Дәрежан Өмірбаев: «Кино – көзге жазылған хат»

Дәрежан Өмірбаев, кинорежиссёр–  Дәрежан Қаражанұлы, қайырлы күн! Сіз мен танитын киногерлердің ішінде «кино – өнер» деген ұстанымнан тайған емессіз. Өз дәрістеріңізде білім алушыларға «сөз» бен «көзді» айыра білу керектігін де жиі алға тартасыз. Әңгімеміздің әлқиссасын осы ойдың аясында өрбітсек.    

–  «Елу жылда ел жаңа, жүз жылда қазан» деген қазақта әдемі сөз бар. Өмірдің өзгеріп тұратынын ескерсек, көп дүниені тереңінен байыптауымыз шарт. Әр кезеңнің нөмірі бірінші өнері болады екен. Қай ғасырда айтылғанын білмедім, десек те қолданыста жүрген «Өнер алды қызыл тіл» мақалы сол уақытқа тән дер едім. Ол кезде кино өнері, сурет өнері, сәулет өнері дамымағандықтан, сөздің дәуірі болды. Бүгінде заман өзгерді. Қазір «сөздің» емес «көздің» заманы. Мұны мен киногер болғасын айтып отырған жоқпын. Қарапайым мысал ретінде қолыңызға секундомер алып үйдегі балаға қарап, экранға қанша уақытын жұмсайды, қанша уақыт кітаппен отыратынын есептеңізші. Әрине, экран алдында көп отырады (оған ұялы телефоныңыз да кіреді). Сөзбен айтылатын терең ойларды осы тұста экраннан көрсетуге ден қоюуымыз керек. Бұл жақсы да емес, жаман да емес, заман өзгерісі болғасын қабылдаймыз. Әр мемлекет, үкімет осы тұста экрандағы сапаны арттыру керектігін ескеру керек. Мәселен, ресей телеарналары орыс ақыны Арсений Тарковскийдің шығармаларын оқымаған көрерменіне оның ұлы Андрей Тарковскийдің фильмдерін көруге кеңес береді. 

Өнердің ішіндегі ең жасы – кино өнері болғандықтан жақсылап пайдалансаң потенциалы көп. Бірақ, өкінішке қарай бұл өнер қазақтың ауыл аймақтарына әлі тамырын кеңінен жаймады. Мұның шешімін мектеп бағдарламаларынан бастауымыз тиіс. Көбі кино өнерін жай демалғанда көретін «жеңілтек дүние» деп ойлайды. Неге? Себебі, мектеп қабырғасында оқушыға киноның әліппесі оқытылып, оның салмағы түсіндірілмегеннен кейін бейхабар болады. Кейін келіп, голливудтық, болливудтық фильмдер мен комедия бағытындағы жеңіл фильмдерді ғана көреді деп кінәлаймыз. Міне, мәселе осыдан туындайды. Мектепте арифметиканы оқытпаған балаға мектептен шыққаннан кейін, жоғары математикаға неге қызықпайсың деп айтуға болмайды. Кино өнерін кім ойлап тапқанын, Эйзенштейннің кім екенін, «Менің атым Қожа» фильмінің режиссёрін білмеген, Тарковский, Бергмандардың фильмдері тұрмақ, атын естімеген баладан артық ешнәрсені талап етудің де қажеті шамалы.

– Менің білуімше мұндай пән ешқандай елде оқытылмайды?..

– Иә, расымен мұндай пән ешқандай елде оқытылмайды. Елбасының бастамасымен ұсынылған «Рухани жаңғыру» бағдарламасын жүзеге асырудың аясында еліміздегі жоғары сынып оқушыларына «Қазақстан кино өнері» деген бір пән қосса үлкен жаңалық болар еді. Жүз фильмнің тізімін жасап (әлем және қазақ), соны көрсетіп, талдатса әлем елдері, әсіресе еуропалықтар мен француздар шапалақ ұрып қолдайтын еді. Басқалардан көшірме жасай бермей, өз алдымызға жаңа қадам жасасақ, «жаңғыру» дегеніміз осы болады. Мұндағы мақсат – оқушылардан киноның маманын шығару емес, мәдениетті көтеру.

«Қайрат» фильмінен үзінді кадр (реж.: Д.Өмірбаев)– Байқайтынымыздай көбіне мектепте бала қай пәнді тереңірек оқыса, оқу бітіргесін сол саланың мамандықтармен шектеліп жатады. 

– Антон Чехов: «Жүз адамның біреуі ғана ақылды, тоқсан тоғызы ақымақ» дейді. Мен университетке 1975 жылы КазГУ-дің «Қолданбалы математика» факультетіне оқуға түстім. Сонда басында ақылы, кеудесінде оты барлар сол жылдары математиканы жағалайтын немесе журналистикаға барып ақын, жазушы болатынын көрдім. Бүгінгінің домбырасы – кинокамера болғандықтан, қазіргі заманда мен ақылды балалардың киноға келуін армандаймын. Айналамда тамаша сөйлеп, сөзден сарай салатын жандар бар. Соларды көргенде қорқам, себебі ішінде сөзден басқа ештеңе жоқ. Қазір ауызбен орақ оратын заман емес. Мұндай олқылықтарды білімнің фундаменті қаланатын мектеп бағдарламасынан бастауымыз тиіс. Әрине, үлкен жұмыс. Киноның әдебиетке қарағанда заманауи болатындығы тікелей техникамен байланысты. Кино тек қалада, әдебиет ауылда дамиды. Себебі, киноның жартысы – ғылым, жартысы – техника. Кино арқылы ғылыми мәлелелер, философиялық тақырыптарды көтеруге болады. Сонымен қатар, киноны шахматпен салыстыруға болады. Шахмат – бір жағынан өнер, бір жағынан спорт, бір жағынан ғылым.

– Сіздіңше өнер мен ғылымның айырмашылығы неде? 

– Өнер – барлық елде бар. Тіпті Африканың жабайы тайпаларында да небір би, өлең жатыр, ән жатыр. Ал ғылым тек дамыған халықтарда ғана бар. Сол сияқты киноны қазір барлық елдер түсіреді, бірақ кино өнері көп елде жоқ. Ол мемлекеттің экономикасына да қарамайды. Мысалы, Қырғызстан бай мемлекет болмаса да, кино өнері бар халық. Ал, Америка бай болса да, кино өнері жоқтың қасы. Чаплин, Грифиттер болған кезде ғана өнер болған. Мысалға қазір Голивудта кино өнері жоқ, киноиндустрия бар. Ақшаның артынан жүгіргеннен кейін өнерді жоғалтып алды. Осындайды ажырата білу үшін жілігін шағып, майын ішкізетін сабақтар мектептен басталуы керек. 

– Біздің елде жағдай қалай?

– Бізде кино өнері бар. Бірақ оның көрермендері жоқ. Кино мен көрермен ортасын байланыстыратын көпір – кинотанушыларды көптеп даярлауымыз керек. Киножурналдар жиі шығарылып, арнайы киносайттар қатары көбеюі тиіс. Телевизиядан кино туралы бағдарламалар көптеп насихатталған жағдайда кино өнерін іздейтін көрермен болады. Келесі өзекті үлкен мәселенің бірі – елімізде режиссёр, дыбыс режиссёрі, оператор, дизайнер, клипмейкер, телевизия салаларына баулитын визуалды өнер институты немесе академия ашылуы тиіс. Киноинститут маңызды нәрсе. Сапаға жұмыс жасауға көшеді. Елімізде хореографияға арналған үлкен академия болғасын, неге киноинститут болмауы тиіс? Орта Азия бойынша бұл істі алғашқы болып қолға алсақ, Орта Азияның жоғары оқу орындарына кадр дайындайтын орта болып қалыптасамыз. Бұл институтқа Тәжікстаннан, Түркменстаннан, Қырғызстаннан, т.б. елдерден білімін жетілдіру үшін мамандар келетіні анық. Т.Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясындағы, Қазақ ұлттық өнер университеті (Нұр-Сұлтан қ.) мен Тұран университетіндегі секілді кішігірім факультеттер аздық етеді. Париждің өзінде екі киноинститут, Польшада екеу, Мәскеуде ВГИК, Ленинградта тағы бір институт бар деп естідім. ВГИК-қа дүние жүзінен келеді, ал бізге осы Орта Азиядан студенттер келсе де жеткілікті. Жалпы, мен кино түсірумен қатар біраз жол педагогикада жүрмін. Осы тұста байқағаным, кино түсіру біздің халықтың қолынан келетін өнер. Кей халықтар қанша тырысса да, келмейді. Мысалы, Әзірбайжан мен Белорусьта кино өнері онша дамымаған. Француздар жақсы түсірсе, англиялықтарда сәл бәсеңдеу деген секілді. Кезінде Хичкок пен Чаплин болды. 

– Бұл ойдың аясында өзіңіздің тарапыңыздан қандай амалдар жасадыңыз?

– Президент әкімшілігіне хат та жазғам. Әр түрлі конференцияларда доклад та жасадым. Оныншы болмаса да, бесінші сұхбатымда айтып отырмын.

–  Өзіңізден кейінгі толқыннан қай режиссёрлердің еңбегіне көңіліңіз толады?

–  Бізден кейін келе жатқан Ерлан Нұрмұхамбетов, Нариман Төребаев, Мұхаммед Мамырбеков деген жігіттердің еңбектерін бағалаймын. Бірақ, олардың фильмдерін көрермен толық білмейді. Себебі, көпір жоқ. Десе де, ескеретін жайт бар. Ол – авторлық фильмдердің көрермендерінің көп болуы да, түсіну де шарт емес. Неге десеңіз, мысалы теориялық фундаментальді ғылымды түсініп жатқан адам аз. Математикалық жаңа теориялық есептерді дүние жүзінде жүздей адам ғана түсінетін шығар. Нағыз өнер де солай. Көрерменін жылдап жинайды. Брессон: «Жақсы фильмдер – жақсы соғылған үй секілді» дейді. Жоғары деңгейде түсірілген кино өз бағасын жоғалтпайды, жүз елу жылдан кейін болса да киногерлер іздеп жүріп көреді. Ал коммерциялық фильмдер бір-екі жылдан кейін ұмыт болады. Кез-келген адамның бойына музыкалық есту қабілеті дарымайтын секілді авторлық фильмдерді түсінетін адамдар да аз болады. Кинематографиялық есту қабілеті жоғары, талғамы биік жандар ғана қабылдайды. Елдің бәрінде көз болғанмен, оны түсіне бермейді. Бірақ, аз екен деп жоқ қылып жіберуге болмайды. Адамзатқа керек дүние. 

– Ұстазымыз Бауыржан Рамазанұлы Нөгербек: «Киноны көрмеңдер, оқып шығыңдар...» дейтін.

–  Дұрыс айтады. Кино – көзге жазылған хат. 

– Кинодағы ұстазым деп кімді ерекше атайсыз? 

– Менің ұстазым – экран өнері. Экранның ішінде француздық кинорежиссёр, сценарист Робер Брессон. Себебі, ол киноның театр емес екенін дәлелдеді. Театр өз алдына керемет өнер, десе де оның киноға «үш қайнаса сорпасы қосылмайтын» өнер. Себебі, кино – бейнелер, сурет арқылы жасалады, театр – сөз арқылы жасалады. Оның ар жағында драма жатыр, драмалық өнердің туындысы. Қазіргі заманауи фильмдердің көбісі далаға шығарылып қойылған спектакльдер тәрізді. Титаниктің бортына немесе джунглиге апарып, адамдардың өзара қарым-қатынасын театрдың элементтерін қосуы арқылы экрандайды. Менің ойымша кинокамера ол үшін жаралмаған. Кинокамераны адамның ойынын көрсету үшін емес, тірі адамды көрсету үшін пайдалануымыз керек. Бұны түсінбесек, кино дүние жүзі бойынша тығырыққа тірелері хақ. Кезінде Италияның бір қаласында Антониони, Феллини, Пазолини, Висконтилар сынды ұлы режиссерлер өнер тудырды. Қазір Италиядан мұндай танымал режиссерлер таба алмайсыз. Осындай тұста тығырықтан алып шығатын режиссерлер, фильмдер Еуропадан емес, Азиядан шығуы мүмкін деп ойлаймын. 

– Осы тұста Сізді 34-ші Токио халықаралық кинофестивалінде «Үздік режиссер» жүлдесін жеңіп алуыңызбен құттықтаймын! Кезекті туындыңыз «Ақын» фильмінің әлемдік премьерасының тұсауы кесілді. Бұл фильм арқылы қандай тақырыпты көтердіңіз?  

– Рақмет! Немістің Герман Гессе деген жазушысының «Шығармашылық кеш» деген әңгімесі бар. Бірде оны Германияның провинциялық бір қаласына «...авторлық кешіңізді жасаймыз» деп шақырса керек, қуанып барса ешкім келмеген. Сонда барып, өнердің дағдарысқа ұшырағанын, ешкімге керек еместігін түсінген. Мұндай мәселелер бізде де бар. Бұрынғымен салыстырғанда бүгінде талай ақын, жазушылардың кітаптарын ешкім оқымайды. Осы туралы әңгіменің негізінде «Ақын» фильмінің сценарийін жаздым. Бұл фильмде өнер туындысы мен көрерменнің ара қатынасы туралы сыр шертіледі. Фильм өнердің халықтан шығатындығы және оның мәңгілік екендігі турасындағы идеяны алға тартады. Жақын күндері елімізде тұсауы кесіледі. Токио кинофестиалінде «Ақын» фильмін жоғары бағалаған қазылар алқасы мен фестиваль көрермендеріне алғысымды білдіремін. Көркем туындының нақты бағасын уақыт беретініне сенімдімін. Бұл менің ғана емес, бүкіл түсірілім тобының, сондай-ақ «Қазақфильм» киностудиясының жеңісі. Осындай жүлделер тоқтамай жұмыс істеуге жігер береді 

– Уақыт тауып, құнды ойларыңызбен бөліскеніңізге рақмет!

Сұхбаттасқан: ГҮЛІМ КӨПБАЙҚЫЗЫ, 

кинотанушы