұрын арналы, арынды дария-тұғын. Көктемде сел жүрсе, Құдай салмасын, суы өткел бермейтін. Адам мен мал түгілі зілдей-зілдей темір техниканың өзін жаңқа көрмей домалатып, ұйығына батырып, төңіректегі елді ұлардай шулатып жатушы еді. 

Біздің жақтың шалдары Аякөздің құдірет-күшін оның Балқашқа жетіп жығылғанымен өлшей салатын. «Балқашты алып па?» дейтін жалғыз-ақ. Балқашты алса – бітті, сол жылғы күн райын, шөп шығымын, молшылықты әйгілейтін жаңалық ол. 

Дулаттың, Ақтамбердінің, Мұқағалидың шабытын оятқан осы Аякөз өзені өткен ғасырдың аяғында тартылып, суала бастаған. Жарықтық, ұзына бойына жағалай қонған, тоқсаныншы жылдары тоз-тозы шығып, кетеуі кеткен халықпен бірге күйзелгендей, жүдегендей күй танытқан. Құдайдың құдіреті, аяқтағы елдің жайын қайдам, кейінгі жылдары аңыз судың бізге құяр сағасы кеңіп, арнасы мөлдіреп, молайып келе жатқандай. Әлде, жыл аралатып ат ізін салатын маған ғана солай көріне ме?.. 

Менің туған үйім Аякөздің жарқабағында тұр. Таяқ тастам жерде. Сол ұлы судың жаға-жайлауы біздің балдәурен шағымыздың алтын бесігі болды. Таң атар-атпастан, ұртымыздағы сілекейді, көзіміздегі былшықты сүртер-сүртпестен, баланың басындай екі бауырсақ  пен бір кәрлен кесе бидай көжені төбемізге қотара сап, өңшең қусирақ құйындай ұшып жоғалатынбыз. Содан қас қарайғанша бізді итпен іздесең де таппайсың!.. 

Бір кіндіктен он бір –  жеті ұл, төрт қызбыз. Құдай өзі берген он бірдің үшеуін өзі ертерек алды. Мэлс, Гүлжанат дейтін екі бауырым шиеттей кезінде шетінеп кеткен екен, аттарын атап, дұға бағыштағаным болмаса, есімде жоқ. Ал, үйдің іші-сыртын жайнатып, кітап пен гүлге көмкеріп, граммпластинкалардың әуеніне бөлеп отыратын апайым Гүлзифаның қазасы әкем мен шешемді де, үлкен аға-апайларымды да қатты күйзелтіп кеткенін бала жүрегім сезетін. Мені мойынына мінгізіп ап, Аякөздің айдынында аққуша жүзіп жүретін еді, апатайым. 

Көп көрмесін, сегізіміз дін аманбыз: Наймантай, Төлеутай, Естай, Бейбіт, Ардақ, Нұрзифа, Меруерт және мен. 

Анамның аты – Күлшім. Шалы үшін ғана жаратылған жандай көрінетін, жарықтық. Ол кісі үшін Жер-дүниенің кіндігі жан жары Ешен еді. 

Жас күнінде, заманның ыңғайымен сауыншы болған, егіс еккен, жер жыртқан. Кейінгі ғұмырын біздің кір-қоңымызды жуып, көйлек-көншегімізді бүтіндеп, тілеуімізді тілеп, «әкең аман болсынмен» өткізді. Ғұмырында шалының бетіне келіп, алдынан өткен жан емес. Бірақ, шешем үй арасында аңқылдақ, әзілқой әрі шаруақор, тындырымды адам еді. Жетпіс беске жетіп жығылғанша, көзі жұмылғанша байыз тауып отырғанын көрмеппін. Тіпті, қаптаған келіндерінің өзіне сиырын сауғызбайтын. 

Қолы ашық әрі берекелі болды. Таң азаннан үйдің шаруасын қамдап, шалына шәйін беріп, жұмысына жөнелтіп, біздің жағдайымызды оңдап, соның арасынша жолай кіріп шығатын туған-туысқа базарлығын салып ап, жалғыз нағашы бауыры Жақан ағамның үйіне қарай тартып бара жатар еді. 

Шешемнің осы қасиеті, әсіресе, сонау 90-жылдардағы күйзеліс уақытында ағайынға сүйеу, медет болғанына жұрт куә. Шалы әкелген, ұлдары жіберген қат дүниенің бір бөлігін үйде қалдырып, қалғанын туған-туыс, көрші-қолаңға шүлен тартқандай үлестіріп жіберетін. Мөшек-мөшек ұн, сойылған малдың жарты еті де «ел аралап» кететін. Әкем көрсе де көрмегендей, білсе де білмегендей болады. Қазір ойласам, бар гәп Күлшімі тұрғанда бұл үйдің берекелі қазаны ешқашан оттан түспейтініне деген сенімде жатқан екен ғой. 

Шешемнің бір жан қалауы ән еді. Кәдімгі халық әндері. «Қара нар жүк көтермес бел кеткен соң-ау...» деп келетін сол әндер, есте жоқ ескі заманнан үзілмей бізге жеткен, тарихтың, уақыттың беймәлім сағыныш саздары сияқты көрінетін маған. Өзі де әнді ескі бір сарынмен, бояумен, нәшіне келтіріп шырқайтын.   

Таң бозынан анам мен сүт мәшинесінің «әні» оятады. Сүт тартқызбай керіліп, созылып, ызыңдап мазасын алам. Кәкір-шүкір нәрселерді сұраймын.

– Мама, осынша сүт неменеге керек?

– Ақтың артықтығы бола ма, жарығым-ау? Айраныңды іш.

– Сиырды менен де жақсы көресің бе, осынша сиыр неменеге керек?

– Бұл не тәйірі, жастау кезімізде күніне екі уақ отыз сиыр сауатынбыз. 

«Қарғам-ау, сенен артық кімді жақсы көреді дейсің!» Етегіне орап, беті-басымнан шөпілдете сүйіп, бауырсақ пен балқаймақты аузыма тықпалайды кеп.

– Балдарды кім бақты сонда?

– Өзім жеткіздім.

– Өзің сиыр бақсаң, оларды қалай жеткіздің?

– Көкеңді бұзаумен бірге байлап қоятынмын. Нәнеңді арқама, Естайды бауырыма алам. Сүйтіп жүріп те жетілдік қой.

– Үшеуін де байлап қоймайсың ба, бұзаумен? 

– Кәйтіп? Онда көкең бесте, нәнең екіде, Естай емшекте...

«Азабым-ай!» деймін мен. Мамам ондайда рахаттанып бір күліп алады.

Қазір ойлап отырсам аза бойым қаза болады. Қайран аналар, көздерін ашып көргені бейнет, тартқаны азап екен ғой. Мына өмірге сол үшін ғана келген сияқты. 

Қарап отырсақ, бәріміздің басымыздағы – бір кеп. Қала жағалап, оқу қуып, қарайып шаңырақ көтергесін, анамызды дедектетіп осында сүйрейміз. Ондағы ойымыз – перзенттік парызды өтеу. Сондағы өтелген парыз – немере бақтыру. Қолына алтыннан білезік, үстіне барқыттан кәмзол әперіп, оқта-текте ойда, қырда болатын тойға ертіп апарасың, анда-санда жоспарлы ауруханасына жатқызып аласың. Содан ұйқың тыныш, «парыз өтеліп жатыр».

Кейде ойлаймын, ал сол әзиз жандардың ішкі дүниесіне үңілсек, үңілтсе не көрер едік? Шексіз бақыт пен шаттыққа бесік болған көңілдің жазғы жайлауын ба, әлде, бір-ақ рет берілетін өмірді жаратылыс үшін құрбан еткен жүректің аһ ұрғанын ба? Шошыр ма едік, қуанар ма едік? 

Кім, не біледі, анамның көрген мехнатының өтеуі қандай, қайда?!.

Шешем 2005 жылдың жазында, ешкімді қинамай, ешкімге ауыртпалығын түсірмей, өмірге өкпе, міндет артпай, туған-туыспен бақұлдасып, тәбәрігін өзі таратып, бәрімізді ботадай боздатып, аттанып кете барды. Жаназасын шығарғанда әкемнен басқа елдің бәрі жылады... 

Әке десе түксиіп шахмат ойнап отырған, болмаса шұқшиып «Жас алашты», «Жұлдызды» немесе «Мәдениет және тұрмысты» оқып отырған қайыстай қара жігіт ағасы көз алдыма келе қалады. Ес білгелі осы көрініс.  Атадан жалғыз тұяқ болғасын жырақтап оқу қуып кете алмай, ауылдың айналасын шиырлап қалған ғой. Талабы, таланты бар, оқығысы келген. Қайда кетеді, жиырма жасында үйленген, қолында кәрі әке-шешесі.  «Қарияларымның бір ауыз сөзіне қарсы келмеймін, қарыс қадам алыс кетпеймін, өлгенше бағып-қағам. Бірақ, үйленгесін, Құдай бала берсе, барлығын да оқытпай қоймаймын деп өзіме-өзім серт бергем» дейді. Сөзінде тұрды және. Мұқым баласын оқытты, жеткізді.

Әкемнің ермегі – шахмат, сегізімізді қаздай тізіп отырғызып қойып үйрететін. Соның арқасында бәріміз де тәп-тәуір «шахматшы» болып шықтық. Өзі басында ферзьді немесе екі пілді алып тастап ойнады. Кейін, ойынды бір кісідей меңгергесін кәдімгідей үзеңгі қағыстыратын болдық. Тіпті, үлкен ағам екеуміз ауданға дейін жарыс сап, жүлде алып қайтқанымыз бар. Әлі күнге дейін басымыз қосыла қалса, түнді түнге ұрып шахмат ойнаймыз. 

Ә, айтпақшы, әкем өзінің алпыс бес жылдық (!) өмірлік сырласы «Жас алашты» әлі жаздырып алып оқиды. Бір саны қолына тимеген күні оның шалған қоңыраулары «поштабайды» қойып, ауыл, аудан асып, астана жұртын аралап кетеді. Басқаны оқымайды ол. Қара шалдың «саяси, қоғамдық көзқарастарын» мүлдем өзгерте алмайтынымызға біздің де көзіміз баяғыда жеткен. 

Әкем жиырма жылдай ауылдың машина-трактор алаңының меңгерушісі болды. Сол кезде ауылдың атқамінерлері істейтін кішігірім қызмет болса керек. Бірақ, коммунист болмаған адамның ол орында қалай отырғаны маған беймағлұм. Мен сұрамаппын, ол айтпапты, зейнетке шыққанша отырды.

Зейнетке шыққанға дейін, алпысқа келгенше, әкемнің шашы көмірдей қап-қара еді. Балдыздары айтпақшы, «көзі адамға, мұрты көкке шаншылып» тұратын. Зейнетке шыққасын бұл кісі жұмсара бастады. Ол кез өзі өкімет құлап, ел дағдарып, ию-қию боп жатқан заманға тұспа-тұс келді ғой. Қазір ойлап отырсам, сол 90-жылдардың әлегі аштықты көрген, соғысты өткерген әкемнің қатарын екі-үш жылдың ішінде-ақ селдіретіп кетіпті. 

Талқаны шыққан сәбет, тәй-тәй басқан тәуелсіздік, болашағынан үмітсіз, жұмыссыз сенделген жұрт, нәпақасыз бала-шаға, жарықсыз, жылусыз, кетеуі кеткен ауыл, бір шиша «самопалға», екі келі ұнға сатылған мыңғырған мал, далада теңселген кәрі, қалада тентіреген жас. Енді жеттім, жетілдім, ел ағасы болдым деген айтөбел азаматтың көбі осы қорлықты көтере алмады, көне алмады.  

Әкемнің жұмсаратыны да – осы кез. Ауылдағы қадірлі ақсақал, қарасақалдардың басын қосқан ақсақалдар кеңесіне төраға болды. Қажылық парызын орындап келгесін ғана оңашаланды. 

Осы тұста айтпаса болмас, ол уақта ауыл-үйдің арасындағы ағайынның айғай-ұйғайы, телі-тентектің ерегес, төбелесі аузы уәлі ақсақалдардың талқысымен-ақ шешіліп жатушы еді. Бертінге дейін біздің ауылдың шетін жағдайларының бәріне осы кеңеске мүше болған менің әкелерім – аталарымыз төрелік айтып отырды. Сол абыз шалдар балалықпен бас жарған, бақшаға түскен талай жастың тағдырын тәлкекке түсірмей, аман алып қалды. Қазақ ауылдарында осы «ақсақалдар институты» сақталуы керек еді, сақтауымыз керек еді. Қазір ғой, қит етсе сотқа шабатын болған.

Біздің үйде «әкенің культі» болды. Барлық шаруа әке арқылы шешіліп жататын. «Әкең келеді, әкең көреді, әкең біледі» деген тәрбиемен өстік. Бір қызығы, өзге ағаларымды шықпыртса шықпыртқан шығар, (онда не шаруам бар!), бірақ маған ешқашан жекіп, қабағын түйіп көрмепті. «Шіліңгір шілдеде маңдайымнан тер саулап шөп шаптым, табанымды ыстық қарып қой бақтым, қақаған қаңтарда малдың азығын қамдау мойнымда еді» деп тағы айта алмаймын. 

Құдайдың бір еркесі болдым. Он жасқа келгенше әкем ас ішкенде жүн нәскиімнің иісі бұрқырап мойнында отырушы ем. Жиырма жасқа келгенше қыңқылдап, сұңқылдап тағы «мойнында отырдым». Әлі отырған секілдімін, отырғым келетін секілді. 

Әйтпесе, қаталы қатал еді. Бірақ ол ардың-күрдің, айқай-сүрең мінез емес. Диірменнің дөңкиген қара тастары ырғалып, айналып кеткенде сезілетұғын бір күй бар ғой. Ішіндегі бидай дәнінің қалай үгітіліп жатқанын әрбір жүйке талшығыңмен  түйсініп отырасың, сондай ауыр, үнсіз қаталдық болды. Әлі де мысы басып тұрады. 

Қартаймайтын, қажымайтын адам бар ма? Кейінгі жылдары сексен бестегі әкеммен жиі сырласатын болдық. Ренжіткен, көңілін қалдырған сәттерім есіме түссе, ұялғаннан кірерге тесік таппаймын, өзімді өзім жұлып жеймін. Жымиғанын көрсем, риза көңілін аңдасам, құлын құсап құлдыраңдап, шапқылап кеткім келеді. 

Әлгінде, шешемді жерлегенде әкем ғана жылаған жоқ, күліп жүрді деп айттым ғой. Қазір сол көріністі көз алдымнан өткізсем, бәрі басқаша болған екен. Жаназадан соң жұртқа қаратып пәтуалы сөз айтты. Соңында: «Өмір деген қалың ұйқының алдындағы азғантай серуен ғой. Мен жылғыз қалдым ба десем, жалғыз қалмаппын. Өздерің бар екенсіңдер» дегенде барып дауысы жарықшақтанып кетті. Ол кезде әкемнің күліп тұрғаны жылап тұрғаны екенін қайдан білейін. Шын жалғыз қалған екен ғой.

Мен де анам қайтқанда өзімді жалғыз қалғандай көріп едім. Әкем бар екен. Әкем кетсе қайтемін? Әкемді сақтай гөр, Құдай!..