– Дархан мырза, өтіп кеткен төл мерекеңіз құтты болсын!

 – Рахмет! Өздеріңізге де құт-береке, кәсіби жетістік тілеймін.

– Сізді бұрын журналист ретінде танитын едік, соңғы жылдары саясаттанушылық, өнертанушылық қырыңыз ашылғандай. Тіпті өзіңіз жүргізетін «Парасат майданында» кейде әдебиет пен тарихқа да құлаш ұрып жатасыз… Жалпы, Сіз кімсіз, Дархан мырза?

– Мен журналистпін. Саясаттанушы да, өнертанушы да емеспін. Алайда өмірдің кез келген саласына бойлап, пікірімді айтуға хақым бар деп ойлаймын. Оны қаншалықты сапалы, әрі білікті айта алам – ол басқа мәселе. Адамның өз пікірін ашық, әрі еркін айтуы өркениетті, азаматтық қоғамның алдыңғы шарттарының бірі емес пе?
 Әлбетте, мен өзің түк білмейтін саланың кәсіби мамандарына ақыл айту үрдісін айтып отырған жоқпын. Менің айтып отырғаным, біріншіден, өнер мен әдебиет. Бұл салалар әу бастан қоғамдық талқыға түсу үшін жаралған. Талқылануы керек. Екіншіден, саясат. Азаматтық қоғамда саясатты билік басындағылар ғана емес, барша қоғам жасайды. Саясат дегеніміз – қоғамдағы әр азаматтың, оның отбасының, бала-шағасының тағдыры. Қоғам бақуатты ғана емес, бақытты да болуы керек. Ал қоғамдық бақыт – бұл рухани құндылық. Жақсы, зиялы, кәсіби білікті адамдардың бақыты. Өмірде игілікті іс атқарып, адал жолмен абыройлы өмір сүру бақыты. Алаяқтар ештеңеден қорланбайды. Үндемей өз есебімен күнелтуден де, өтірік мақтау-мадақтаудан да, жалған есеп беруден де арланбайды. Керісінше, олар сол бір айлакерлігін асқан ақылдың, даналықтың белгісі деп санауы мүмкін.

– Әкеңіздің «Парасат майданы» болмаса, журналистикада рухани тереңдікке бойлап, ойлы, ашық хабар жасай алар ма едіңіз? «Астана» арнасындағы «Бас тақырыбыңыз» дәл мұндай емес, ұзын арқан, кең тұсаудай көрінетін.

– Папамның «Парасат майданынан» мен атын ғана «ұрлап» алдым. Қалғанын мүлдем басқа адамдардан алдым. Папама еш қатысы жоқ.

– Сіздің қазіргі жүргізіп жүрген осы «Парасат майданыңыздан» тақырыпқа қатысты әңгімеден тыс, ширығу, ішкі қыжыл байқалады. Айта алмай жүрген, ішқұса болып жүрген тақырыбыңыз бар ма сонда?

– Құса деген сөз бұл жерде мүлдем жараспайды. Таусылып сөйлеп керегі не? Айта алмай жүрген нәрселер бар. Шықпай қалған хабарларымыз да бар. Алайда айтып жүргеніміз де жоқ емес. Мен журналистпін ғой. Ақын-жазушылар секілді мәңгілікке із қалдыратын амбициям жоқ. Күнделікті мәселемен өмір сүремін. Көрермен кейбір өзекті мәселелерді талқыласа екен деймін. Қонақтарыма пікір айтуға мүмкіндік беремін. Хабар барысында құр сөз ғана емес, нағыз эмоция болса екен деймін. Есіңізде ме, «Маугли» туралы хабарымызда аниматор Ғали Мырзашев көзіне жас алды. Эмоция деген кадрдегі ең тамаша нәрсе емес пе! Жасанды емес, шынайы эмоция. Жақсы хабар көрерменнің санасына ғана емес, жүрегіне де әсер етуі тиіс деп ойлаймын.

– Тағы сол бағдарламада эфир уақытының көбін сіз алып қоясыз. Оқыған-тоқығаныңызды көп көрсетесіз. Тіпті шақырған кейіпкерлеріңіз аузын ашып, көзін жұмып, сізге қарайды да отырады. Әңгіме-сұхбат жанрындағы хабардың табиғатына қайшы емес пе мұныңыз?

– Мен елдің бәріне сөйлейтін мүмкіндік беремін. Алайда сөйлемейтін адамнан сөз суырып ала алмаймын. Жүргізуші ретінде сылбыр хабар өткізуге қақым жоқ. Эфирдегі динамика мен ритмді сақтауым керек. Бұл – біріншіден. Екіншіден, менің хабарым сұхбат емес, пікір алмасу. Нақты мәселе бойынша пікір алмасу. Қонақ тақырыптан ауытқып бара жатса, оны әңгіменің аясына қайыру. Ол да менің міндетім.

– Сіз өзіңізді тәуелсіз журналистпін деп таныстырасыз. Мемлекеттік арнада тәуелсіз журналистің міндетін атқара алып жатырсыз ба? Әлде белгілеп берген «сызықтан» аса алмай жүрген жоқсыз ба?

– «Сызық» бар, оны жоққа шығармаймын. Дегенмен өз ойымды да өткізіп тұруға тырысамын. Менің «Хабар» арнасында бірге істеген әріптес досым, тамаша журналист, марқұм Талғат Ілімжан «Өмір тек қана күрес емес, өмір спорттың басқа да түрлері» деп әзілдейтін. Сол секілді ұдайы күресіп қажеті жоқ. Кейде жүгіру де, кейде шахмат ойнау да қажет.

– Елімізде журналистика қазақ және орыс деп екіге бөлінеді. Екеуінің қаны да, жаны да, мүддесі де кейбір мәселеге келгенде бір арнаға тоғыспайтындай көрінеді. Неге?

– Екеуінің мүддесі бөлек дегенге келіспеймін. Мүдде ортақ. Азаматтық қоғам. Азаматтардың хақысы, құқығы. Әділ сайлау, әділ сот. Мен этникалық ұлтшылдықты жек көремін. Бұл – фашизмнің алдыңғы сатысы. Ұлт дегеніміз – этнос емес, бұл қандай да бір тілдің, мәдениеттің, қоғамдық құндылықтардың негізінде қалыптасқан орта. Ал өзін ұлтшыл-патриотпыз деп жүргендердің ішінде әр кезде де, әр елде де алаяқтар басым болады. Сэмюэл Жонсон айтқандай, «патриотизм – алаяқтардың жамылғысы». Владимир Жириновскийге қараңызшы. Орыстың ұлтшыл патриоты. Ұнай ма? Жоқ. Ұлтшылдық риторикасын пайдаланатын кез келген адамның шынайы келбеті дәл сондай.
 Енді ұлтымызды бөліп тұрған тіл мәселесіне келейік. Тілді білу – мемлекеттік қызметкерлердің парызы. АҚШ-та ағылшын тілін білмейтін сан ұлттың өкілі бар. Егер сен саудада, бейресми ортада өз орныңды тауып, тілді білмей, білмегеніңе өзің қиналмай өмір сүріп жатсаң бір жөн. Жеке басыңның мәселесі. Ол үшін сенің азаматтық хақың шектелмейді. Алайда мемлекеттік қызметке тұрам, мансап құрамын десең, тілді үйренесің.
 Біздегі ахуалға келейік. Депутаттардың жартысы, кейбір әкімдер қазақша сөйлемейді. Осыған кім кінәлі? Орыс па, кәріс пе?
 Ұлттық мемлекет дегеніміз бұл мүлдем басқа нәрсе. Мұндай мемлекетте адамның ұлты мен азаматтығы пара-пар. Нәсілің, тегің, руың, дінің қандай болсын – хақың тең. Егер қазақ тілін үйренерге мұқтаждық болса, өзге ұлт өкілдері де қазақ тілін үйренер еді. Демек «қазақ» боларға аяқ басар еді.

– Журналистикадағы жүріп өткен жолыңызға қарасам, нән-нән емен есіктерді ашыпсыз. Президент әкімшілігінен бастап, Премьер-Министрдің, Мәжілістің баспасөз қызметінде болыпсыз… Сондай үлкен қызметтерде болып, жұрттың балалары сияқты неге «өсіп» кетпедіңіз? Әлде өсіп кететін мінез жоқ па сізде?

– Мен баспасөз қызметінде ғана жұмыс істедім. Ол үлкен лауазым емес. Үлкен лауазымды ешқашан аңсаған да емеспін. Керісінше, амалсыздан мемлекеттік қызметте жүрген кезде кәдуілгі журналистикаға қайтып оралуды армандайтынмын.

– Әкеңіздің атын қаншалықты пайдаланасыз?

– Менің әкемнің аты – Халық. Ауылда сиыршы болған. Атын малданатындай атағы жоқ. Папамды (Төлен Әбдік – ред.) айтар болсаңыз, әдейі малданған емеспін, бірақ шарапатын көп көрдім.

– Әкелері ауқатты болған, әкім-шенеунік болған асфальттің балаларының көбі өз-өзін жоғалтып жатады. Ал сіздің буын, яғни Төлен ағамен құралпы қаламгерлердің бәрінің ұрпағының жақсы атын ғана естиміз. Бұл неден: тәрбиеден бе, әлде басқа себеп бар ма?

 – Білмедім. Папамның қатарындағы адамдардың балаларымен жақын араласамын деп айта алмаймын. Өзге отбасыларындағы ахуалдан хабарым жоқ. Әр жағдайды жеке қарастырған дұрыс шығар. Лев Толстой айтпақшы, «Бақытты отбасылардың бәрі ұқсас, бақытсыз отбасылардың әр қайсысының өз хикаяты бар».

– Ұлттық мүдде, қазақ мүддесі туралы ұғым өзгерген сияқты қазір. Бүгінгі қазақтың мүддесі қандай болуы тиіс?

– Бүгінгі таңда ұлттың мүддесі, сол ұлттың, тағы да қайталаймын, этникалық ұлттың емес, саяси ұлттың, әрбір өкілінің, демек азаматының қақысы мен құқығы. Адал жолмен мансап құру, адал кәсіппен бақуатты өмір сүру, ойын еркін айтып, әділ сотқа жүгіну мүмкіндігі. Қазақ ұлтына нақты тоқталар болсақ, мен ұлтымыздың өз елінде, өз тілінде сөйлеп, толыққанды өнермен, ғылыммен, саясатпен, әрі журналистикамен айналысу хақысын айтар едім.

– 20 жылдан кейінгі қазақты қалай елестетесіз?

– Қандай боларын қалар едіңіз деп сұрасаңыз, айтарым: діндар емес – зайырлы, ұлтшыл емес – толерантты, патриоттарынан либералдары басым, сол дәуірдің озық технологияларына қол жеткізген, ғылымы мен өнері жетілген қазақ тілді қоғам көргім келеді. Себебі тіл жоқ жерде ұлт жоқ. Жиырма жылда тірі болармын, осындай қоғамды көзіммен көрермін деген үмітім бар.

– Дархан, мырза, уақыт бөліп, сұхбат бергеніңізге рахмет!

13 шiлде 2018

Әңгімелескен Жарас Кемелжан