Өтен Ахмет. Ауылдан безу

ПРОЛОГ ОРНЫНА

    Ойын баласының даладан таппайтыны жоқ... үйге әкелмейтіні жоқ. Кішкентай немерем Диастың қолынан жаңбыр суы тиіп, шет-шеті топыраққа былғанып, әбден ілбіреп сілікпесі шыққан іс жүргізетін жалпақ қалың дәптерді көргенде қатты ренжідім, онсыз да даладай қораны кір-қоқырдан тазартып болмайсың, мұның не?

    — Әжеме от жағуға тамыздық болады, — деп қарап тұр пысық немерем.

    — Онда жарайды, — деп еріксіз күлдім де, ескі дәптерді сырттағы қазандық жанына апарып тастамақ болдым. Қолыма ала беріп іші тола жазу екенін байқадым. Мұқаба бетін ашсам, шынында, бір қызық жазулар. Отыра қалып оқиын. Мекемелер арасындағы қатынас қағаздар. Алғашқы дәрігерлік қызмет көрсету орталығы: «Біздің көзіміздің анық жеткені — бұл психикалық дертке шалдыққан адам, не сөйлеп, не істеп қойғанын өзі де білмейді; үкіметте отырған Нұрберген Бекбергенов деген белгілі лауазым иесін менің досым еді дейді; ал оның қызы Ләззат — менің әйелім деп соғады. Қолынан қағаз бен қалам бір түспейді. Жамылғысын басына тас бүркеп алып, өзінше бізден жасырынған боп, әлденені сүйкектетіп жазады да жатады. Ол не деп сұрағанымызға да, қорқытқанымызға да көнбей қойды. Жеке бас құқығыма қол сұққызбаймын деп айқайды салғанда, бүкіл аурухананы басына көтерді. Зәремізді ұшырды.

    Екінші қатынас қағаз жындыхана бас дәрігерінің Ұлттық қауіпсіздік комитетіне жолдамасы екен: «Сіздердің сұрауларыңыз бойынша мынаны хабарлаймыз депті: Алтынбай бізге түсерінде қатты қарсылық көрсетті. Тордағы арыстандай ақырып, аяқ-қолына жармасқан үш бірдей күзет қызметшісін үш жаққа лақтырды. Тағы екі күзетші жігіт келіп көмектеспегенде қашып кетуі де мүмкін еді. Әсіресе қалың дәптер жазбаларын алардағы ышқынғаны соншалық — бейшараның шыбын жаны кеудесінен шығып кете жаздады. Талып құлады. Жазуы қазақша екен, сондықтан өз басым оның не туралы екенін білмеймін…»

     «Таныстым. Қоғамның шетқора күресініне шығып қалған сорлы жанның басынан кешкендері. Жазба иесі Алтынбайдың үкіметтегі Нұрберген Бекбергеновке ешқандай туысқандық жақындығы жоқ. Хаттарын Нұрберген мырзаға арнауын арнағанмен, алғашқы бір-екеуінен кейін, жауап алмаған соң жолдауын доғарған. Әрине, жазбаларда қоғам атына айтылған өткір сын, ащы шындық жоқ емес. Бірақ автордың қолжазбаны жариялату, тарату мүмкіндігі жоқ. Сондықтан жылы жауып қоя салған жөн. Тақыр Тастақов, Ұлттық қауіпсіздік комитетінің жауапты қызметкері…»

    Тастақов анықтамасының шетінен одан шені жоғары біреу «архивке» деп бұрыштама соғыпты да қырқаяқ сияқтандырып жыбырлата шұбалтып қол қойыпты.

    Жазба мені қызықтырды. Оқып шығуды ұйғардым.

 

I

    Уа, менің жарты құртты жарып жеген жан досым, Нұрберген! Біздің ауыл баяғы өзің көрген Белтұрғанда әлі отыр. Бірақ жел тұрғанда сұлу қыздың мықынындай солқылдайтын бұрынғы биік ағаштары жоқ. Ұзын-қысқасына қарап жатпастан қынадай қырқып алып, шетінен отқа жағып жібергенбіз. Ас ішпей, жылынбай қалай отырамыз, өлеміз бе?

    Ауылдан мал кеткен соң, жағар отын таусылған соң, ел де кетті. Баяғы күнде базар ақар-шақар алпыс үйден шүңкиіп алтауы ғана қалды: Тоқсанбай шал мен Тоқтыгүл кемпір, мойындарына бұршақ салып, құдайға жалбарынып еңіреп жүріп көрген жалғыз ұлдарын айдаладағы Ауған соғысына жалматып, өлмеген соң бірін-бірі сүйрелеп әлі жүр байғұстар. Сосын байы өлген Қатира, кәрі қыз Жанат, жыл арылтпай туса да балалары тұрмай өле беретін Құндыз, жап-жас басымен қаласы құрысын деп, қаладан безіп, ауылда қаңырап қалған бос үйлердің бірін иемденген Құралай және мына мен — сенің сүр бойдақ ескі досың Алтынбай.

    Мен ылғи, әсіресе батырыңқырап көп ішіп қойған күннің ертеңінде, ой батпағына белшемнен батамын да кетемін. Осы менің атым неге Алтынбай деп қиялдаймын. Қазақ ырымшыл ғой. Қойшыбай — қойы көп болсын дегені, Жылқыбай — мыңғырған жылқы бітсін дегені. Сонда маған өзі жарымаған әкем марқұм азан шақыртып Алтынбай деп ат қойғызғанда, өскенде менің алтыным көп болса екен деп армандаған ба… Қайдам, Нұрберген досым, өзің білесің, біздің ортамызда менен кедей адам жоқ. Әке-шешем дүниеден тым ерте өтіп кетті. Егер екеуміз бір сыныпта оқып, сенің есеп жұмысыңды шығарып бермесем, шығарманы жазып бермесем, басқа да қиын сабақтарды түсіндіріп жүрмесем, кім біледі, жетімдер үйіне өтіп кетер ме едім, қайтер едім. Анау айтқандай биік армандарға қол созып, үлкен оқуға түсуге жағдайым көтермесе де, екі қолға бір күрек деп, ағайын-жекжат ішінде қала бердім ғой байланып. Сен бардың да күмп беріп химиктердің оқуына түстің де кеттің. Мен сенің соныңа, шынымды айтсам, көпке дейін қайран қалып жүрдім. Ол сенің қанша түсіндіріп жатса да ұқпайтын, иіс алмас сабағың еді ғой. Тіпті ұра берсе құдай да өледінің керімен кейбір формулаларды жаттап алған күннің өзінде шыны қалбырларды шылдырлатып, химия қосындыларының сасығын жұтып, лабораторияның тар қуысы ішінде жүргеніңді көзге елестетудің өзі маған бір түрлі өте ерсі көрінетін. Бірақ мен қателескен екенмін. Қазір, міне, химиктердің заманы болып тұр. Сен осыны елден бұрын қалай болжап білгенсің. Fажап! Бұрынғының кезінде бір ауылдан бір ауылдың тентегі барымталап жылқы алса, екі жақтың мал дауы жылдарға созылып, кейде тіпті ұрпақтан ұрпаққа мирасқа қалып отырады екен. Ал сендер болсаңдар бір оқ шығармай-ақ, сойыл көтермей-ақ елдің ішпей-жемей қан құсып жүріп жинаған бар байлығын қас қағымда асадыңдар да жібердіңдер. Өзің білесің, сенің әкең Бекберген «Зорбейнет» совхозын акционерлік қоғам деп қайта құрғанға дейін шаруашылықта 120 мың қой, 10 мың жылқы, 15 мың сиыр болды. Қазір сол қисапсыз көп малдан тігерге тұяқ та қалған жоқ. Ұзынқұлақтан естуіміз, сенің лауазым жолында өсуіңе жұмсапты соның бәрін. Қазір Астана жақта сен ашқан үлкен бір сауда-саттық фирманың атқарушы директоры көрінеді. Жо-о, сен ойлап қалма, қызғанғаным иә ренжіген сөзім емес бұл. Қайта ауылдағы жаман ағайындарың қуанып отыр. Өйткені тәуелсіз елді ақшалы бай адамдар билеп-төстеуі керегін миымызға жақсылап тұрып құйып бердіңдер ғой. Жарайсыңдар, ерлерім!

    Жә, мен енді негізгі айтпағыма көшейін.

    Түзге отырайыншы деп ауыл сыртындағы өзің білетін жиделі сайға қарай бара жатқанмын. Тау бөктерінен бе, қыр беткейден бе — жалғыз ұшқан жапалақша жалпылдап газет қиындысы ұшып келеді екен. Қырғидай қағып түспеймін бе, дымқыл тартып былжыраңқырап тұр. Жұмсартамын деп ұйпалаудың қажеті жоқ. Шоқиып отыра беріп, ермек болсын деп үзік-үзік сөздеріне көз жүгірттім, анау-мынау баяғы. Кенет… көзімді уқалап жібереп қайта үңілдім. 2000 жылдың алғашқы сағатында жас босанған әр қатынға 100 мың теңгеден сыйлық бар… Бір түрлі болдым да кеттім. Өзіме-өзім: Алтынбай, сенің де сәт сағатың соқты. Алла жазса Алтынбай атыңды ақтайтын болдың дей беріппін. Ауылдағы Қатира, Жанат, Құндыз, Құралай қаздай тізіліп көз алдыма келе қалды. Неужели олар өзі келіп қолға қонған бақ құсын оқтау алып маңдайдан ұрады. Неужели… Газет қиындысын куәлікке қалдырып, құйрығымды көкшөппен сүрттім де, ышқырымды жол-жөнекей түзеп, үйіме жеткенше асықтым. Босада қия шыңды өрлеп кеткен асқақ қиялымның жетегіндемін. Біздің қазақта тұқымы тұздай құрып тұрған жерінен құдайдың құдіретімен қайтадан рулы ел болып кететін аңыз-әңгімелер аз ба деймін. Кәрі мен жастан, кейде тоқалдан немесе күңнен, өкіріп жіберіп келіннен де… Біздің ауылдан да уілдеген жас сәбилердің даусы естілсе, олар өсіп ержетсе, ұрпақ таратса, ол ұрпақ одан әрі жалғасса, ой-хой-хой, қазіргі шүңкиіп қалған алты үй бастапқы алпысын былай қойып, алты мыңға жетпесе неғыласың. Өз-өзінен үлкен Алтынбай ауылы атанып кетпей ме. Бойымды бір ғажап патриоттық шаттық сезім билеп алғандай. Бәсе деймін-ау, осы күнгі кейбір көкезулерді тыңдасаң, жының келеді. Қазақ қатындарында денсаулық жоқ, бала табуға жарамсыз. Туған баланың әдетте көбі дімкәс, тіпті есалаң. Оның үстіне өздері аш-жалаңаш ерлі-зайыпты баланы қайтсін дейді. Енді бір отыз жылдан кейін мына шетсіз-шексіз кең далаға иелік етер жан қалмас деп сәуегисиді. Оңбағандар! Қазақтың өліп қалып, қайта тіріліп кететінін білмей ме екен. Мың рет сөйткен қазаққа мың біріншіде сонша не көрініпті.

    Кешір, Нұрберген досым, қаным қызып, күйіп кетіп жатырмын да.

    Сонымен, бұрынғы даналардың: «Есік көргеннен бесік көрген жақсы» дегенін ескеріп, кәрі қыз болса да әуелі Жанаттан бастағанды жөн көрдім.

    Біздің ауылды қазір кеш түссе болды, бірден қараңғы түнек басады. Кезінде жел соқса сыбызғыдай сызылтып тұратын электр желісінің бағандары да, сымдары да жоқ. Бағандары отқа жағылды, сымдары қытай асып кетті. Үйімде біраздан бері тығулы жатқан үш жвачкам, яғни сағызым бар еді. Соны алып, түнгі елестей көлбеңдеп, бұғып-бұқпантайлап қызға бармаймын ба. Май шамның сығырайған әлсіз жарығында Жанат кешкі шайын ішкелі жатыр екен. Мені жоғары шығарды. Мынау саған деп алдына сағыздарымды тастадым. Жанаттың көзі күлімдеп, біртүрлі шырайланып кетті. «Жеп ішіңіз, ыстықтай ішіңіз», — деп пейілдене түсті. Әңгімені қалай бастарымды білмей, ептеп қиналғандай едім. «Айта беріңіз, қысылмаңыз, жас емеспіз ғой», — деп тағы да Жанаттың өзі дем бергені. Бағана күндіз дәрет сындыруға барғанда, жерге бір соғылып, аспандап қайта көтеріліп, далбақтап ұшып келе жатқан жерінде ұстап алған газет қиындысын көзіне көрсетіп қойып, тығыны алынған судай ақтарылдым да жөнелдім. Осылай да осылай, егер дүниеге екеулеп сәби әкелсек, бізді 100 мың теңге олжа күтіп тұр… Жанатым қуанудың орнына қорсылдап жылап жіберді. «Ой, не қорқасың ба?» «Жоқ». «Енді ше?» «Мен бала таппаймын ә-ә-ә». «Е,неге?» «Алматыда сылақшы-сыршы оқуында жүргенде құрбы қыздарға еріп, ақша табам деп… Содан суық тиіп асқынып… Бір трубкамды алып тастаған а-а-а…» Қой-қойлап байғұсты зорға тоқтаттым. Енді кетейін десем, шалғайыма жабысып жібергісі жоқ. «Болса да бетіміз ашылды ғой, қона сал, бәрібір ертең өсекке қаламыз», — деп жалынады. Көнбедім. Мүмкін менің осы уақытқа дейін үйленбей жүргенім Алла тағаламның маңдайыма жазған миссияның орындалар сәтін күттіргені шығар. Сондықтан қасиетті ұрықты босқа шашуға болмайды деп ұйғардым…

    Сүр бойдақ еркек те көпті көрген әккі қатын сияқты, әр нәрсені әріден ойлап жүреді. Менің де талайдан сақтаған жарты шиша «самопалым» болатын. Сатушының екі стопкадан кейін тілің салақтап қалады дегені есімде, соны алып Құралайға келейін. Оның ішкенді жек көрмейтінін білетінмін. «Айран сұрай келген болсаң, шелегіңді жасырма», — деп Құралай алдымен өзі ыңғай көрсетті. Мен бұлбұлдай сайрап бердім. Осылай да осылай. Нан тістеп, жуа шайнап, самопалдан ішіп-ішіп жібергенбіз ғой, қызып қалды ма: «Ей, бишара, – деп Құралай мені иығымнан түйіп-түйіп жіберді, – бұл дүниеде еркектен жаман мақұлық жоқ». «О, неге? Өзің еркектен жаратылмағанда қайдан шықтың?» «Мәселе сонда — әкемді көргем жоқ, кім екенін де білмеймін. Шешем түрмеде өлген. Мен сөйтіп жетімдер үйінде өстім. Сен менің неше жасымда зорланғанымды білсең ғой… Бірақ айтпаймын, өсек болып кетеді. Так что, теңге емес, АҚШ долларымен берсе де, бала табар жайым жоқ. Ал байым бар, — деп қуақылана қалған Құралай тұрып барып, анадай жинаулы төсегінің жастығы астынан еркектің жасанды мүшесін әкеп көрсетті. Безотказный деп мақтанды. Әттең, — дейді, ауылда электр жоқ, әйтпесе Астананың дүкендерінде бұдан да класныйлары бар», — деп ернін сылп-сылп еткізеді бәтшағар. Қойшы, әйтеуір, жартылық самопалым босқа кетті…

    Көп тұрақтамай өле беретіні болмаса, бала тапқыш еді деп бір кило рожкиімді қолтығыма қыстырып, Құндыздың есігін қағайын. Рожкиіме ол өлердей қуанды. Аузын ашса, көмейі көрінетін аңқылдаған ақкөңіл жан ғой, айтып жатыр: «Анамай ма, әнемей ме, сондаймен ауырамын. Түсік тастай бергенім содан екен. Ақырында байым шыдамай қашып кетті ғой. Мына сендей уызы бойындағы сүр бойдаққа сыйлық ақша төлемесе де бала тауып беруден тайынбас едім. О, көк қыршын, көк қыршын, кеш қалдың, етегім тоқтап қалғалы қашан» дейді…

    Ойпырмай, түн қараңғылығын жамылып бұқпантайлап жүрмін ғой десем, менің бұл күйбеңбай харакетімді ауылдағылардың бәрі біліп отырыпты. Айран ішуге барсам, Тоқсанбай шал: «Артында ұрпақ қалдырудың қамын жеп түн ұйқыдан безіп жүрген көрінесің, шырағым, хе-хе. Алла тағаламның өзі қолдайтын нәсіп қой, хе-хе», — деп кеңікілдесе, Тоқтыгүл әжем де: «Ауылымызға сыйлық бұйырса, кәмпит-сәмпит сорып, аузымның дәмін алар едім», — деп жымиып шық-шық етеді…

    Бәрінен Қатиранікі қызық болды. Мен оған қалай барсам екен деп іштей қиналып жүрсем, тапа тал түсте Қатира менің қолымнан шап беріп ұстай алды да, әй-шайға қаратпастан үйіне сүйреп бір-ақ кіргізді. Шіркіннің демалған лебінің өзін сексеуілдің шоғы дерсің. Тиген жерін күйдіріп, ойып түседі. Қаным түгіл миыма дейін қызып кетті. «Бұл ауылда менен басқа қатын жоқ. Әнеугіден бері тура маған келмейсің бе? Босқа шығындалып неменеңе шатылып жүрсің?» деп әуелі маған біраз ұрсып та алды. Сосын: «Сен өзі шын еркексің бе?» деп сұрады беті шімірікпестен. «Еркек болмасам…» деп намысым қызғандай болып келе жатыр едім. «Менің өлген байым да «еркекпін», «еркекпін» деп өзеурейтін, — деп Қатира сөзімді бөлді. Атом жаратын полигонда жұмыс істеген екен. Сонда жүргенде белін құртып алыпты байғұс. Сонда да маған үйленерінде «еркекпін», «зормын» деп кеуделеген. Ақырында ішіп-ішіп ішқұсадан өліп кетті ғой. Аузы күйген үрлеп ішеді деген, айыпқа бұйырма, көзіммен көріп, қолыммен ұстамасам болмайды», — деп қиылды шайтан алғыр.

    Мендегінің дұрыстығына көзі жеткен соң: «Саған қояр бір ғана шартым бар, — деді. Қорамның есігі құлаған, төбесі де шұрық-тесік. Бір буаз, бір қысыр қалған қойым бар еді. Қораға қасқыр түсіп, буаз қойымды жеп кетті. Қорамды жөндейсің. Ал патриоттық ұлы істің жолына қысыр қойымды қидым. Жас сорпа ішеміз. Бұл екі арада желіндеп тұрған жалғыз сиырым да бұзаулап қалар, бұйыртса, уызға да тоямыз».

    Шарт осы болды. Білек сыбана кірістім. Қора жөндеу әне-міне бітеді. Құдай қаласа ата-баба аруағына сыйынып, Қатира екеуміз наурыздың 24-інен бастап сәуірдің 2-3-і аралығына дейін есікті ішінен тарс бекітіп алып, патриоттық мәні зор ұлы іспен айналысатын шығармыз. Көңілім біртүрлі көбелектей алып ұшып түпкі нәтижесі ойдағыдай боларына күмән келтірмеймін. Бірақ күдігім де жоқ емес.

    Ұзынқұлақтан естіп жатамыз, Нұрберген досым, 450 мың АҚШ долларына үй салғызыпсың. Жоғарыда айттым ғой, фирмаларың да бар екен. Қазақстандағы аса ірі 100 байдың жуан ортасында жүрген көрінесің. Бәрі де соның баянды болсын. Қайта құстыртады дейтіндей заман енді көтінен кері айналып өзгере қоймас. Айтайын дегенім, әлгі ұзынқұлақтан естігенім, кейбір пысықайлар перзентхана басшыларымен осы бастан астыртын келісім жүргізіп жатса керек. Адам пенде қанша дәлдеп есептедім десе де, бәрібір соңғы есебі құдайдың қолында емес пе. Көрер жарығы бар шарана 2000-жылдың алғашқы сағатынан сәл ертерек, не сәл кейнірек келуі де мүмкін ғой. Соны ептеп түзетіп жіберу әйел босандыратындар үшін түк емес білем. Босанушы әйелдердің қасына бір-бірден күзетші қоймайтын шығар.

    Нұрберген досым, сен қолы ұзын адамсың. Сыйлас-сыбайластарың арқылы біздің аудан перзентханасындағыларға тапсырып қойсаң нең кетеді. Біз өз тарапымыздан баланы таптыруын таптырармыз-ау. Бірақ ертеңгі күні көди-сөди 10-15 минут үшін сыйлықтан құр қалғандай болсақ, өкініштен өртеніп кетпейміз бе. Тақа болмаса сыйлықтың тең жартысын солар-ақ алсын. Мен қалған жартысына да ризамын.

    Құрметті досым, Нұрберген! Бұл менің баяғыда екеуміз мектепте оқып жүргенімізде саған есеп шығарып бергенімді, шығармамды көшірткенімді салмақ қылып өтеуін сұрағаным емес. Өз басым мұны нағыз патриоттық іс деп ұқтым. Әрине, сен де солай ойлайсың, күмәнім жоқ, Қысқасы, өтінемін, қол соз. Азып-тозып аты өшуге айналған ауылыңды бір қуант.

    Салеммен, Алтынбай.

    Белтұрған ауылы. 17 наурыз 1999 жыл.

 

II

    Қадірлі досым, Нұрберген! Мен сенің алдыңда айыпты болып қалдым. Қалай дейсің ғой. Есіңде ме, ана жолғы хатымда өтініш айтқаным: біздің аудан перзентханасына мен жайында құлақ қағыс жасап қой деп. Соным бекер-ақ болған екен. Астанада асқақтап тұрған абыройлы басыңмен иіліп, айдалада адасқан қайдағы бір қотыр ауылдың перзентхана дәрігеріне: «Сөйтіп жіберші» дегеніңді ойласам, қара терге түсіп, шырт ұйқымнан шошып оянам. Сенің елге, халқыңа керек қымбат беделіңе алаңғасарлықпен асығыстық жасап, шаң жұқтырып алдым-ау деп жерге кіріп кете жаздаймын.

    Жігіттің жолын байлайын десе Алла тағалаға қиын ба.

    Әуелде бәрі де тамаша болып басталды. 100 мың теңгені нысанаға алып, Қатира екеуміз патриоттық іске ал кеп кіріспейміз бе. Ауық-ауық қысыр қойдың майы сорғалаған семіз етінен жейміз, сиыр уызын ішеміз. Неше таң атты, неше күн батты, біліп жатқан мен жоқ. Тек, әйтеуір, қысылған кезде дәретке жүгіріп кетемін. Қатира қолы епсекті пысық қатын екен, әупірімде сиырды да сауып үлгереді, тамақты да пісіріп қояды. Піштірілген баладай төсектен түспей жатқан менің қойныма кіре беріп «нешауасың» дейді, салбыраған ауыр төсі төсімді қытықтайды. Жаңағы мақтау сөзі, енді мына қылығы… Өмірі жөнді әйел көрмеген сорлы басым, қаным қызып еліріп кетемін. Қас жауыма қарсы шапқандай құлшына түсемін. Қатира тойған сайын тоймайды. Тағы, тағы дей береді.

    Бір апта, әлде он күн өтті-ау деймін. Басым айналып, буыным кетіп тәлтіректедім де қалдым. Қой, даланың бетін көрейін, аядай бөлменің күлімсі ауасынан тұншығып өлермін дедім. Бұл кезде үйдегі ет те таусылып, сиыр сүті де уызынан арылып, сұйыла бастаған болатын.

    — Осыдан бала тапсам, сен менің байым боласың, қашсаң да құтылмайсың, —  деді Қатира сыртымнан есігін жауып алып жатып.

    Басым жұмыс істемей тұрған, не дегенім есімде жоқ. Сүйретіліп үйге жетіп, сүр бойдақтың кір-кір жаман төсегіне құлап түскенімді білем. Есім танып ұзақ ұйықтасам керек. Оянсам денем қызып, өз теріме өзім сыймай жатырмын. Тілім іскен, ернім де кезеріп кетіпті. Сыртқа шықсам, маңай алакеугім, не таң екенін, не кеш екенін ұқпадым. Мең-зең қалпымда үй бұрышын айнала беріп… Зәрім шыққанда, жаным қоса шығып кете жаздады. Ар жақтан жүз градустық қайнаған су ағып тұрғандай тегі.

    Ауырып қалдым ба? Ауырсам, қандай сырқат? Төсегіме қайтадан қисая беріп ойланамын. «Жын ұрған жерде шайтан тұра ма?» демекші, біздің тозған ауылды айтасың, аяқ жетер төңіректе дәрігер де, дәрі-дәрмек те атымен жоқ. Сонда да «әй, неғылар дейсің» қазақшылығыма басып, тағы екі-үш күнді қамсыз өткіздім. Зәр орнына ірің бе, ақшыл бірдеме тамшылай бастады. Сонда ғана құдай ұрғанын білдім. Бұрын бастан өтпесе де, жігіттердің ауызекі әңгімелерінен естігенім бар. Ақырын жылжып Қатираға келейін. Ол қобалжыған жүзімнен бірдеңе сезді ме, дастархан жайып, шай қамдап, аяқастынан бәйек болды да қалды. «Бойыма тікен түскен-түспегенін білу әлі ертерек қой», — деп алдарқатып, алдымды орап қойғалы жатыр.

    Мен бірден әңгіменің төтесіне көштім. Осылай да осылай, қалай да бәле сенен келді. Рас, осыдан тура бес жыл бұрын Алматының Сайын көшесінен ұстап, ақшасын төлеп, бір қаракөзбен жарты сағат махаббат құрғаным бар. Содан кейін — сен, кәне, шыныңды айт, айдалада отырып, бұл қайдан тапқан бәлең?

    — Е-е, бәсе, — дейді Қатира аз-кем үнсіздіктен кейін, кейде ішім бүріп… етегім де бірде келіп, бірде келмей… Тағысын айтсам, жүрегің айныр… Содан болды. Иә, содан, содан! О, көксоққан, жылмаңдауы жаман еді.

    — Сен өзі түсіңде ақдамбалды әулие кеп аймалап, содан жүкті болып қалатын әлдебір бейкүнә қыз құсап отырғаннан саумысың?

    — Ей, құдай-ай, бәрі де еркекке жарымағандықтың кесірінен емес пе. Қатира маған алакөздене бір қарап алды да, әңгімесін желдірте жөнелді. Өзің білесің, өткен қыс қатты болды. Отын аз, қалың оранып, бүрісіп, ерте жатып қалғам. Біреу дүрсілдетіп есік қаққан, аштым. Бет-аузын сақал-мұрт басқан еңгезердей сары кісі үйге сөйлей кірді. — «Ой, аяс, катти аяс, еще чуть-чуть мен олген». Қойшы, аңшы екен. Аты — Борис. Бір сұр қоянды алдыма тастай салды. «Кавардак жаса», — деді. Өзі сөзшең, әзілкеш, іші-бауырыма қалай кіріп кеткенін байқамай да қалдым. Құдды осы үйдің өз адамы секілді. Өзі үшін істеген болу керек, спирті молдау, суы аздау шөлмек-шөлмек ішімдігі де бар екен. Тіл үйірген қоян қуырдақтан ауызды толтыра асап қойып, күшті самопалдан стопкалатып тартып-тартып жібергенбіз ғой. Үй іші біртүрлі жылып кеткендей болды. Сықсима шамның жарығында Борис таудай болып көрінеді. Біртүрлі іргеңдегі жауға алдырмас қорғаның дерсің. Еркекпен қатар отырмағалы, еркек иісін сезінбегелі қай заман. Сонікі ме, әлде күшті самопалдың уытынан ба, қос анарым ісіне сыздап, құйымшағыма дейін шымырлап кетті. Боря болса анекдоттан аузы босамай отыр. Көңілім сөз тыңдайтын халде емес. Оның «Когде ей охота и тебе охота, вот это охота» дегенін ғана естимін. Иығы қандай кең, төсі қандай жалпақ. Аузы-басы сияқты төсі де жүн-жүн шығар-ау. Тиген жерін қытықтап, нәпсіңді қоздырып, ләззат жұлыныңды үзіп жібере жаздайтын шығар-ау. Еркектері осындай орыс қатындарында арман бар ма екен, — деп қиялданып кетіппін. Үстіме тау құлап келе жатты. Салмақтан, ләззаттан жаншылып-тұншығып өлетін шығармын деп ойлағам. Қайдағы! Аяқ қаптай күржиген құр кеудесі екен. Ылбырап-былбырап пыс-пыс етті де, тез басылды. Қор етті де, жаман тракторша тырылдап-пырылдап үйді басына көтеріп әкетті. Орта жолда рәсуа боп мен қалдым. Суық үйде шешініп, киінген еңбегімнің өтеуі қайтпағанына қатты ызаландым. Ертең мынау: «Ой, мен иесіз қалған ауылдардың казашкаларына кезек түнеп жүрмін» деп мақтанады-ау деп ойлағанда, өкініштен ішім қазандай қайнап, алақанымның құрыш етін қырши тістеп, жұлып ала жаздаймын.

    Қатира да әңгімесін бітірді, мен де құтырдым. «Маған сенің сексуалды хикаятыңның керегі жоқ, — дедім. Адыра қалған ауылды қайтадан ел қылайын деп едім. Ақ сүттей ұйыған ақ арманымның уыз бетін аямай тілдің, жолымды кестің, — дедім. Немене, олай өтіп, былай өтіп есігіңді қаққандардың бәрімен кімсің деп те сұрамастан «охота» жасауды кәсіп қылғанбысың?»

    Байқаймын, менің шабаланғаныма қыңар Қатира жоқ.

    — Иә, бәсе-ау, немене, қазақ қатыны ұрғашы емес пе? — деп қайта өзіме бас салды. — Шүкір, біз де оқығанбыз. Грамотныймыз, білеміз. Сонау жиырмасыншы ғасыр басын «Ойбай, қазағым», «Жаным ұлтым» деп жүріп-ақ зиялы аталарымыздың көбісі қазақ қызын сауатсыз, надан, лас деп менсінбей, орыс пен татар әйелдеріне үйленді емес пе. Осы бертінге дейін ауыл қызы ұяң, ойнап-күлуді білмейді, көпшілік ортаға кірмейді, байға тимесе суалып, қуарып өлуге бар, бірақ еркекке жақындамайды деп ат-тондарыңды ала қашып жүрдіңдер емес пе… Нұрберген де кезінде мені өстіп қажады ғой, асықтырды ғой…

    — Әй, сен өзі не деп кеттің? Қай Нұрберген айтып отырғаның?

    — Осы ауылдың Нұрбергені. Қазір анау Астанадағы дөкей.

    — Не дейсің? Онымен сенің қандай байланысың бар еді?

    — Ол — менің тұңғыш еркегім.

— Қой, ей, тантыма… Ол дегенің… қайдағы бір жаман ауылдың шөпжелкесін…

    — Он бітіріп, он бірінші сыныпқа көшкен жылдың жазы болатын. Мен қазір бұзылған көрдің аузындай үңірейіп-үңірейіп орны ғана қалған мына іргеміздегі қотыр белдің ар жағындағы Ақшағыл ауылында тұратынмын. Ауыл жастарының жалғыз ермегі — би кеші болып, Нұрбергенмен таныстым. Университеттің соңғы курсында оқиды екен. Қозы жауырын, бойшаңдау келген, бұйрабас, сұрша жігіт. Аялы қара көзі от шашқандай өткір. Ауылдың бар қызы естерінен танды. Бірақ Нұрбергеннің қалауы мен болдым. Биден соң, әрине, айлы түн, шегіртке шырылы, бақалардың құрылы… Сүйісу, аймаласу, күйіп-жану… әңгіме айтушы — ол, тындаушы — мен. Оның барлық сөзінің тоғысатын арнасы біреу — шын жақсы көргендіктің белгісі — ештеңеден тартынбау, қымсынбау. Мәдениеті жоғары елдердің бәрінде солай. Бүгінгі өмірің ертең жоқ. Сондықтан адам өз өмірінің әр минут, әр сағатын қызықтай білуі тиіс. Сонда ғана өмір сүріп жүрмін деп айтуыңа болады. Осылайша ол маған құр сөзбен ғана емес, іспен де бәрін үйретті. Мен ләззат алу, құмарлықтың не екенін Нұрберген арқылы білдім. Ол қоштасарда, уәде бермеймін, бірақ кім біледі, өйткені жігітшілік жолымда бірінші кездескен таза қыз сенсің, — деді. Ұзын сөздің қысқасы, мектепті де бітірдім, Ләззат есімді сәбиімді де тудым. Мен мұндай қадамға Нұрбергеннің «бірінші кездескен таза қыз сенсің» дегеніне алданғаннан барған едім. Тұңғышымды шешем алғаш күннен бауырына салып, өз балам деп өсіріп жатыр. Менің кезінде медбике оқуын бітіріп, осы ауылға келуім де қайтсем Нұрбергенге жақындаймын деген ойдан еді.

    Қалғанын өзің де жақсы білесің…

    Қатираның жүрек жарды әңгімесін тыңдаған кезімде бір жағы өзін іштей аяп, бір жағы жан досым Нұрбергеннің мұнда тұяғы бар екен-ау, оны өзі біле ме екен дегенді де ойлап, әрі-сәрі күйде отырған едім. Жауабына келгенде басқаша құбылдым:

    — Жастай қағынған нағыздың өзі екенсің ғой. Саған жаны ашыған адам ақымақ.  Маған десең шіріп өл! — дедім де жөнелдім.

    Машина жүретін тас жолға жеткенше өкшем тесіліп, өкпем өшіп жаяу бардым. Әрі қарай шөп тасыған тракторшыға елу теңге төлеп, тыр-тырлатып аймақ орталығына жеттім. Дәрігер, көп ішкеннен үсік шалғандай беті домбығып жүретін, домаланған жылтыр қара екен. Әңгімені алыстан орағытып міңгірлей бастаған едім, анау сұстанған суық көзін өңменімнен өткізіп жібере жаздады:

    — Әй! Сен мұнда қыз көру үшін келмеген шығарсың. Ақ ірің аға ма?

    — Иә.

    — Қызарған бөртпелер бар ма?

    — Иә.

    — Ақшаң ше?

    — Ол қайдан болады. Біздің ауылды құдай да, адам да ұмытқалы қашан.

    — Осы айтқаныңды ескеріп, жеңілдеткеннің өзінде 100 долларсыз емделмейсің.

    — Доллар түгіл теңгенің өзі де түсімізге кірмейді.

    — Ол — сенің шаруаң. Мұрның шіріп маңқа боласың. Шашың түседі. Таз боласың. Денеңді қотыр қаптайды.

    — Іріп-шіріп өлесің десейші.

    — Сөйтесің.

    — Біздің Белтұрғанда менен басқа қайрат қылар жан жоқ. Халқыма керек адам едім.

    — Мал бар ма?

    — Бұқашық… Ауылдың бірлі-жарымды сиырына аяқ артып жүрген иесі еді.

    — Сен халқыңа, сірә, тірідей керек шығарсың. Ендеше, бұқашығыңды сой, сат. Осында жетелеп әкелсең де мейлің. Жүз долларға татитын шығар. Егер Алматының Сайын көшесінен қағынған болсаң, сөзім жоқ. Ауылдасың болса, оны да ала келерсің. Ол үшін қосымша ақы сұрамаймын. Мен де қазақпын ғой, жаным ашып аяғаным…

    Қатираға қайтып көрместей боп «шіріп өл» деп кетсем де қолы кең, аңқылдаған ақкөңіл жан, оның үстіне сендей жан досымнан бала тауып отырған адам, оған деген өкпем ұзаққа бармады. «Бұқашықты сатам, ақшасына екеуміз де емделеміз» дедім. Қатира көңілшегі ұстап, көзіне жас алды. «Құдай-ау, әу баста маған неге сендей жігіт кездеспеді екен», — деп налыды. Бірақ бұқашықты сатуға қарсы болды. «Базарға менің сиырымды сал. Бұзауым бар. Әне-міне жетіліп кетеді», — деді. Бұқашықсыз ауылда төрт-бес сиыр қашпай қысыр қалады ғой. Сосын соңғы талшығымыздан айырылып, аштан қырылмаймыз ба. Әй, қалай дегенмен, Қатира қайырым-мейірімі мол, ақылды әйел екен. Мейірімінің молдығы да, ойнады да алдап тастап кетті демей, сенен бала тапқаны. Осындай абзал жанның тағдырын ит рәсуа етуге дәтің қалай жетті. Ай, дінің қандай қатты еді, достым. Сірә, мұсылман болудан қалғансың-ау. Бәлкім, сен де мені өзіңше менен бала тапқан әйелге аяқ салдың, достықтың ала жібін аттадың деп сөгерсің. Біріншіден, мұндай құпияңның барын білгем жоқ. Екіншіден, жақсы көргендік те, нәпсіқұмарлықта емес. Менікі тозған аулымның қайта түлеуіне жәрдемім тие ме деген ізгі ниет қана ғой. Құдай тағалам жолымды кесіп тастаса қайтейін. Әйтеуір, бір сиырдың ақшасын садаға қылып, аты жаман жексұрын аурудан құтылғанға Қатира екеуміз қатты қуанып жүрміз.

    Солай, досым, перзентханаға сыбырлап қойған болсаң, алдыңда айыптымын. Сенің беделің — халқыңның айбары. Ондайды түсінбесек, кімбіз. Ал Қатираға келсек, жә, ол жайында жеткілікті айттым білем. Ол байғұста не жазық бар. Басында өзің бұзып салып берген ырым-жырым жолдың сорабын кімнен, несін аясын…

    Сәлеммен, ескі досың Алтынбай.

    Белтұрған ауылы, 25 сәуір 1999 жыл.

 

III

    Ой, жарайсыңдар, Нұрберген, жарайсыңдар! Ақылды адамға дауа жоқ екен ғой. Осы пәрмендеріңмен тарта берсеңдер, құдай біледі, мына біздей пақырларыңды Жерұйыққа апарып бір-ақ күмп еткізетін түрлеріңді байқаймын.

    Қош, өткен жолы өзіңе жазғанымдай, орталықтан емделіп қайтарымда көшеде кездескен танысымнан қол тигенде оқырмын деп қолыңдағы ескі газетін сұрап алғам-ды. Көди-сөди деп жүріп ұмытып кетіппін. Кеше шынымен-ақ, Белтұрғанның өстіп құрығаны ма, ел болудан қалғанбыз ба деп көпке дейін ой қысып, ұйықтай алмай жаттым да, ермек болсын деп әлгі ескі газетті қолға алайын. Май шамды сығырайтып қойып қарасам, мәссаған! Жетікөл уалаятының әміршісі Уақытқұл Зымыранов бір ғажап бастама көтеріпті. Оны бірінші болып Темір би басқаратын қаранайза аймағының кемпір-шалдары дуылдатып-думандатып қолдап әкетіпті. Найзағай хабардың астында Нострадамустан несі кем Мөңке бидің ұрпағы Шөңке тарихшының түсініктемесі бар. Оны да оқып жібердім. Екінші дүниежүзілік соғыста ағылшын қатындары үйлеріндегі қалайы ыдыс-аяқтарын жинап беріп, одан ұшақ жасатып, Ұлыбританияны фашистерден аман сақтап қалған; күні кеше оңтүстік Корея халықтың қолдарындағы асыл заттарын үкіметке жаппай тапсырғаны арқасында әлемдік қаржы дағдарысынан аман-сау өткен…

    Байқаймын, бойымда қаным тасып барады. Міне, толқып келіп кеудемді ұрды. Шапшып басыма жетті. Басымның іші жап-жарық болып кеткен секілденді. Сынық қаламымды тісіммен жұлмалап ұштадым да, газет шетіне сүйкектетіп жаза астадым. Бұл елде соңғы санақ бойынша он бес миллиондай пенде тұрады екенбіз. Тапсырылған алтын әр жан басына шаққанда бір грамнан келгеннің өзінде он бес миллион грамм алтын жиналады. Он бес миллион! Енді осыны килоға немесе тоннаға айналдырып жіберсек ше. Пой-пой-пой, міне, саған байлық! Көп түкірсе көлдің көкесі! Ал Уалаят әміршісі Уақытқұл Зымырановтың бір өзі ғана үш кило саф алтынды мә депті. Бізде, шүкір, орыстардың матрешкесі секілді әміршілер мен билердің сорт-сорты сан-сапалақ емес пе. Бұларға үлкен уәзірлерді, кіші уәзірлерді, олардың орынбасар, тағын басарларын, биліктің барлық буындарындағы шекелері жылтырап жүретін марғасқа лауазым иелерін қоссақ ше, Нарықтың нарлары ше… Олардың өз алтындарын ортаға тонналап салулары да мүмкін ғой. Өз қатынынан, ойбай, лақтым, халқынан несін аясын. Өз халқымнан аяғанды ит жесін деп еңірегенде етектері жасқа толып жүр ғой шеттерінен…

    Өзімнен-өзім ой-хой-хой деп жынды адамша қатты дауыстап жіберіппін. Бойымды аруақ қысқандай денем біресе ысып, біресе суиды. Маңдайымды моншақ-моншақ тер жауып кетті. Нанасың ба, Нұрберген, түн ішінде Белтұрғанды аяғынан тік тұрғызсам деп ойлап, есікке үш барып, үш қайттым. Мынадай ұлтты сүттей ұйытатын патриоттық шаруаның хабарын таңға қалдырсам, бірдеңеден құр қалатындай елегізсем болмай ма. Ой, ғажап-ай, бойыңды отан сүйгіштік асау сезім кернесе, жаныңа бір түрлі қанат бітіп, құс боп ұшып кеткің келеді екенсің-ау. Сол бетінде тұп-тура Тәңірдің өзінің алдына барып, сәлем беріп, білесің бе, мен сондай пендеңмін ғой деп мақтануға да дайынсың. Түнді ұйқысыз өткізіп, шығыстан күн кірпігі көрінер-көрінбестен, әр-әр жерде бастарына шапан жамылып дәрет сындырып отырған адамдардай қарауыта омырайған ауыл үйлердің арасында зыр жүгірдім. Алдымен Тоқсанбай шал мен Тоқтыгүл әжейге барып: «Қазір бәріміз осында жиналамыз, маңызды әңгіме бар», — деп хабар салдым. Кәрі қыз Жанатқа келсем: «Әлі ерте ғой, — дейді есінеп. — Жұрт тұрып болғанша, осында қисая кетпейсің бе?» Баласы тұрмайтын Құндыз да мені көріп қарап қалмады: «Ой, көк шешек, мені кәрісініп… таза едім ғой», — деп жатыр. Қаладан келген Құралайдың есігін ұзақ қақтым. «Қайда барсаң осы, мәмбеттер, маза жоқ. Кайфымды бұздың», — деп ол өзіме біраз ұрсып та тастады. Маңайында болып жатқан абыр-жабырды естіді ме, Қатира есік алдына өзі шығып тұр екен. «Сені біртүрлі са-ғы-нып жүрмін», — дейді дауысын сызылта күйлетіп. Тырсылдаған омырауын керіле сипалап, назданып қояды бәтшағар. 

     Сонымен, не керек, Тоқтыгүл әжейдің шайы қайнағанша бүкіл Белтұрған жиналып та болғанбыз. Мен оларға мән-жайды қысқаша түсіндіріп шықтым.

    — Маған құдай да, үкімет те, егемен де, еге сен де нипочем. Так что этот разговор без меня, — деді де Құралай бірден тайып тұрды арамыздан.

    Бәріміз де жымбыз. Арада өлі тыныштық орнай қалды. Жәпірейген аласа бөлме одан сайын аласарып кеткендей. Тек осы кезде, құдай жар болып, бүйірдегі қазақы пештің шоғында тұрған Тоқтыгүл әжейдің жырық шүмек құманы қайнап, буын бұрқыратып ысқыра бастағаны ғой. Содан күш алғандай Тоқсанбай шал жөткірініп:

    — Қаланың тас қамалы ішінде өскен бала ғой. Елдік намыс дегенді ол қайдан білсін, — деп бір қойды. — Әй, кемпір, — деді сосын оттан қайнаған құманын алып  жатқан Тоқтыгүл әжейге қарап, — асылдарыңнан қалған-құтқан нең бар еді? Шығарсайшы бермен.

    — Ойбай, не дейді? Қайдағы асыл? Қашан жинап ең? — дегенде Тоқтыгүл әжейдің аузынан бірдеңе жылт етіп жерге ұшып түсті. Ертеректе Тоқсанбай передовик шопан болып дүрілдеп тұрған шағында салдыртып берген алтын тіс екен. Тоқтыгүл әжей оны жалма-жан жерден іліп ап орнына қоймақ еді, онысынан түк шықпады. Ілгектелген тісімен бірге жұлынып кетіпті.

    — Құдайдың өзі қарайласқаны ғой, — деді Тоқсанбай көңілденіп. — Алтынбай қарағым, — деді маған қарап, — олжа тісті ортасынан екіге қақ бөл де, кемпірім екеуміздің атымыздан тапсыр.

    Содан соң Тоқсанбай шалдың, яғни өзінің  мәрттігіне атымыздан таңданып, ауыздарын ашып қалғандарға қарай бұрылды:

    — Аз ауыл болсақ та, ел деген атымыз бар, — деді баяғының төбе билерінше әр сөзін салмақтап, соза сөйлеп, ортаға барларыңды салыңдар.

    — Күйеуге тигендей болсам деп… ертеректе алып қойған едім, — деп Жанат сақина тастады.

    — Қимағанмен қайтейін, жұрттан қалам ба, — деп Қатира да қылдырықтай сақинасын ортаға домалатып жіберді. Сосын құлағыма сыбыр етті: «Нұрбергенге қатын болсам деп дәмеленген күндерден бері көзімнің қарашығындай сақтап жүретінмін».

    — Менде алтын жоқ, — деді Құндыз сасқалақтап. Баяғының зергері соққан дей ме, әжемнен қалған көз - күміс білезігім бар еді…

    Сүр бойдақ еркек адамда алтын-күміс қайдан болсын. Бір тоқтымды аудан базарына жетелеп әкеп саттым да, банкке келдім. Мәссаған! Біздің ауыл тізімде жоқ. Белтұрғанда ел тұрмайды деп сызып тастаса керек. Намысшыл қазақпын ғой, қаным қазандай қайнап шыға келді. Аяқастынан шу шығардым. Қыза-қыза келе сендер білесіңдер ме, біздің ауылдан қандай адамның шыққанын деп, Нұрберген, сенің атыңды атап кеп жібермеймін бе. Жандары шығып кете жаздады. Аяқтарының ұшымен басып жорғалады. Аймақтық «Отар газетінен жалаңдап тілші жетті. Ой, ол да бір сөз сауған қу жақ екен. «Белтұрғанның биік белесі» деген тақырып қойып көлде қылып мақала жазғаны ғой. Шіркіннің айтқанына сенсек, елден алтын жинау науқанының алды біз екенбіз. Белтұрғандай сүттей ұйыған ауызбіршілігі зор ауыл барда, қажет болса, көң еттерін кесіп беруге дайын оның қарапайым да жомарт жандары аман-есен тұрғанда біз жеңбейтін қиындық, біз алмайтын қамал жоқ деп лепіртіпті. Ал мен болсам «ауыл көсемі» екенмін және тап ертең орнағалы тұрған мәуелі бақтағы бақытты өмірдің тірегі де, кепілі де мен екенмін. Мақтағанды кім жек көрсін. Жалғыз мен емес, бүкіл ауыл болып мәртебеленіп, арық атка жал біткендей күйдеміз. Тіпті одан-бұдан құрастырып акша жинап той ырымын жасап, жақсылап атап өтпек те ойымыз бар.

    Хатымды осымен доғардым.

    Алтынбай. Белтұрған ауылы, 11 мамыр 1999 жыл.

 

IV

    Білмеймін қызық болды ма, шыжық болды ма, Нұрберген досым. Көңілің соқса төрелігін өзің айта жатарсың кейін. Соқпаса, еркің білсін. Менікі дүниеге шыр етіп келгеніңде, кіндік қаның тамған ата жұртыңның — туған ауылыңның хабарын жеткізу ғана ғой.

    Иә, сөйтіп, өзіңе өткен хатымда жазғанымдай, кілең бір ілбіреп азып-тозып кеткен, аруақтарыңнан айналайын, әл Фараби, Сүйінбай, Жамбыл, Шоқан, Абай бабаларымыздың бейнелері салынған теңгелердің басын құрап, ертең ауданға шығып спирт әкелермін-ау деп отырғам. Мезгіл кешкі апақ-сапақ шақ еді. Бұзылған үй, қора-қопсылардың ара-арасымен қоңыздай жорғалап, «Запорожец» келе жатыр. Тура қарсы алдыма жетіп тоқтады. Машина ішінен бойы еңгезердей, апайтөс, төбесі жалтыр сары орыс пен қазақтың үріп ауызға салғандай қаракөз жас сұлуы түсті. Құйрығымды басқан ағаш дөңбектен тұрам дегенше, әлгі сары орыс алдыма арсалаңдап жетіп-ақ келгені. Келе қолымнан ұстап «Салам, салам» деп сілкілеп жатыр. «Мен Борис қой», — деп қояды. Өзін танымаймын. Аты да маған ештеңе айтып тұрған жоқ. Сонда да болса, қазақы сыпайылықпен «Жай жүрсіз бе?» — деп сұрамаймын ба. «Охота, сосын бизнес», — дейді ғайыптан пайда бола кеткен жаңа танысым Борис ыржалақтап. Соны  айтқанда қасымдағы әдемі қаракөз бойжеткенге біртүрлі мекерлене қарап та қойды. Осы сәт маған «Охота», «Борис» — әлдеқалай таныс сөздер сияқты елестеп кеткен еді. Түптеп жатпадым.

    — Арақ бар? — деп сұрадым, ойымды көңілімнің құртына жеңдіріп.

    — Обижаешь друг, конечно бар.

    — Оһо, қатып кетті, — деппін қуанғаннан. Ой, әкесінің… Біздің ауыл той тойлайды, ендеше…

    Ет пен арақ десе, біздің қазақ та қиды айналып ұшатын қара шыбын секілді. Лезде ұйымдаса қалдық. Таңдауымыз болса да Тоқсанбай шалдың қара шаңырағы. Қалай дегенмен бұрынғы передовик шопанның үйі емес пе, төбесі аласа болғанмен, іші кең. Бәрінен де бесбармақ дайындауға келгенде Тоқтыгүл әжейге жететін жан жоқ. Шайы да тіл үйірген балдай болып келеді.

    Ауыл қатындарына мұндайда бейне қанат бітеді. Аяқтары жерге тимейді, қолдары қолдарына жұқпайды. Сөйтіп, әне-міне дегенше дастархан жайылды. Оған кебек араластырылып қоңыр ұннан пісірілген бауырсақ шашылды, қауашағымен «Рама» майы қойылды. Буы бұрқырап, быжылдап самауыр да келіп жетті.

    — Ет піскенше қай заман, іш пыстырып отыра береміз бе, — дейді Құралай. Езуіне жиналған түкірікті жұтып жіберген болар, ерні сылп ете түсті. Әншейінде «мәмбеттер» деп бізбен еріне сөйлесіп, менсінбей қараушы еді. Қазіргі отырысы мынау суланған сабындай жылп-жылп. О несі екен?… Қатындар ішінде Қатира ғана біртүрлі көңілсіздеу сүлесоқ қалыпта жүр. Өлерде көрген бір тойсымағымыз еді, неге қуанбайды деп ойлаймын. Байқағаным, кіріп-шығып жүргенде, төрде қос жастықты қатар қойып шалқасынан түсіп шәниіп жатқан жас сұлуға жалтақ-жалтақ қарап қояды. Қараған сайын қабағы сұрланып, жүзі де қанын ішіне тартып қарауыта түседі. Оның сырын әр қолының саусақтарының арасына үш-үштен бөтелке қыстырып үйге Борис кіргенде, қатындар жапа тармағай дастархан басына үймелесе қалғанда барып білдім. Қатира құлағыма сыбырлап: «Менің Нұрбергеннен туған қызым осы», — деп төрде шалқасынан сұлап жатқан сұлуды иегімен нұсқады. Шынымен сенің қызың екені рас болса, Нұрберген, оллаһи, көрік-келбетінде бір мін жоқ. Осы күні жас қыздарды шешіндіріп, ел алдына жалаңаштап шығарып, аң таңдағандай таңдайтын үрдіс қалыптасты ғой. Сол жалаңаш тайраңдап жүретіндерді сенің қызыңның қасында маймыл дерсің. Сен де міне дейтін жігі сұлтаны емессің бе. Балаң өзіңе тартқан-ау. Жұрт дастархан басына жайғасып, ол да бойын тіктеген кезде байқадым, құлағы тура сенің құлағың, қалқанданып, үстіңгі жағы сәл алға қарай иіліңкіреп түр екен.

    Борис орысша-қазақша араластыра сөйлеп, қуаныш той үстіне кезіктім, өз жанымнан қосқан үлесім болсын деп басталмаған спирт ашып «самопал» арақтарын күшейтті. Енді не отырыс, көптен шаң жұтып, жөнді жуылмаған стақандармен ішіп-ішіп жібергенбіз. Шынымен спирт үстемеленген соң күшейіп кетті ме, кебек жеп, қара су ішіп жүрген пақырлармыз ғой. Борис пен қасындағы хас сұлудан басқамыз тез қыздық. Қазақ кезектесіп сөйлеуді білген бе, дастархан басы абыр-дабыр. Әркім өз көңіліндегісін білдіріп қалғысы келгендей. Қатира жатып кеп мені мақтады. Осы ауылды ұстап отыр деді. Айбынымыз, қорғанымыз, әйтпесе кез-келген көлденеңді көк атты иектеп кететін еді деді. Спирт буымен миымның сіресіп қалған ішкі қатпарлары жазылды ма білмеймін, Қатираның да, менің де жыныс мүшелеріміз ауырып, 100 мың теңге сыйлықтан құр қалғанымызға кінәлі «Охотниктің» нақ төрімізде кесілген теректің түбіріндей боп күжірейіп отырған Борис екенін іштей топшыладым. Басыма алғаш осы ой келгенде, ептеп қаным ысығандай болып, ептеп намысым ұстағандай болып, Бористі отырған жерінде теуіп-теуіп жіберсем бе деп ептеп көңілім өрекпігендей болып… Бірақ одан арыға бармадым. Тозған ауыл болса да, Қатира айтқандай, осындағылардың бас көтерер иесімін. Оның үстіне мен де кең пейілді, көнбіс, жонынан таспа алып жатса мың етпейтін момын қазақпын ғой. Шу шығарамын десе, әрине, Қатираның жолы еді. «Кесел жұқтырдың», «Жолымды байладың, сволочь!» десе, кісідегі кегін ащы тілмен алатын әйел адамға жарасатын да шығар. Бірақ ол Борис екеуінің арасында тап бір түк болмағандай-ақ ештеңесін сездірер емес. Тек төр жақтағы қызына ғана ауық-ауық зілдене қарап қояды. Қызы болса Бористің дөңбектей бура санына бір шынтақтап жатып алған. Өзіне ептеп ішсе, арақ жаға ма деймін, екі бет уылжып піскен өріктей албырап сыртқа қаны тамып кеткелі тұр. Бір қызығы Құралай екеуінің өзара әңгімесі жараса қалған тәрізді. Бористің екінші жағынан шынтақтап, бір-бірімен сыбырласа сөйлескендерін құлағым шалады.

    — Знаешь, қазір страшная конкуренция, — дейді Ләззат, бұрынғыдай тек Сайында ғана емес, практический барлық көшеде наши стоят.

    — Баға ше? Баға өсті ме? — дейді Құралай.

    — Ты что? Предложение көп, спрос аз. Еркектер қайыршы. Тут еще узкожопые курсистки елу теңгеге де. Хоть оральный.

    — Вот сволочи! — деді Құралай. Кімге айтқаны белгісіз, өз-өзінен кіжініп. Мужиков без работы оставили, женщин на панель вынудили ходить. Еще в нас хотят видеть патриотов. Лицемеры, хапуги… Еще говорят, потерпите… А какие же мы будем через тридцать лет? Жизнь пройдет. Так что, подружка, будем цепляться за любую ниточку, чтобы жить сейчас и здесь…

    Әлденеге мәз болып күлгенде, Тоқтыгүл әжейдің астыңғы қызыл иегіне жабысқан алтын тісі бұрынғы байлығының көзіндей жылтылдап, бір кезде оның да жас болғанын айғақтап тұрғандай көрінетін. Алтын тіс ортасынан қақ бөлініп шалы екеуінің атынан Уақытқұл әмір құрған алтын-күміс қорына өтіп кеткелі аузының асты да, үсті де қызыл иектеніп біржола омырықтанып қалған-ды. Содан да мұрнының ұшы мен иегінің ұшы қосыла жаздап тұратын. Әсіресе қызыл иегімен бірдеңе шайнағанда немесе сөйлегенде қатты білінетін. Міне, қолына рюмке ұстаған Тоқтыгүл әжейдің омырықтықтан жымқырылып кеткен ерні жыбырлап, мұрны мен иегінің ұштары бір-біріне түйісе жаздап тұрды да, ол ақырын сөйлеп кетті. Сөйлегенде бүй деді:

    — Шалым передовик шопан болып тұрған кезінде бұл шіркіннің ағын да, көгін де, сарысы мен қызылын да — бәрін де іштік қой. Самопал дей ме, құдайға шүкір, егемендік алғалы мұнысын да көріп жүрміз, ішінде спирт болса болды екен ғой. Бұрынғыларынан еш кемі жоқ секілді.

    — Ай, дұрыс айтасың, кемпірім, — деді мына жақтан Тоқсанбай шал да дереу қолдай кетіп, қолындағы стопкасын ерніне таман жақындата түсіп. Самопал деп өгейсітетіндей еш қисыны жоқ. Жаңағы ақ пен көктеріңнің атасы мен анасы спирт болса, әрі-беріден соң соларға ең жақын тұрғаны осы самопалың.

    Бұрынғының шалдары мынадай алқалы жиын басында қандай аталы сөз айтқандарын, Нұрберген досым, ғылым соңына түсіп, одан әмірші болып ел басқарған ығай мен сығайлардың ас та төк кең дастарханы басында жиі болатын сен білмесең, біз қайдан білеміз. Ал дәл осы сәтте Тоқтыгүл әжей мен Тоқсанбай шалдың жүрекжарды лебіздері дастархан басындағылардың делебесін қоздырды, бір әдемі шуақты сезім күйіне бөленді. Стопкалар ішіліп, Тоқтыгул әжей жөткірініп тамағын қырнап, еріндерін шылпылдатып:

    — Жүгіріп шықтым белеске, — деп, оған Тоқсанбай шал:

    — Белес жақын емес пе, — деп қосыла кеткен кезде қанымыз басымызға шапшып, қуаныш-қызықтың думанынан еліріп те, есіріп те кеткендей едік.

    — Осы отырған отырыс,

     Бір ғанибет емес пе-ай, — деп, ал келіп күңірентпейміз бе.

    — Эй-эй, казахи, булды, булды, — деді кенет Борис қолын көтере ербеңдетіп. Кісінің ішіндегісінің өзін біліп тұратын ымға түсінгіш қазақ емеспіз бе, тыныштала қалдық.

    — Мен кунак, мен олен айтад.

    Құндыз ернін сылп еткізді:

    — Ойбай, мына көкшешек төбесі жарық болуымен қоймай, біздің салтымызға да жүйрік білем, қонақ кәдесін талап етіп отыр-әй.

    — Да, мен сольный олен айтад, — деді Борис мақтау естігенге мәз бола түсіп, — Мунау касумдагу киздарго ушин. Чтоб биздер тусунген ушин. «Биздер» дегенді Борис отырғандардың бәріне арнады ма, жоқ әлде, екі жамбасын екі жақтан таласа жастанған қасындағы қос қаракөзге арнады ма, кеш қимылдайтын қазақы ақылым о жағына жетіп үлгермеді, анау әнді бастап та жіберді:

    — Бир киз бар Маралдуда Корлан Каин

    Тафихат биргон икон кюн мен аюн

    Мюродхо издогон джан бару джаткон

    Даруго армоном джок нугуляин оу-у-у

    Ахо-хоу, армон

    Хусаин, Карлон

    Ико тарлон

    Икоко туфхан икон бир онодон

    Джигитлю калму капу бюл джалгоннон

    Джигитлю армоно джок

    Сайгонду алгон-оу-у-у…

    — Ой, жаса!

    — Сылқитты мынау!

    — Әй, расында да ана біздің көкемен қосылып «Арыс жағасындағыны» айтатын Трепченкодан да асып түсе ме деймін.

    Жан-жақтан ақпанның ақпа ала құйынындай бораған мақтау сөздердің, жырқыл-тырқыл күлкінің, шатыр-шұтыр қол шапалақтаудың басылуын сабырмен күткен Борис:

    — Трепченко ким? «Арус жагасунда» и булды весь репертуар. Мен современный казакча олен тоже блед, — деді. — Вот слушайте…

    Өлеңнің бас жағын түсінбей қалдым. Әйтеуір:

    — Алма-Ату бас кал,

    Астану жас кал, — деп қайырмасына келгенде, отырғандар тегіс бір кісідей еріксіз күліп жіберіппіз.

    — Ой, көкшешек, кал емес, қала деп айт, — деп жатыр алдымен ес жиған Құндыз күлкіден жасаураған көзін жең ұшымен сүрткілеп қойып.

    Қойшы, сонымен не керек, өлең айтып көңілімізді көтерген таланты үшін деп Бористің құрметіне самопалдан алып-алып қойғанбыз ғой. Передовик шопан болған кезінде Тоқсанбай шалдың ел билеген қасқаларды үйінде жиі күтемін деп араққа жеңіліп қалғанын, «ас иесімен дәмді болады» деп ішіп, одан күйеуі далада қой соңында жүргенде бастаңғы жасап ішіп, Тоқтыгүл әжейдің де аузына бірдеңе тисе болды, буыны былқ-сылқ босап қалатынын білемін. Айтқандай екеуі де бірдей бір мезетте сұлап түсті. Сұлағанда, Тоқсанбай шал арқасын пешке сүйеген қалпы қор ете қалды да, Тоқтыгүл әжей Қатираға қарап:

    — Қыз-әй, аяқ-табаққа ие боларсың, — деді де, жүруге жарамаған соң, шалының қасына таман еңбектеп барып құлай кетті де, шүйкедей болып бүрісіп, бірден ләззатты қалың ұйқы құшағына енді.

    Қолына билік тиген соң, Қатира қасына Құндызды қосып алып, бір-біріне сүйеніп, еттің нанын жаямыз деп шолан жаққа кеткен. Мен болсам, еркекпін, мықтымын, әлі де мас емеспін. Стақаныма самопалдан молырақ құйып алып «Охты» жасап жатқам. Борис пен қасындағы қос қаракөзайымның сыбыр-күбірін құлағым шалып қалды:

    — Начнем? — дейді Борис.

    — Самый подходящий момент, — дейді Ләззат.

    — Куралай, ты тоже, — дейді Борис.

    — Я секс с мужчиной не люблю, — дейді Құралай.

    — Ты, что, дура, в группе совсем другой кайф, — дейді Ләззат.

    Мен іштей бұлары не сөз деп ойлағандай болсам да, одан әрі тереңдей қоймадым, өйткені қолымдағы «Охты» стақаным ындынымды қуырып шыдатпай бара жатыр еді. Алдымен соны қағып салғаным. Босаған стақанымды дастарханға қойып үлгергенше Борис оған самопалдан толтыра тағы құйды. Сосын:

    — А ты пей, не стесняйся. Оплачено. Мы пока малость отлучимся, — деді. Бұл кезде менің бойымды самопал жеңіп, көзім алды бұлдырап бара жатқан болатын. Сонда да ішіп қалайыншы деген ындыным жеңіп, қолым алдымдағы самопал толы стақанға қарай созыла берді…

    Біреу иығымнан жұлқылайды. Жағымнан алма-кезек шарт-шұрт соққылап та жіберді.

    — Көзіңді аш, есіңді жи.

    — Осы ауылдың бас көтерер сесі емес пе едің, не болды саған?

    Құндыз иығымнан жұлқылап, Қатира екі бетімнен алма-кезек шапалақтап тұр.

    — Ой, бұларың не? Неге мазалайсыңдар?

    — Әй, ана жақта бір сұмдық болып жатыр, — дейді Қатира бүйірдегі оңаша бөлменің есігін көрсетіп.

    — Өзің тыңдашы, — дейді Құндыз, — әне, әне.

    — Иә, мен де естимін. Оғаштау дауыстар. Мастығым тарқамағандығы ма. Борис қыздарға зорлық жасап жатқандай болып кетті. Теңселе басып бардым да, жабық есікті бар күшіммен жұлки аштым. Мәссаған! Мұндай кереметті естісем де, көремін деп ойлаппын ба. Общым, Бористің шатының үстінде Ләззат, дәл аузының үстінде Құралай отыр екен. Арғы жағын өз қиялыңмен толықтырып аларсың. Бізге сұмдық әрі тосын көрінгенмен, сендер үшін үйреншікті нәрсе білем. Сендер жасырын оңаша моншаларға қыз-қырқын апарып, экраны есіктей телевизордан небір ғажайып порнофильмдерді айналдырып қойып, сондағы көріністерді қайталап, оған кейде өз фантазияларыңды қосып, бұл дүниенің өзінде-ақ жұмақ төрінде жүзіп жүретін көрінесіңдер. Тіпті Русияның бас прокурорының, біздегі «Самғау» партиясы көсемінің төсектегі қайталанбас ерлік күшін телевизордан бүкіл әлем тамашалапты деп естиміз. Е, орыс анадай болғанда, біздің қазақ одан кем бе. Кейінгі кезде әйелден гөрі арақты жақынырақ көріп кеттік демесек, дүниеге Тоқсанбайларды әкелген қуатты ұлттың ұрпағы емеспіз бе. Әттең, ауылымыз есептен шығарылып, аузы-мұрны буылған қаптай тас керең болып қалмағанда, неғыласың, орыс пен қазақтың төсек жарысын біз де тамашалайтын едік қой.

    Мұның бәрі басыма алғаш келген ойлар ғой. Ашуымның да қатты болғаны анық: «Осы үйдің балтасы қайда, балтасы?!» — деп айқай салыппын. Қатира балта орнына күрек ұстатқан екен, затым намысшыл қазақ емеспін бе, Бористі жатқан жерінде паршалап өлтірмекпін. Бірақ біз улап-шулап балта іздеп жүргенде, Борис шалбарын киіп үлгеріпті. Онымен қоймай мен маспын, әл жоқ. Ол қолымдағы күректі жұлып алды. 

    — Эй, тамыр, коз аш, кутурмаган, — дейді, зілденіп емес, күліп айтып тұр.

    — Сен… қыздарымызға неге тиісесің?

    — Ты что? Это же интим. Ал сен оны посередине бұзасың. За это тебя убить мало.

    Қатты керілдескен шаң-шұң дауыстар естілді де, Борис екеуміздің кіжініскеніміз жайына қалды. Қатира қызының шашына жармасып жатыр екен. Бірақ қысқа шаш уыстап ұстауға келмей, қолдан сусып шығып кете береді.

    — Сені бекер-ақ туған екенмін. Мұндай масқараңды көргенше, өз қолымнан буындырып өлтіре салайын, бетпақ.

    — Иди, дура, не подходи. Я тебя не знаю и знать не хочу, — деп, долыланып алған Ләззат шешесін кеудеден түйіп-түйіп жіберіп еді, Қатира омақаса құлап, аяқ астына түсіп тапталып қала жаздады. Мың болғыр Құндыз демеп үлгерді, әйтеуір.

    — Шырағым, Ләззат, мұның енді артық болды, — деп жатыр ол да екі араға сөз қыстырып. — Төрт көзімізді түгел бақырайтып қойып…

    — Немене, үстімізге кіріңдер, көріңдер дедік пе?

    — Сонда да енді байың емес және үшеуің бірдей… Біртүрлі өрескелдеу ме…

    — Біріншіден, — деді Ләззат пікірталасқа түскендей өршеленіп, — байлары тек қатындарымен болатын болса, бұл елдегі басы артық миллион ұрғашы не істеуі керек? Екіншіден, төсек қатынасы — өнер. Бірақ мәмбеттер оны қайдан білсін…

    Борис пен Құралай дастархан жаққа қарай кетті де, мен, Қатира, Құндыз — үшеуміз Ләззатты ортаға алып тұрмыз. Мен іштей қолайлы сәт осы болар-ау деп топшыладым. Яғни Ләззатқа әкең бар, ол мықты адам деп, сені сырттай да болса таныстырып қойғым келгені. Қатираға қарадым. Ол көзі жасқа толып, не дерін білмей шарасыз күйде тұр екен. Менің жүзімнен ішкі ниетімді түсінді білем, еркің білсін дегендей ақырын бас изеп қояды.

    — Ләззатжан, — деп бастадым алыстан орағытып, арбап алсам деген ниетпен.

    — Жан дегенің жаныма жағып кетті. — Ол сөзімді бөлді. Мораль оқитын болсаң, сөзіңді тыңдамаймын. Ал жан деген лебізіңді тереңдетіп, қауқарың мен қарымыңның барын дәлелдей алсаң, онда көрерміз ар жағын.

    Ойпырмай, қаршадай боп-ап сайқалдықтың майын ішкен пері екен. Ә дегенде тілім байланып қала жаздады. Бірақ шешінген судан тайынбастың керімен бар білгенімді ақтардым да салдым. Қысқасы, сенің Қатира екеуіңнің араңда болған хикаятты айтып бердім. Қазір біздің байтақ дербес еліміздің тағдырын шешетін тұтқалы қызметте отырғаныңды, қисапсыз аса көп мол байлық жинағаныңды да жеткіздім. Мораль айтпа десе де, осындайда аузы қышып біреуге ақыл айтқыш мен де қазақ баласымын ғой, шыдамадым, сөзімнің соңын осындай жақсы адамнан туғаныңды мақтан етіп, жақсы атына кір келтірмеуің керек қой деп бітірдім.

    Пері неме, сенің некесіз туған қызыңды айтамын да, аш бүйірін таянып тұрып, ал келіп күлсін: сықылық-сықылық, шықылық-шықылық.  Дегенмен өзіне бар ғой күлгені де, ашуланғаны да, жалпы қандай қимыл жасамасын жараса кетеді екен. Адам емес, көз алдыңда ойнап тұрған сағым әлде елес секілді. Шіркін деймін іштей, мынадай құлын денені құшып өлген адамда арман жоқ-ау. Қиялымды Ләззаттың:

    — Ну и что? — деген сиқырлы үні қиып жіберді.

    Байқағаным тілге шешен, не айтса да нақтап айтады. Өзімдікі дегенде өлмей беріспейтіні сезіледі. Ол жағы енді тура саған тартқан ба деймін.

    Сенің бұл айтқандарың мен үшін, біріншіден, КТК-ның ана жерде атып кетіпті, мына жерде қыз зорлап кетіпті деген хабары ғана секілді. Не более того. Неге десең, мына кісіден сұрайық, — деп шешесі Қатираға қарады. Нұрберген деген біреуді менің әкем дейсіңдер. Сол менің жарық дүниеге қалай келгенімді сенен сұрады ма?

    — Жоқ, — деді Қатира.

    — Сәби кезімде ең болмаса бір рет балам деп маңдайымнан иіскеді ме?

    — Жоқ.

    — Өсе бастағанымды көріп, қуанып, желкемнен сипады ма?

    — Жоқ.

    — Сырттай да болса қалай ержетіп жатыр деп сұрап, қамқорлық жасады ма?

    — Жоқ, жоқ! — Қатира жылағысы келіп кемсендей бастады.

    — Сен мені туған шығарсың, бірақ аналық тәрбиеңді бердің бе маған?

    — Жоқ! — Қатира қорс-қорс етіп жылап жіберді. Шешемнің кенже қызы боп…

    — Ол кісіге өкпем жоқ. Мен бойжете бастаған кезде, оның бойын ауру дендеді. Аяғы ақсады, қолы қалтырады, көзі де жөнді көрмей қалды. Қайсысың қарайластыңдар? Нұрберген… Қазақтың марғасқасы… Ол мені дүниеге мазақ болу үшін әкелгенімен қоймай, туған анам сенен де айырды. Солай ғой?

    — Иә.

    — Ендеше Нұрберген деген мен үшін әлдебір жай есім. Ол менің тас шемен боп бітеліп қалған кеудемнен перзенттік сезім ұшқынын оята алмайды ешқашан. Екіншіден, қазір нарық заманы. Біреу біреудің қамын жеп, бақытын ойлап, ешкім де өйтіп босқа тырбанып жүрген жоқ. Не істесе де әркім өзі үшін істейді. Мысалы, Адам Ата Хауа Анаға биіктегі ағаш бұтағынан алма алып беріп бизнес жасады, сөйтіп дегеніне жетті… Демек, мәмбеттер жезөкшелік деп жүрген кәсіп Хауа Анадан басталады деген сөз. Біздің тауарымыз жаман болса, әміршілер, уәзірлер, қалталы байлар неге аяғымыздың астында жығылып жатады? Неге қара бақайымыздан бастап түгімізді қоймай бұзауша жалайды? Олай болса, менің бизнесімді кемсітетіндер — бейшаралар, ондайға қолы жетпейтіндер. Оларға тиесілі үлес — есіктің сыртында тұрып тың тыңдау, кілт салғыш тесіктен сығалау. Мені Бористен қызғанған боласыңдар. Немене, мен оған дейін еркек көрмеппін бе? Сендер білесіңдер ме, Борис самопал саудасынан түсетін бір апталық пайдасын түгелімен маған береді, өте көп ақша. Оның көлеміне сендердің қиялдарыңда жетпейді. Бүгін кештен бері сілтеп ішіп жатырсыңдар, әлі де ішесіндер, тегін. Мен ішкізіп жатырмын.

    Бұл сөзден кейін Ләззатқа қарсы дау айту қиын еді. Қатира қорсылдап жылағанын қойып, момақанданып қалса да, көңілінде қалған бірдеңесі бардай, менің бетіме жаутаңдап қарай бергенін байқадым да, ар жағын түсіне қойдым.

    — Қарағым Ләззат, — дедім құлағына ғана ақырын сыбырлап, — ана пәленің денесінде жұқпалы бірдемесі болып жүрмесін…

    — Мен ауылдың мәмбеткасы емеспін, — деді Ләззат төтесінен тартып, — маған десе доллармен төлесе де сақтандырғыш құралсыз қасыма жақындатпаймын. Осы кезде:

    — Ойбай, мыналар кеткелі жатыр, — деген Құндыздың ащы даусы естілген. Дастархан басына барған соң Борис көбірек ішіп жіберген бе, белінен тас қып құшақтап алған Құралайды ертіп, шынында есікке қарай беттепті. Ләззат көмейінен бойындағы қаныңды ұйытардай ысылдаған зәрлі де суық үн шығарып, оған «Ах, стерва!» деген сөз жалғап, тұрған жерінен оқ жыланша атылған. Атылып барып, Бористің қолтығындағы Құралайды жаман тымақша жерге жұлып түсірді. Табанға салып үсті-үстіне итше тепкіледі. Ана байғұс қарсыласпақ түгіл, әлде жезөкшеліктің заңы сондай ма, Ләззаттың «Только пискни, задушу!» дегенінен шын қорықты ма, үнін де шығара алмады. Ләззат енді аңтарыла тұрып қалған Бориске бұрылды:

    — Ты что? Со мной шутки шутить решил? Хочешь, чтобы я на тебя всех собак натравила?!

    — Ну-ну, меня же обидели, даже больше, оскорбили. — Борис мастығынан бір демде айыққандай біртүрлі сылқ түсіп қалды. — Мы же так не договаривались.

    — Эти люди, — деді Ләззат Қатира екеумізді нұсқап, на то имели полное право. Усек?

    — Усек.                   

    Тоқсанбай шал оянып былшық басқан көзін уқалап, жан-жағына сығырая қарап алды да:

    — Ай, балалар, неге сонша қатты шулап кеттіңдер? — дей беріп, көкейіндегі негізгі айтпағына көшті. — Ет жедіңдер ме?

    — Жоқ, сізді күттік, дайын тұр, — деп Құндыз бір жағынан өтірікті соғып та жіберді.

    — А-а, онда түсіріңдер. Ас — адамның арқауы деген. — Соны айтып Тоқсанбай шал аяғының астында шүйкедей боп бүрісіп жатқан кемпірін оятуға кірісті.

    — Әй, тұр, ұйқыдан өлдің бе?! Келіндерге тамақ түсіріс, көмектес.

    Тоқтыгүл әжей ояу жатқан кісіше ың-шыңсыз тұрды да, асүй жаққа маймаңдап жылжи жөнелді.

    Сәлден соң бәріміз дастарқан басына қайта жиналдық.

    Ортаға үйеме табақ ет келді. Тоқсанбай шал қысқы соғымға еркек тайыншасын сойған, қалған өміріме бір бұзаулы сиырым да жетеді деп, етті аямай-ақ асқызған екен. Кедейдің бір тойғаны жарты байығаны деп, тісті пышақша қайрап, ал кеп тиісіп жатырмыз. Бірақ әлгіндегі шай үстіндегідей емес, бәріміз де сүлесоқпыз, әлденеден секем алып, жасып қалғандаймыз шетімізден. Соны сезген Ләззат:

    — Что это такое? Траурная церемония что ли? — деп Бориске қарап, иек қағып еді, ол: — Как скажешь, — деп, сол арада бетіне қан жүгіріп, қолма-қол адам сияқтанып шыға келді. Далаға жүгіріп кетіп, машинасынан бес бөтелке самопал жеткізді. Оларын тағы таза спиртпен күшейтті. Нағыз ішу енді басталды. Тоқсанбай шал бірінші болып тост көтерді:

    — Шырақтарым, өмір — жалған деген рас сөз. Міне, сексен асып тоқсанға таядым. Артымда не қалды? Түк те. Мойнымызға бұршақ салып жүріп қартайғанда көрген жалғыз ұлды айдаладағы Ауған соғысына апарып жалматтырды. Баяғы кәмпескеден бастап алпыс жыл үкіметтің қойын бақтым. Мыңғырып-ақ өсті, жарықтық. Ел дәулеті, өлсем артымда қалар деп ойладым. Одан да түк жоқ бүгін. Сондықтан, шырақтарым, ішетін кезде ішіп, жейтін кезде жеп қалыңдар. — Бористі Ләззатқа жалғыз иемдендіріп, өзі кемпір-шалға таман жылжып кетіп, қазір назары пәстеніп көңілсіздеу отырған Құралайға жымия қарап қойды. Жаңа бір әзірде ұйқылы ояу жатып шаң-шұң дауыстарыңды естідім. Араларыңнан бір мезет қызғаныш деген қызыл ит өтіп кеткендей ме… — Е-е, жас шақта ондай-ондай бола береді. Жалпы, еркек пен әйел арасының қыр-сыры әлі ешкімнің ақылы жетпеген шаруа ма деймін. Осы ауылдың тумасы анау үкімет жағында жүрген, мына біздің Алтынбайжанның құрдасы, әрі досы Нұрберген, соның атасы Тоқбергеннің екі қатыны болды. Әжептәуір мал біткен, осы төңіректің бетке ұстар байы еді. Соның Белтемір есімді бас жылқышысы болды. Белтемір десе белтемір еді, екі иығына екі кісі мінгендей, атқа отырса өкшесі жер сызған, қара шұбар апайтөс адам болатын. Ұлы кәмпескенің алды ғой. Оң-солымды танып қалған кезім. Айтайын дегенім, Тоқберген байғұс бақылдап-шақылдап малын түгендеп, екі қырдың астында жеке-жеке отыратын бәйбішесі мен тоқалының ауылында кезек конып жүретін. Сонда, мына қызықты қараңыздар, бай бәйбішесіне кеткен күні тоқалының қойнына бас жылқышысы Белтемір келіп жатар еді, бай тоқалына кеткен күні бәйбішенің ақ төсін бас жылқышы Белтемір келіп аймалар еді.

    — Вот как! — деп Ләззат сүйсінгеннен таңдайын тақ еткізді. Бористің қолтығына таман сұғына түсті. — А вы думали, что степь молчала. Нет, у степного секса были свои неповторимые прелести.

    — Менің айтайын дегенім мынау еді, шырақтарым, — деп Тоқсанбай шал үзілген сөзін қайыра жалғады. — Қыздарын айтпағанда, Тоқбергеннің бәйбішеден төрт ұл, тоқалдан үш ұлы болды. Содан кәмпеске шықты, елге аштық келді, қуғын-сүргін, қожа-молда, бай манаптың талайының тұқымы тұздай құрып кеткен емес пе. Сол бір қысталаң шақта белсендіде жүрген Белтемір біздің анау астанадағы дөкейіміз Нұрбергеннің әкесі — Бекбергенге араша түсіп, менің балам еді деп, айдаудан аман алып қалғанын жақсы білемін. Ит екеш ит те иесін аяйды деген. Белтемірдің ол ісін кезінде үлкен кісілікке жорып жүрдім. Енді қазір ойлап қарасам, сол өзі шын-ау, сірә, — деген күдігім басым. Өйткені бәйбіше де, тоқал да некелі байларын қалай қабылдаса, оның құлына да дәл солай құшақтарын ашты ғой. Еркектің тегеуріндісін ұнатпайтын ұрғашы жоқ. Мүмкін байынан да гөрі оның есігіндегі құлын ыстығырақ жақсы көрдіме… Қысқасы, осы елдің жетпіс жылдай тірнектеп жинаған мал-мүлік бар байлығын Бекберген, оның баласы Нұрберген қас-қағымда құртты да жіберді. Кебек жеп азып-тозып кеткен ел-жұртынан тым болмаса бір рет жағдайларың қалай деп сұраған да жоқ. Е-е, мейілдері, алды-арттарынан бір уыс топырақ ондайлардың. Шүкір, жанашыр, бас көтерер азаматымыз Алтынбайжан ортамызда отыр. Аман болса, әлі-ақ жарып шығады. Құдай тағалам Алтынбайжанға қуат берсін, аруақтар оң ісін қолдай жүрсін деп, осыны Алтынбайжан үшін алып жіберелік түгін қалдырмай.

    — Етпен ішкен қандай жақсы, кетіп жатыр. Қазақы қалжың әзіл, күлкі, анекдот. Борис «Охотасын» тағы бір мәрте айтып өтті. Бірінің басын, бірінің аяғын шалып, орысша, қазақша өлеңдерден попури жасап та қоямыз. Қатира, Құндыз, оларға Тоқсанбай шал мен Тоқтыгүл әжей қосылып:

    Аса байлық не керек,

    Ден сау болса болады-ай, — деп қоңырлатса, Ләззат, Құралай, оған Борис қосылып:

    Че те надо, че те надо,

    Может дам, может дам, — деп сұңқылдатып жібереді. Неге екенін қайдам, Борис екеуміздің ортамызда отырған Ләззат шалдың мен жайындағы мақтауынан кейін маған біртүрлі іш тарта қарауын жиілетті. Өзі жайнаңдап, елдің алдына түсіп ашық-жарқын отырса да, ішкілікке онша көп сұғына бермейді екен. Алып қойған болады, бірақ алмайды. Ұрттап-жалап қана қояды. Қылықты-ақ. «Осы ауылдың иесі екенсің ғой», — деп табақтағы еттің жұмсақ шұрайлы жерлерінен алақанын толтырып екі-үш мәрте асатып та жіберді. Ойпырмайдың саусақтарын-ай, алақанын-ай. Етпен қоса жұтып-ақ жіберсемші. Сол ойымды сезе ме, ет асатқан кезде саусақтарының ұшын тілімнің ұшына тигізіп сәл бөгеледі. Бірде тамсанып, бірде бал сорғандай әсер алуыма мүмкіндік жасайды. Онымен де қоймай ауық-ауық аяқтарын жинастырған болып адамға көрсетуге болмайтын жерлерін де көрсетіп қалады. Тіреніш еткен болып жұмсақ, ыстық алақанымен санымды да қыздыра сипап өтеді. Рның әрбір сүйкенгенінен, бетіме тиген ыстық демінен денем тоқ ұрғандай шымыр-шымыр шымырлайды. Неге? Түсінбеймін. Ал Қатира түсінетін сияқты. Оның бір қызарып, бір бозарып іштей өзімен-өзі арпалысып отырғанын сеземін. Онысы өзіне ақыры кесір болды-ау деймін, елден бұрын мас боп қалды. Сөйтіп, біріміз сәл ертерек, біріміз сәл кейінірек — бәріміз де мас болдық. Мен де мас болған секілдімін. Есімде қалғаны — Ләззаттан Құралайдың кешірім сұрағаны. Ұмытпасам: «Ты прости меня, я изменила своему убеждению. Пьяная была. Для меня мужчины как были дураками и скотинами, таковыми и останутся», — деді-ау деймін. Бұл кезде Борис денесінің ірілігіне қарамастан елден бұрын отырған жерінде құлап түсіп, қалың ұйқыға бас қойған-ды. Оның алып денесінен шығып жатқан қорылдан үй төбесі дірілдеп, тас қабырғалар қайысқандай еді. Сөйтіп, Ләззатты білмеймін, басқамыз тегіс мас болғанымыз анық-тын. Мұндайда кім құс төсек, мамық жастық сұрап бап іздейді. Борис құсап кімге қандай жер бұйырды, құлай-құлай кеткен болармыз.

    Түс көрдім, түсімде жұмақ ішінде жүр екенмін деймін. Міне қызық, жұмақ дегенім — тура өзіміздің Белтұрған ауылы. Жоқ, қазіргі ескі қорымдай омырылған құбыжық кезі емес, осыдан он жыл бұрынғы болып-толып тұрған кемел шағы екен деймін. Ойын қуған жас балалардың шуылын, өзара әзілдесіп қағысқан ересектердің күңгір-күңгір дауыстарын естимін. Қойдың маңырағаны, жылқының кісінегені, қаз-үйректің қаңқылы мен барылдағаны да құлаққа анық жетіп тұр.

    Өзім болсам ауыл шетіндегі үлкен алма бақтың ішіндегі жылқының түгіндей боп біркелкі қалың өскен көк майса шөптің үстінде жатырмын. Алма ағаштар гүл жарған. Керемет бір үлкен ақ шатыр астында жатқан секілдімін. Ау, деймін ойланып, біздің ауылдың алма бағы оталып, отқа жағылып кеткен жоқ па еді. Әлде жазықсыз жалманған бейкүнә бақтың аруағына Алланың мейірі түсіп, о дүниеге, жұмақ төріне өзі әкеліп қондырды ма екен? Ой салмағынан елегізіп, бір қырыма аунай бергенім сол еді, «Отағасы-ау, байқасаңшы, төсімді езіп тастай жаздадың ғой», — дейді өте бір сүйкімді таныс дауыс. Қарасам, хор қызы екен. Анасынан жаңа туғандай, бірақ өзіме өзімнің іштей қайран қалғаным, қысылып ұялмадым. Аузыма алғаш түскен сөзді айттым: «Денеңе жер батып, шөп тырнайтын болды ғой». «Жоқ, — деді ол, сен төсенген көк майса, сен жамылған алма гүл маған неге жат, суық болуға тиіс». Мен бір шынтақтап басымды көтердім. Оған ұзақ қарадым. Ол да менің көңілімді түсінді-ау деймін. Кейінгі кезде көбейіп кеткен жарқырауық журналдардағы әккі фотомодельдер құсап біресе шалқасынан жатты; біресе созылған қолдарын жамбасына қойды; біресе қарлығаштың қос қанатындай етіп жан-жаққа жайды; басынан асыра созды; біресе бір қырына ауысып, шынтақтады; бір қолына сүйеніп бір жамбастап отырды; шоқиып қос тізерлеп те отырды; қос қолын артқа жіберіп, саусақтарымен ғана жер тіреп, құс кеудесін артқа кере созып, шалқайды. Қайтадан бір қырымен шынтақтай жатып, бір аяғын тізесінен бүкті. Тағы да шалқалай жатып, қос қолын шынтағынан бүгіп, шынтағымен жер тіреп, қозы құйрығы жерде, аққу мойны жерде, кеудесін жоғары көтергенде, нәзік бел үзілердей, қос анары не оңға, не солға еш ауытқусыз мінсіз бұлтиып, дәл ұшындағы үрпегі дүниедегі бар тіршілік атаулының нәр алар күш-қуат көзіндей боп, осы көрсетілген қимылдың бәрі — адамға берілген тірліктің ең басты жұмбағы, мықты болсаң шешіп көр дегендей еді.

    Иә, бұл жұмбақ еді. Бірақ мен оның шешуін таппаймын әрине, таппаймын. Менің жалғыз-ақ ұққаным, хор қызы сан алуан қанша қимыл жасаса, мен сонша сұлулық көрдім: құс періштесі аққуды да, сайын дала еркесі маралды да, суда ойнаған ақ шабақты да, жәндік төресі құмырсқаны да. Осынша кербез сұлулыққа көзім қанша қарап тоймаса, ішкі жан әлемім күмбірлеген күй болып, жарық пен шуаққа айналып кеткендей еді. «Айналайын-ай, — деймін іштей, сенің мына жарық дүниеге келгенің қандай ғанибет, мына өткінші жалған дүние сенімен ғана сәнді, сенімен ғана мәнді әрі қымбат екен ғой». Неге екенін қайдам, о дүние жұмағында емес, өзіміздің кәдуілгі Белтұрғанда жүрмін деймін. Қасымдағы хор қызы емес, Ләззат екен деймін. Жүрегімнің қуанышты лүпілін Ләззаттың құлағына сыбырлап айта түсемін. Егер мен ақын болсам деймін, бір сені ғана жырлап өтер едім. Сазгер болсам… қылқалам шебері болсам, тек сен дер едім. Жалғандағы жалғыз сұлулық иесі тек бір сен дер едім.

    Егер құдай бағымды ашып, маған сендей жар бұйыртса, ақ періштемдей көріп, мойныма мінгізуге арланбас едім, алақаныма салып аялаудан жалықпас едім.

    — Рас па? — дейді хор қызы Ләззат құйрығымен жылжып, маған қарай тығыла түсіп. Апыр-ай, ішімдегіні қалай біледі.  

    — Неткен сезімтал жан еді.

    — Мен өтірік айтуды білмеймін.

    — Ол жаман.

    — Мейлі. Мен сондаймын.

    — Кездескен қыздарың көп болды ма?

    — Қалай десем екен… Бірде қасымдағы жолдас жігіт қоймаған соң, Алматының Сайын көшесінің бойынан жарты сағатқа, арзандау болсын деп…

    — Сосын?

    Өтірік айтуды білмейтін адаммын, тілім байланып, қиналып қалдым.

    — Айтпай-ақ қой, білемін, — деді хор қызы Ләззат. Оның бәрі есепке жатпайды. Мен де ешкімнің әйелі боп көргем жоқ.

    — Неге үйленбей жүрсің? — деп сұрады хор қызы Ләззат.

    — Мүмкін өтірік айтуды білмейтінімнен шығар.

    — Арамза болмай бақ қайда…

    — Абай ғой.

    — Иә.

    — Мен ауыл мектебінен тоғыз сынып бітіргем.

    — Ауылды жек көресің бе?

    — Аяймын. Кеудеме өксік толып, жылағым келеді. Бишікештер қалалықтардан қорқады. Санасады.

    — Ауыл — қазақ қой.

    — Иә.

    — Қазақтың орыстан жеген таяғы әлі де кемі жүз жыл естен кетпес. Соны біліп қит етсе, орысты айтып қорқытады.

    — Ләззат, сенің сыртың қандай сұлу болса, ішің де сондай сұлу екенін көріп тұрмын.

    — Рас па?

    — Мен өтірік айтуды білмеймін.

    — Ендеше кірші ішіме, аралашы, сайрандашы. Менің ішкі сарайыма шын құмартып қызықтағанынды көріп, мен де бақытты болайын.

    — Мен келістім. Төске – төс, қарынға – қарын, шатқа шат түйісті. Екі арада жүз, әлде мың градустық қызу пайда болып, бар денем қорғасын сияқты балқып сұйыққа айнала бастағандаймын. Ерінге ерін тиді. Сүйегіме дейін буға айналғанын сеземін. Әбден балқып тамшылай бастадым. Ұсақ-ұсақ молекуламын. Сонда да бәрін білемін, сеземін. Ұсақ молекулалар болып, Ләззаттың қан тамырларына қосылып, араласып сіңіп кетіп жатырмын. Рахат-ай, жұмаққа кіргізген, төрінен орын берген Жаратушыма мың рахмет, — деймін шаттанып.

    Молекула бөлшектерге айналып толық еріп біттім. Ләззаттың қан тамырлары ішінде жүрмін. Жаным әбден жайланды. Енді кішкене дамыл тауып ұйықтап алсам да болады…

    Түнімен көрген әдемі түстің әсерінен бе, оянып көзімді ашсам, қатты ұйықтағаннан аузымнан суым ағып қалыпты. Сүртіп тастайын деп қолымды… Білегіме басын салып қасымда хор қызы жоқ, Ләззат жатыр. Пісте мұрны пыс- пыс. Жалбыраған ұзын қара кірпіктер жүзінде қызылы ойнаған ақ торғын беттің шаң түсірмес пердесі дерсің. Қаннен-қаперсіз бұйыға ұйықтап жатқан қыздың ұзына бойына көз жүгіртіп дұрыстап бір қарадым. Тыр жалаңаш. Түнде түсімде көрген суреттер. Мә, мен де жалаңашпын. Бұл не сиқыр? Неге бұлай? Менің тыпыршып қозғалғанымнан Ләззат оянып кетті. Әуелі жалбыр ұзын кірпіктер жыбырлап, перде түрілді де, арғы жағынан күлімдеп күн көрінді. Иә, осы сәт маған караған тұнық көз күндей нұрлы, күндей өткір де еді. Әбден пісуі жетіп, шырыны шым-шымдап сыртқа тепкен карақаттай мөлдір, үлбіреген топ-томпақ ерні дір етті де, езуліктері шұңкырлана дөңгеленіп шұғыла шаша жымиды. Ақ мәрмәрден қашалғандай түзу маржан тістері жарқырады. Осы қалпында ол менен көз алмаған күйі әлденеге ойланғандай боп, аз-кем жатты да, «ім» деп ернін жымқырып, көзін жұмып, қолын басынан асыра созып, рахаттана керілді. Сосын серпіле көтеріліп, тырсылдаған қап-қатты анарымен төсімді тіреп, үстімнен төне қарап тұрды да, аса бір қуанышты ризашылықпен:

    — Ну, Мәмбет, жарайсың, есімнен тандырдың, — деді нықтап, тиянақтап сөйлейтін әдетімен, — в первый раз в жизни я почувствовала себя женщиной, и познала что означает оргазм.

    Ләззат әр жерде шашылып жатқан киімдерін жинастырып, киіне бастады. Мен де киінуге кіріскем. Әйтеуір, құдай оңдағанда екеуміз оңаша бөлмеде болып шықтық. Киініп жатып өз-өзімнен қайранмын. Түндегі түсім не? Әлгіндегі жатысымыз не? Ләззаттың жаңағы сөзі не? Түк түсінсем бұйырмасын.

    Түнде ас ішкен бөлмеде Борис бүкіл төрді бір өзі алып әлі ұйықтап жатыр, қор-қор. Қатындар көрінбейді. Сірі жанды немелер сүрініп-сүйретіліп жүрсе де, үйді-үйлеріне жетіп алған болар. Тоқсанбай шал мен Тоқтыгүл әжей де жатқан шығар бір қуыста бір-біріне тығыла бүрісіп, домаланып.

    — Что за безобразие, сколько можно, — деп Ләззат Бористің дәл құлағының түбінен айқай салды. — Хватит! Вставай, ехать пора!

    Қатты қорыл бірден тыйылмай қақалып-шашалатын ақаулы мотор секілді бір үзіліп, бір жалғанып тұрды да, кенет сап басылып, Борис басын көтерді.

    — А, куда спешить? — деді, тілі аузына симай қалса керек, кезерген ернін жаланып зорға сөйледі. — Опехмелиться надо бы.

    — Это по ходу.

    — Ладно, как скажешь.

    Бәтеңкесін де шешпестен киімшең ұйықтаған Борис жатқан жерінен созалаңдап тұрды да, жолай аузын кере есінеп алып есікке қарай беттеді.

    — Куда путь держать будем?

    — В Алматы.

    — Как скажешь.

    Борис шығып кетті де, есікке жете берген Ләззат шұғыл кері бұрылып келіп, кенет мойнымнан тас қып құшақтай алды. Бетін кеудеме басып, сәл кідірген. Осы сәт жан жүрегім майша еріп, елжіреп кетті. Мен оның маңдайнан иіскеп, иығынан аялай сипағым келді. Бірақ жасқандым ба, сасқалақтадым ба — қолымды қозғай да алмадым. Сөйткенше Ләззат қалай шұғыл келсе, солай шұғыл бұрылып тез-тез басып үйден шығып та кетті. 

    Сәлден соң сырттан «Запорожецтің» от алып салдырлаған дарақы үні естілді де, бірте-бірте алыстап өшіп жоғалды.

    Нұрберген, мен саған ауыл жаңалығын айтамын деп, кей жайларды тәптіштеп кеткен сияқтымын. Осындағының бәрі өзіңе жақсы таныс, кейбіреулер тіпті өте жақын адамың болғандықтан, кім не істеп жүр, тіршілік тыныстары қандай дегенді білсін деген ойым шығар. Оның үстіне қызың Ләззатты менің тұңғыш көруім еді. Шыны керек, қайран қалдырды. Сосын да баласы ғой, ойлайтын, сағынатын шығар деп айта түскім келді. Бір анығы — кетерінде ол маған біртүрлі іш тартып жақсы көріп қалғандай сыңайын байқатты. Сірә, әкемнің құрдасы, ескі досы деп көз көріп көрсеткен инабат-пейілі болар.

    Досың Алтынбай, Белтұрғаннан.

    19 шілде 1999 жыл.

 

V

    Нұрберген досым, елімізде болып жатқан үлкен ұлы өзгерістердің дүмпуі біздің Белтұрған сияқты түкпірдегі ауылға қаңқу болып жетсе де, шүкір, әйтеуір жетіп жатыр. Алтын ескек, соны леп Алтынбай құрдасыңды тағы желпіндірді. Қазақ нар тәуекелден жығылса өкінбейді ғой. Мен де нар тәуекел еттім. Әзірше шет жағасын ғана айтайын, құлақтанып отыр. Мәселе шешілер жаналқым сәтте мүмкін қол ұшын беріп, көмектесіп те жіберерсің.

    Ләззаттар мінген «Запорожецтің» салдырлаған тарғыл үні басылысымен, өздері ұйықтап жатқан кемпір-шалдың үйінде енді не бітірем, далаға шықтым. Таң жаңа ғана сібірлеп атып келеді екен. Бозамық нұр ақ сүттей кілкіп ауылдың бұзылған үй, қора-қопсыларының үстінде қалқып тұр. Саф таза әлем табандағы сөнген ошақтардың күл-қоқысымен жанасқысы, тоқайласқысы келмейтіндей. Қарлы Алатау шыңдары түнгі мұнарынан әлі аршылып болмаған. Тек бергі етектегі қоңыр жоталар ғана тұтасқан бозамық арасынан тарғылдана қылт етіп қылаң беріп, қалқып тұр. Көңілім біртүрлі елегізулі. Бірдеңені жоғалтқандай мойным созып әлдебір алысқа қарағым келеді. Сөйтіп тұрып Қатираның ауласы жағынан қарауытқан әлденені байқап қалдым. Әуелде ағаш түбіршігі екен деп ойлағам. Жақын келсем, Қатираның өзі. Ағаш дөңбекке құйрық қойып, тоқыма күртесін бүркене түсіп, бүрісіп отыр. Екі иығы бүлкілдеп, ақырын жылап отыр.

    — Не, қызыңа өкпеледің бе?

    — Бәріңе, — деді ол маған иегі кемсеңдеп, аузы қисайып, жасқа толы көзі бошалап.

    — Ішінде мен де бармын ба?

    — Әрине. Сен енді бұдан былай маған келіп тұрмайтын шығарсың? — деді ол менің сұрағыма жауап берудің орнына мүлде жаңа ауанға көшіп. Ашық, тік сөйлейтін сәттің келгенін сездім. Алтыншы ма, жетінші ме, қай түйсігім, білмеймін, ат құйрығын кесіс, босқа шырмалып қалма, — дейді бір дауыс. Қайраттанып-қажырланып кеттім.

    — Мен саған қашан айттым келіп тұрам деп?

    — Басын бір бастаған соң, әйел адаммын…

    — Бұл заманда, бұл төңіректе 100 мың теңгеге кімнің қолы жеткен. Ақша үшін ғой. Сыйлық алып қалғандай болсақ деп өзара келіскеніміз рас. Ал аяғы немен тынғанын өзің де жақсы білесің.

    — И-и-и, қор болып босқа өтіп жатқан өмір-ай, — деді Қатира күрсініп. Іштей бекінген болар, көз жасының қалдығын күртесінің жеңімен сүртіп тастады. — Ләззатқа босанғанымда мен тура он жеті жасымда едім. Ләззат та міне, тура он жеті жасқа келіпті.

    — Сонда сен отыз төртте ғана екенсің-ау.

    — Иә, ит тіршілік кімді ерте қартайтпайды дейсің. Сен өзің ше?

    — Отыз жетідемін.

    — Менің Ләззатымнан бақандай жиырма жас үлкен болдың ғой.

    — Әй, сен не деп тантып кеттің? Не есеп шығарып отырғаның?

    — Сол есеп… Еркектің әйелінен жиырма жас үлкендігі түк те емес. Сен қу сіңір сүр бойдақ менің қызымның қашан бойжеткенін күтіп жүргенсің ғой.

    — Әзіл ғой десем, қайда апара жатыр. Айтып отырғаны не өзінің, сандырақ па? Алжу ма? Тіпті адамның ойы түгіл қиялында жоқ нәрсені қайдан шығарып алып отыр. Күйіп кеттім:

    — Қаршадай қызды айдаладағы маған әкеп телігенің қай алжасқаның? – дедім жала сөзден жаным шошып. — Біріншіден, қызың барын өзіңнен естіп білдім және бірінші рет көрдім. Екіншіден, менсіз де баяғыда-ақ бойжетіп кеткен көрінеді… Охотнигіңнің самопалы қаның түгіл сүйегіңе дейін өтіп кеткен бе, әлі айықпапсың, айығып ал.

    Ашуланып үйіме қарай тартып кеттім. Жолай сабама түсіп ойланам. Жел тұрмаса, шөп басы қимылдамасы белгілі. Бірақ ол үшін де бір негіз керек қой. Өткен түнде көрген ғажайып түсімді есіме алдым. Бірақ түсінде адам не көрмейді, тары көретін тауық құрлы жоқ па, керек десең патша болып та жүреді. Сол сияқты елес те. Рас, Ләззат таңертең: «В первый раз в жизни я почувствовала себя женщиной», — деді. Ал онда тұрған не бар? Осы мен кіммін деп ойланып, ақыры әйел болғанын мойындағаны шығар.

    Үйге келдім. Кеше Бористер біраз ескі газеттер әкелген еді. Түнде ет жегеннен, қол сүрткеннен қалғанын жаңа Тоқсанбай үйінен шығып бара жатып ала салғанмын. Жаман темір кереуетке шиқ дегізіп құлай кеттім де, оқуға кірістім.

     «Караванның» ба, «Времяның» ба нешеме қолдан өткен жұлым-жұлым беттері. Қазір қала, дала — орыс. Қазақ негізінен осы екеуін оқиды. Ой, мынау не? Үңіле түстім. Пәлі, парламент сайлауы белгіленіпті. Жер-жерлерде әр түрлі партиялардың атынан шығатын үміткерлер анықталып, бәсеке додасына қызу дайындықтар жүріп жатса керек. Тәуелсіз жеке үміткерлерге де жол ашық көрінеді.

    Ұшып тұрып кереуетім зорға сыйып тұрған тар бөлме ішінде әрлі-берлі теңселіп кетіппін. Ау, осы мен кімнен кеммін? Бағымды неге сынап көрмеймін. Қазір ғой қауғашылар жайлайтын аймақтағы Алакөздер тайпасының тасы өрге домалап тұр. Егеменді елдің ең маңызды, ең майлы тұтқалы орындарында осы тайпадан шыққан жігіттер. Нұрберген досым, сен де Алакөзсің. Осы атадан шыққан батырлардың, билердің, кемеңгерлердің аруақтары сендерге жар болғанда, мен де Алакөзбін, мені неге қолдамайды? Иә, мен де нағыз Алакөздің өзімін. Бөтені, яки кірмесі емеспін. Мен де оныншы әлде он бірінші атамда солардың бәрімен де туысам.

    Сайлау бәсекесіне түсуім үшін ресми тіркелуге қомақты қаржы керек екен, оны да біліп алдым. Қаржыны қайдан табам деп ойлағанда шешкенім: мен өзіме бағдарлама жасайын да ел аралайын. Елге танылу арқылы беделімді өсірейін. Беделім өсіп атым шықса, қаржы да оп-оңай табыла кетпей ме? Парламентке өткелі тұрған болашақ депутат, перспективный адамнан ертеңін ойлайтын есті жаңа қазақақшасын аяй ма, тәйірі, әрине, аямайды, шашады.

    Ойымды осылайша бекітіп алған соң, іштей жоспар құрдым. Өз шамамды мөлшерлей келіп, бір шетімен бір шеті елу-алпыс шақырым болатын аумақты аралап шығуға ұйғардым. Жаяу. Ресейді жаяу аралап көпті көріп, көп ой түйгендіктен Алексей Пешков деген бала кейін бүкіл әлемге танылған Максим Горький атты жазушы атанды. Қазақстанның да Жаймұқан Исағұлов деген жазушысы ұзындығы бес жүз шақырымдық Ертіс-Қарағанды каналының бойымен жаяу жүріп өтіпті дегенді бір жерден оқығаным бар. Ендеше 50-60 шақырымға аяғым жетпейтіндей не көрініпті маған.

    Жолда жейтін азық салатын дорба, қолға ұстайтын таяқ әзірлеуге кірістім…

    Белтұрғаннан досың Алтынбай.

    27 шілде, 1999 жыл.

 

VI

    Нұрберген досым, әзірге бәрі де өзім ойлағандай болып тұр. Менің нар тәуекелім алдымен ауылдастарыма қатты ұнады. Қатира жиырма жыл киген ескі балон плащын сөгіп, екі иықтан іліп қоятын бау қадап, дорба тігіп берді. Тоқтыгүл әжей сүр ет пісіріп, Құндыз қабының түбін қағып, табаға нан жапты. Құралай ғана шет қалды. Ол өзі соңғы кезде біртүрлілеу. Ешқайсымызбен араласпайды. Ой түсіп, қиял қысып жүр ме, білмеймін.

    Араға екі-үш күн салып, аяғыма Тоқсанбай шалдың передовик шопан болып тұрған кезінде қойға киген керзі етігін киіп, қолыма таяқ орнына айыр сабын ұстап, азық-түлік салынған дорбам иығымда, Алатаудың биік қиясынан күн көзі жылт еткенде, мен де жолға шықтым. Белтұрғандықтардың Құралайдан басқасы мені ауыл шетіне дейін шығарып салды. Біраз ұзап кеткенімше артымнан «жолың болсын, жолдасың қыдыр болсын» деген ақ тілек айтқан дауыстары естіліп тұрды. Ақ қанатты періштедей бейкүнә жандардың шынайы ықылас-пейілі колтығымның астынан дем бүріккендей, аяғымнан жел бергендей, дөңгелекті көлік жүрмегелі, адам аяғы сирегелі бетін шөп басып көмескілене бастаған ескі сүрлеумен екпіндете тартып келем. Өзіме кішкентайдан етене таныс аймақ. Бес шақырымдай жүрген соң, асфальт төселген үлкен жолға тірелем, сол жерде оңға бұрылып, тағы бір бес шақырым жүрсем, кешегі кеңес заманынан қалған даңғыл шығады алдымнан. Даңғылды бойлай түстікті бетке алып жүріп кетсем, оңымнан да, солымнан да қадау-қадау ел кездесетінін білемін.

    Жүрістің де жүрісі бар. Жолда қарайғанның бәріне тоқтап, асықпай айналшықтап қазақша ілбіп жүру бар. Аса қатты тегеурінмен екпіндетіп, желдетіп англосакстарша қарыштата қарқынды жүру бар. Алайда, Нұрберген, бұл менің өзім ашқан жаңалық емес, сеңдердің үлкен бір кітаптарыңнан оқыған сөзім ғой. Жаңылмасам, сонда біз англосакстық әдет пен үрдісті таңдадық деген жолдар бар секілді еді. Олай болса, мен де осы бір ерекше бақытты жаралған ұлы елдің перзентімін ғой. Мен де өзімнің іс-әрекетімді елімнің қарқынына үйлестіріп, англосакстарша жұлқына, құлшына жүргенді жөн көрдім.

    Алатауды бөктерлей көтерілген алтын күн биіктеп барады. Биіктеген сайын күн ысып, ысыған ауа денеге салмақ артып, дала кеңіп, жол ұзарып кеткендей әсер береді. Бірақ мен сергекпін, қос иығымды әлсін-әлі қомдап қойып, кеудемді кере түсіп, қалап алғаным англосакстық жүріс, аяқты тарс-тұрс алшысынан тастап келемін. Көз қырымен жан-жағыма да шола қарап қоямын. Ғажап! Бір кезде төрт түлік малдан белі қайысқан жерлерден тым болмаса салпаң құлақ есекті де көрмейсің. Тас төбеңде шырылдап тұрып алатын торғай екеш торғай да жоқ. Төңірек-маңай тым-тырыс, жым-жырт. Тек анда-санда алақанат сауысқан ғана анадайдан сумаң етіп көрініп, жылмаң етіп әлдеқайда ұшып көзден тез ғайып болады.

    Әуелі жіпсідім, сосын терледім, ақырында боршыдым. Сонда да жүрісімді өзгерткем жоқ. Аймақтың ескі тас жолына табаным бір тисе, әрі қарай жеңілдеу болар деп ойлаймын. Мен де намысшыл қазақпын ғой. Тістеніп алып шыдап-ақ келемін.

    Осылайша арада екі сағаттай уақыт өткенде тас жолға да іліктім-ау. Осы жерде бір қызық болды. Мен тас жолға иек арта бастағанда алдымнан көлденеңдеп бір арықшалау келген жас әйел өте берген-ді. Бағытымыз бір екен, қуанып кеттім. Қазақпыз ғой, жөн сұрасармыз, әңгіме айтармыз, жол қысқарады дегендей. Жаңа менің алдымнан кесіп өтерде шаршап, аяғын зорға алып ілбіп келе жатқан секілді еді, енді қарасам, жүрісін үдеткен. Артына ауық-ауық жалтақтап қарап та қояды. Менен қорыққанын білдім. Іштей мырс еттім де, бәрібір менің екпіні қатты англосакс жүрісімнен құтылып қайда барасың деп ойладым. Керзі етігімнің нәлді өкшесі ескі асфальтқа шақ-шұқ, тарс-тұрс қадала түсті.

    Біраздан соң келіншек туфлиін шешіп қолына алды да, жалаңаяқ тартты. Бірақ он жыл жөндеу көрмей әбден тозығы жеткен асфальттің кедір-бұдыры табанын ойды білем, ұзақ жүре алмады. Әуелі ақсаңдады. Одан шоқаңдады. Кенет «Ойбай» деді де, жол жиегіне шоқиып отыра кетті. Мен қасына таяп келгенімде бетін қос қолдап баса қойды.

    — Сізге не болды? Бір жеріңіз ауырды ма?

    Менің даусым жұмсақ, сышайы естілді ме екен, келіншек бетін басқан саусақтары арасынан ақырын сығалай қарады.

    — Зәремді ұшырдыңыз ғой.

    — Адам көрмеп пе едіңіз? Мен де өзіңдей жол жүрген жолаушымын.

    — Қайдам, қолыңызда таяқ, — ербең-ербең, аяқтарың алшаң-алшаң. Тура қуып жетіп бас салатындай көріндіңіз.

    — А-а, — деп мен еріксіз күліп жібердім, — англосакстарша жүру дейді мұның атын.

    — А-а, — деп келіншек те күліп жіберді. — Отыз жылдан кейін барыс болып атылатынымыз туралы оқып алғансыз ғой.

    — Иә, бір жерден оқығаным рас. Бірақ дәл есімде жоқ. «Жылқы баласы кісінескенше, адам баласы сөйлескенше». Оның үстіне өзіңді білмесең де, өзгені білуге өте құштар затымыз қазақпыз, лезде танысып алдық. Айсұлу мұғалім екен. Шұғыл шаруамен Алматыға барып, ауылына қайтып келеді. Мен де оған өз жайымнан хабар бердім. Көңілінде күмәні қалмасын деп аймақтық «Отан» газетіндегі өзім туралы жазылған «Белтұрғанның биік белесі» деген мақаланы көрсеттім. Қазақ атыңды, руыңды сұраса да, құжатыңды көрсет деп айтпайды ғой. Дегенмен газеттегі мақала Айсұлуға қолымдағы мандатым секілді әсер етті.

    — Аға, — деді ол өзімсініп, — англосакстарша жүргеніңізді қойыңызшы. Онсыз да сізден қашамын деп аяғымның қанын шығардым. Енді сізге ілесе алар халім жоқ. Дала — қазақтікі, жол — қазақтікі, ендеше қазақша аяңның өзі дұрыс шығар. Сосын анау қолыңыздағы таяқты тастаңызшы ербеңдетпей, бір жерімізге кіріп кетіп жүрер.   

    Күн тастөбеге шығып ап табаны астындағы жанды-жансызды шыжғыра қуырып тұр. Сырттай сыр бермегенім болмаса, борша-боршам шығып өзім де әбден-ақ қалжыраған екем.

    — Жарайды, — дедім қуанып кетіп. — Жолдасын жолда қалдырған адам сияқты болмайын.

    Шынында ұзақ жолға қазақша аяң жақсы екен. Әлден соң ентігім басылып, демім түзеліп кәдімгідей жөнделіп-ақ қалдым.

    — Дардай мүғалім көрінесіз, жаяу жүрісің не, түсінбедім, — деп Айсұлуды әңгімеге тарттым.

    — Ақшам ауыл-ауылды жалғастырар бұрылыс жолға дейін ғана жетті.

    — Ауыл әлі алыс па?

    — Жеті-сегіз шақырымдай. Бәрібір менің сұрап қоймасымды сезді ме, Айсұлу тың әңгіме бастады. Оныншы сыныпқа келуге тиісті бір қызымыз зым-зия жоғалып… Соны Алматыдан барып іздеп…

    — Таптыңыз ба?

    — Атақты Сайын көшесі. Жүгіріп ана топқа барам, ішінде біздің қыз да жүр ме екен деп. Одан мына топқа. Ол жерден шығып, үшінші топқа ентелеймін. Осылардың ортасында делдалдықта жүрген жеңгетайлары секілдімін. Көрген жұрт солай деп ойлаған да шығар. Ұяттан жарылып, намыстан өлердей боп, әй, өзім де ит қорлықты көрдім-ау. Әйтеуір таптым. Қасында өзіндей 15-16 жастардағы тағы екі-үш қыз бар. Бәрі де Алматы түбіндегі қазақ ауылдарынан. Оқымаймын, — дейді қызым, өз бетімше күн көремін.

    Қыздың шешесі ішкіш, қолына түскенін араққа салып, ащы судан аузы бір құрғамайды. Қызының айтуынша, еркектермен жақындасуына шешесі өзі кінәлі. Шешесіне келіп жүретін кейбір қу мүйіз зәлім бұған да ептеп татқызып, ақырында шешесін араққа сұлатып салып, мұны да оқтын-оқтын әурелеп кетіп жүріпті. Сөйтіп дәніктіріпті.

    Әрине, мораль оқыдым, ұрыстым, бақырдым. Сайын көшесінің бойынан бақытын тауыпты деген қазақ қызы жайында естігем жоқ деп зекідім. Беті ашылып қалған қу пәле міз бағар емес. «Неге, — дейді, — ойдан-қырдан ығысқан қазақтар Алматыны төңіректеп, одан-бұдан құрастырып жапырайтып бидонвиль үй салып алып жатыр. Солардың кейбір крутойлары біздің жасымыздағы қыздарды бір жағы үй күтуші, бір жағы тоқалдыққа алады екен».

    — Көнбеді ме сүйтіп?

    — Білмеймін. Екі ойлылау болып қалды. Жалынып, өлердегі сөзімді айттым, қайдам.

    Көп сөйлеп үйренген мұғалім ғой, өз-өзінен ашынып Айсұлудың біраз әңгіменің басын қайырып айтқандары: жегеніміз — желім, ішкеніміз — ірің дегенге саяды.

    Әуелі мұғалімдерді қойдай тізіп, белгілі Трепченко ұйымдастырған «Жерұйық» партиясына ықтиярсыз кіргізген. Айына елу теңгені жарнаға деп ұстаған. Жылда баспасөзге жазылу деген де бір қыл көпір екен. «Отанға» жазыл, «Жетікөлге» жазыл, «Мен — мемлекетке» жазыл. Жалпы мұғалімдерге, әр алуан пәндерге арналған басылымдар және бар. Нағыз отын-су түсіріп, қысқа дайындалатын қысылтаяң кезде екі ай бойы тіл тістеп, нәр сызбай қаламыз. Бір жылдың ішінде, басқасын қойғанда, газ екі есе, көмір бағасы үш есе қымбаттап кетті. Іш қазандай қайнағанда газет оқып мауқың басайын десең, ескірген хабар, баяғы бір бітіп болмайтын қау-қау бөспе сөз: өйту керек, бүйту керек. Соны және кімге айтатындары да белгісіз. Сосын нөмір сайын әміршілердің әлденеге мәз болып, өз-өзінен жымиып қалған суреттері басылады. Кілең бір семіздіктен көздері жіпсиіп көрінбей кеткен былшықтар. Қыруар ақшаға келген соң амал жоқ. От тұтату тамыздыққа пайдаланамыз. Жазылмаймыз деп бірде мінез көрсетпек едік, директор шынын айтып жылап отырып алды. Онда мені жұмыстан қуады. Үйренген басшымыз, аяп кеттік. Ертең біз танымайтын біреу бұл күнімізге де зар қылып қойса қайтеміз. Аяғынды бір жаққа қия бассаң, пакет сүйретіп жүргенің. Пакеттің ішінде бір бөтелке арақ не коньяк, иә болмаса бір бөтелке шампан жатады. Оған қоса бір қорап шоколад, бір білем колбаса, яки піскен ет және болуы тиіс. Онсыз сен ешбір есікке кіре алмайсың, онсыз ешкім сенің сәлеміңді де алмайды. Бюджеттен ақша жейді екенсің, шамасы, кез келген шенеуніктің қаласа, сенімен қонып шығуға да қақысы бар секілді.

    Мысалы, «Дарын» бағдарламасы деген бар, пән олимпиадалары деген өтіп тұрады. Ондайларға қатысатын оқушылардың жұмысын бастан-аяқ мұғалім өзі дайындайды, өзі жазып береді. Әдетте бізде әке-шешесінде біреуі қызмет ұстаған немесе азын-аулақ ұсақ саудасы жүріп тұрғандарының балалары «жақсы» оқиды. Өйткені қағаз бастыру шығынының өзі ата-ана есебінен. Жол шығыны ол да ата-ана есебінен. Бәйге тағдырын шешетіндерге дастархан жайылады, сый-сияпат көрсетіледі, барлар долларын қыстырады, тірідей қойларын сүйреп апарады. Әрине, ата-ана есебінен. Оқушының бәйгеге қатысқаны үшін де, бәйгеге қатысты деп мақтау қағаз алғаны үшін де ата-анасы ақша төлейді. Сондықтан жағдайы бар адамдардың балалары орташа оқыса да, «үздіктер» қатарында жүреді.

    Айсұлудың ұзақ-сонар мұңды әңгімесі көңілімді құлазытып жіберді. Біздің Белтұрған жұмыс жоқтықтан азып кетті ғой десем, білім кеме капитаны –  айлық алатын мұғалімнің күні мынадай, сонда біз не болып барамыз, а, Нұрберген? Бірақ сен өтпелі кезең, шыда дейсің ғой, дейсің. Барыс болып атылатын күнді күт дейсің ғой, дейсің. Әрине, мен сенің тілеулесіңмін. Қазаққа барыс болайық деген ұлттық идеяның қолдаушысымын. Сондықтан мен қанша шыда десең де шыдаймын. Қанша күт десең де күтемін. Жолым болып парламентке депутат сайлана қалсам, сол жерұйық заманды мұрнынан сүйреп әкелуге бойымдағы қоғамдық қайраткерлік қабілетімді аямаспын деп ойлаймын.

    Күн тас төбеден ауып бара жатты. Ауа әбден ысыды. Көлшік әлде өзекше ұшыраспас па екен деп алаңдап жан-жағыма қараймын. Ой, сұмдық-ай! Жол жиектері бұрындары екі-үш қатарлап егілген қалың ағаш болушы еді ғой. Көк теректер көк тіреп, қайың, үйеңкі, қарағаштардың қалың жапырақтары екі жақтан бастары қосылып, жол үстінен көк шатыр жасап тұрушы еді ғой. Өзіңді көлеңкелі саялы бақтың ішінде келе жатқандай сезінетінсің, шіркін. Қазір енді діңгегі отынға кесіп алынған ағаш түбіршіктерінен басқа түк те жоқ. Кешегі жайқалған мәуелі жасыл алқап күн шақырайып аңқаңды кептірген аңызақты жұтаң далаға айналыпты.

    Оң жақ қапталдан шаңы шыққан қара жол көрінеді. Қиғаштай барып, біраз жер алдан біздің жолға қосылатыны аңғарылады. Сол жолдың бойында басына қамыс қалпа киген біреу асыға басып келеді. Сірә, екі жолдың түйісетін жерінде бізбен қапталдасып қалуға асығатындай. Бізден бірдеңе сұрағысы келе ме, кім білсін.

    Айсұлудың әлгінде айтқан әңгімесі, неге екенін қайдам, жадымда жаңғырыға береді. Қызығы сол — бала үшін ата-ана да, жергілікті билеуші органдар да жауап бермейді екен, тек мектеп. Былтыр он бірінші сыныптағы оқушы қыз екіқабат болып қалады. Түсік жасатайын десе, ақша жоқ. Сонда мектептегілер одан: «Айналайын, ішіңді мықтап таңып ал да, анда-санда болса да сабағыңа келіп жүр», — деп өтінеді. Оқығым келмейді деген балаға да әке-көке, мектепке анда-санда көрініп кетіп жүрсең болады деп жалынады, мойынға мінгізеді. Жоғарыдан келетін бұйрық сондай. Сол себепті де екінші жыл орнында қалыпты деген баланы бүкіл елден іздесең таппайсың. «Мен, — деген Айсұлу жылағандай болып, үйдегі нанға деп ұстап отырған соңғы ақшаны алып Алматы шықтым. Баруыма жетті. Қалада амалсыздан екі рет автобусқа мінген едім, қайтарыма ақшам таусылып, жол жарымын ыстыққа күйіп, аяғымды қанатып жаяулатып келемін. Қоғам қорлаған соң, көмектеседі дейтін ата-ана, керісінше, өзіне итаршы еткен соң, біз, ұстаздар, кімбіз? Балалардың ойын ермегіне айналған мазағымыз».

    Табаны тасқа қажалып, әрі шаршап Айсұлудың жаны қиналып-ақ келеді. Қабағы түйіліп, қатуланыңқырап кеткені болмаса, іштей ширығып, онысын білдірмеуге тырысатынын да байқаймын. Не деген өжет, жаны сірі жан. Өзі өлгелі жүріп те кісі аяғыш қазақ емеспін бе, Айсұлуға жаным ашып, жүрегім елжіреді. Құшақтап, басынан сипап, маңдайынан сүйсем бе екен деп те оқталдым. Бірақ Айсұлу онымды әбестік көріп түсінбей қалар деп тежелдім.

    — Ассалаумалейкум, — деп біреу қапелімде дәл қасымнан қапталдаса кетті. Әлгінде оң бүйірден ашылған қара жолға түйіскен екенбіз. Қамыс қалпақты ұзынтұра біздің алдымызды кесіп түсіпті. Көзі жіпсигендеу, жасы қырықтарды алқымдаған жылтыр қара кісі екен. Өзі сөзшең-ақ. Бірден-ақ іші-бауырымызға кіріп жөнелді. Әсіресе Айсұлудың мұғалім екенін білген соң, оған таяна жүріп, сайрады дейсің. Көп сөзінен ұққаным, қатыны қиындыққа шыдамай кетіп қалған екен де, алды он үштегі үйелмелі-сүйелмелі төрт баламен қалып, тұрмыстан жүдеушілік көріп жүр. Өзі жұмыссыз.

    — Е-е, сізге құдайына қараған, балаларыңа ана болатындай қатын керек екен де, — деймін мен қамыс калпақтының жағдайына қанған соң.

    — Шүкір, осы күні не көп, басы бос әйел көп, — деп күлді Айсұлу, — байға өтпеген кәрі қыздар да жетерлік.

    — Сен өзің ше? — деп қутыңдады қамыс қалпақ Айсұлудан көз алмай. — Басың бос па?

    — Басым бос болса екінші қайтып байға тимес едім, — деді Айсұлу.

    — Күйеуің жайсыз болды ғой, іше ме?

    — Ішеді. Темекі де шегеді. От жағады. Күл шығарады. Жалғыз сиырды да өзі сауады. Бала бағады.

    — Құдай-ау, енді не арманыңыз бар?

    — Жұмыссыз.

    — Мұғалім көрінесің, айлық аласың.

    — Менің төрт мың теңгем қай жағына жетеді. Оның өзі қолыма тигенше жырымдалып бітеді.

    — Жарайды, — деді қамыс қалпақ әңгіме тақырыбын тағы да өз ыңғайына қарай өзгертпек ниетпен, — мектебіңде басы бос әйелдер бар шығар?

    — Ауылда көп дедім ғой.

    — Маған жалпы көптің керегі жоқ. Мұғалім болғаны керек.

    — Немене, сауат ашпақпысың?

    — Жоқ, білімге зәру емеспін. Мен өзім де кезінде зоотехникалық институт бітірген адаммын. Ақшаға зәрумін. Ал мұғалімдерге аз да болса айлық төлейді ғой.

    — Е-е, балаларыма қамқор ана емес, асыраушы керек еді десейші.

    — Солай десе де болады.

    — Онда біздің ауылға бұрылып құр босқа әуре болмағын. Сізге қолынан жетектетіп жіберетін басы бос мұғалім әйел бізде жоқ. Байымыз өліп немесе ажыраса қалғандай болсақ, сыртымыздан қызығып жүрген еркексымақтар өз аулымызда да жетеді.

    — Апырмай, ә, — деді қамыс қалпақ кәдімгідей күйзеліп, ертеректе мұғалім болған қыздардың көбі байсыз отырып қалушы еді.

    — Құм ішінде шет пұшпақ отырған ауылдар бар ғой. Мүмкін, солардың ішінен кездесіп қалар іздегеніңіз. Түңілмеңіз. Тек бәтеңкем тозып, жыртылып қалады демесеңіз…

    Қамыс қалпақтың қара қайыстай жалпақ беті жылтырап, Айсұлудың жүзіне жақтырмағандай жалт етіп бір қарады да, бірақ үндеген жоқ, ұзын жолдың бойымен бет алған бағытына қарай тартып кете барды. Біз Айсұлу екеуміз анадайдан, сирек ағаштардың арасынан қылтиып төбесі көрінген ауылды бетке ұстап, оңға қарай бұрылғанбыз. Былай шыға бере артыма қарадым. Көзіммен қамыс қалпақ ұзынтұраны іздедім. Ол қырқадан төмен құлаған жол танабына жабысып, ылдилатып барады екен. Англосакстарша жұлқына қарыштап емес, жан-жағына қарағыштап қойып, қазақша-ақ ақырын аяңдап барады. Міне ылдиға батып төбесі соңғы рет қылт етті де, жоғалды. «Мына қазақ, — дедім іштей, — осы бетінде Мойынқұмға жетіп, құм ішінен басы бос бойдақ мұғалім қатын тауып алғанша ниет еткен жолынан өлсе қайтпас…»

    Нұрберген досым, сен менің бұл сапарымның мақсатын жақсы білесің. Ал ел аралаған адам не көрмейді, не естімейді. Бірақ сол көргендерім мен естігендерімді ақыл елегінен өткізіп, қорытынды жасауға келгенде шорқақтаумын. Халық бүгін олай екен, бұлай екен дейтіндей сонша мен кіммін. Ертеңгі күні ойға алған ісім оңғарылып, халық қалаулысы болып жатсақ, көрерміз. Сондықтан сенің орның мен жөнің бір бөлек қой. Сен ел үстінен қарап, биікке шығып алған адамсың. Аталы сөзді мен сияқты құл да айтады, бірақ оны кім тыңдайды. Сен айтсаң бір жөн. Сол себепті де көргендерім мен естігендерімді саған толығырақ жеткізіп қалуға тырысып жатырмын. Мүмкін, кім біледі, елге айтар кезекті бір үлгілі сөзіңе пайдасы тиіп қалар.

    Хатымды әзірше осымен доғардым.

    Алтынбай. 13 қыркүйек, 1999 жыл.

 

VII

    Ай, қу өңеш, қу тіршілік-ай! Жаратқаннан жақсы боп туған адамның өзін де жүн жұтқызып, жабағы тышқызып, жексұрын қылып жібереді екенсің ғой.

    Хатымды бұлай терең пәлсапалық толғаныспен бастауымның себебі Нұрберген досым, мынада болып тұр. Өткен жолғы хатымда: «Сирек ағаштардың арасынан қылтиып төбесі көрінген ауылға қарай бұрылдық»  деп жазып едім ғой. Сол сол-ақ екен, Айсұлу кенет нілдей бұзылды. Үйде нан жоқ шығар-ау дей ме, менің мына жүрісімді көрген жұрт не ойлайды дей ме, жер дүниеге сыймағандай аяқастынан безектеді де қалды. Түсіне қойдым, бейшара мұғалімнің қазақы жаны қиналып-ақ келеді білем. Үйге жүріп шай ішіп, қонып шығың дейін десе, қонақ, күтерлік қаукары жоқ. Одан да бұрын қатынының қасынан тоғызыншы атасында болмаса одан бері де сорпасы қосылмайтын еңгезердей бейтаныс еркекті көргенде, сиыр сауып, бала бағып, ара-арасында жолға қарап көзі талып отырған байсымағы не дейді. Одан да бұрын бейтаныс еркекпен қатарласып көшеден өткенін көргендер не ойлайды. Ойбай, ауыл шетіне іліккенше тұп-тура Алла Пугачева мен Филипп Киркоров құсап қол ұстасып келді де, ішке кірген соң жұрт сезбесін дегенсіп араларын әдейі алшақтата қойды, бәрін өз көзіммен көріп тұрдым десе біреу сыпсыңдап, қазақтың гу-гуі үшін қиял жетпейтін таңсық тақырып емес қой. Айсұлуға әңгімелесіп жол қысқартуға серік болғаны үшін рахмет айттым да, ауыл шетіндегі алма бағына қарай бұрылып кеттім.

    Бақ ауқымды екен, бір шетінен бір шетіне көз жете қоймады. Кезінде Иран бағы іспетті жәннат болғанға ұқсайды. Қазір он ағаштың тоғызы кесілген де, қалғандарының бұтақтары сынған, жұлмаланған. Арықтардан көптен бері су ақпағаны байқалады, жары құлап жалпайып, тақырланып ауылдың күл-қоқысына толып кетіпті.

    Бір дөңестеу жерде иір-иір мүйіздері қайқайып, әрқайсысының үлкендігі тайыншадай жүндес ақ қошқарлар иіріліп жатыр. Ұзын саны жиырма шақты болар, біріне-бірі бүйірлерін төсеп бастарын көкке кекжитіп, тынымсыз күйіс қайырып шайнаң-шайнаң етеді. Маңғаз. Тәкаппар. Қасқыр шапса қозғалмас. Қазақы қойға әсте ұқсамайды. Ойым бір түнеп шығатын қолайлы жер табу ғой. Баяғы үй сыртынан: «Кім бар-ау?» — деп айқай салып, кез келген үйге құдайы қонақ бола салатын заман емес. Әрі қарай жүре түстім. Алдымнан он шақты қойды жайылта айдап, басына күнқағары сарғайған бейсболка киген, ересектеу қара бала маған теңесе берді. Қойға таңсық қазақ емеспін ғой. Бірақ мыналар біртүрлі, тұрқы ұзынша, сылыңғыр, қоңыр жүнді. Ептеп ешкіге де ұқсайды, бірақ басы сопақшалау демесе — қойдікі. Мені таңғалдырғаны жайылғаны еді. Шөп талғамайды, аузына іліккенді қиып түсіреді, тістері қайралған болат пышақтай шақ-шақ, тура шегіртке дерсің.

    — Әй, шырағым, — деп баланы сөзге тарттым, — мына бағып жүргендерің не мақұлық?

    — Еврей қойлар ғой.

    — Қызық екен. Бұлар мұнда қайдан жүр?

    — Жаңа жолай мүйіздері арқардың мүйізіндей дәу ақ қошқарларды көрдіңіз бе?

    — Иә, көрдім.

    — Оларды Австралиядан, ал мыналарды Израильден әкелген. Бұрын ақшалары көп болыпты. Қайда жұмсарларын білмейді екен.

    — Кімді айтасың, балақай?

    — Ағасы-ау, осында қой тұқымын асылдандырамыз деп азғындатқан ғалымдар тұрады ғой, білмейсіз бе?

    — Білмеппін. Бірақ жетім тоқты, ақсақ қой болмаса, елде қой дейтін қой да қалған жоқ. Сонда олар несін асылдандырады?

    — Ол жағын ендеше мен де білмедім. Менің білетінім, тексерушіміз деп, тәжірибе үйренеміз деп сырттан кісі келсе, қошқар сояды. Басында саны әжептәуір еді, қазір азайды. Енді бірер жылда бәрін жеп бітіретін шығар.

    — Әй, өзің қай-қайдағыны айтып сайрап тұрсың ғой.

    — Қалай дегенмен, ағасы, профессордың баласымын ғой, — деп мақтағанды ұнатады екен, бала шешіле түсті.

    — Мыналардың көзін де баяғыда-ақ құртатын еді, сүті үшін ұстап жүр.

    — Қазақ қой сауғанды қой құрымай тұрып-ақ ұмытқан сияқты еді.

    — Ал мыналарды сауамыз, — деді бала аузына іліккеннің бәрін қыршып ап жалмап жеп ұзай бастаған еврей қойларды иегімен нұсқап. — Әрқайсысы бір жарым литрдей сүт береді. Ғажап сүт, таңертең ішсең, кешке дейін бал дәмі аузыңнан кетпейді.

    — Сонда оны не істейді? «Балдырған» қорына өткізе ме?

    — Жоға. Бастық ішеді. Бізге де қалады.

    Еврей қойлар ұзап кетті. Сонда да пышақ тістерінің шөпті жапыра қайшылаған шақ-шақ үні естіліп тұр. Бала менің бетіме жымия күліп бір қарады да малының соңынан ілесті.

Анадай аулағырақта әлдене қарауытып тұр, асыға жақындадым. Ескі қаңылтыр, ағаш бұтақтарынан қалқайтылған күрке екен. Күркенің қарсы алдыңда қоңырайып бақшалықтың орны жатыр. Іздегенім табылды. Қатира тігіп берген дорбаны иығымнан алып, қалың жейдемді, етігімді шешіп, бәрін бір бұрышқа жайғастырдым да, қол созым ойпаңда сылдырлап ағып жатқан өзекше жағасына келдім. Өзекшенің мөлдір арнасынан алақаныммен көсіп алып, қанғанымша су іштім. Аяқ-қолымды жудым. Сергіп, тынысым кеңіп, адам болдым да қалдым.

    Өзекшені бойлай қос қапталға жоңышқа егілген екен, бірақ көптен күтім көрмегендіктен арасын арам шөп басып кетіпті. Сәл әріректе бір шеті Алатауға тіреліп, пілдің сауырындай дүңкиген жалпақ жоталар жатыр. Жоталардың шұрайлы баурайына кезінде жаңбырлатқыш жүйе тартылғаны аңғарылады. Әр-әр жерде жер астынан шығарылып қатар-қатар тізілген темір құбыр тұқылдары андыздап тұр. Сосын қайда қарасаң да кесілген дің ағаштың орындары: кейбірі сеспей қатыпты, қайсыбірінің түбірінен жамырап жас шыбықтар өргенмен, қауқарсыздықтан биік бойлап өсе алмай шілмиген әлжуаз. Күн батып барады. Батып бара жатқан күннің соңғы жалқын сәулесі астында көз алдымдағы иен дала етек-жеңі, омырауы жыртылған, жыртылған жерлерінен ұятты тәні көрінген, ұрылған, соғылған, жұлмаланған, сөйтіп күндікте жүрген бейшара сорлы әйел сияқты еді.

    Біресе англосакстарша екпіндетіп, біресе қазақша өгіз аяңға басып күні бойы жаяу жүргенім аз ба, есім тана қатты ұйықтап кетіппін. Содан қанша жатқаным белгісіз, әлдебір абыр-дүбір түсініксіз дауыстардан ояндым. Басымды көтеріп, күркенің арса-арса қабырғасынан сыртқа көз жіберіп, қараңғы түннің қойнауынан жылтылдап жанған от көрдім. Отты айнала адамдар жүр. Еркек-әйел аралас. Іштерінде кішкентай сәби де бар секілді. Әлденеден мазасызданып, ауық-ауық қыңқылдап жылағаны естіліп қалып тұр. Дауыстар дөрекі, боқтық сөзі көп. Анық көрмесем де ішіп-жеп жатқандары белгілі. Әрине, алдымен ащы суға қамшы басып жатыр.

    Шіркін, сары күздің жанға жайлы шыбынсыз қоңыр түнінде сыйлас, сырлас достардың, яки ғашық жандардың алау от жағып, ән айтып, өзара қызу әңгімелесіп, арасында бұйырған дәм-тұзды бөліп ішіп-жеп көрер таңды көзбен атырғанға не жетсін. Мыналар да, сірә, сондай бақытты жандар-ау дедім де өз ойыммен өзім болып кеттім. Неге екенін қайдам, Ләззат есіме түсті. Анада түсімде көрген алуан сипаттағы әсіре сұлу қалпымен елес беріп қояды. Жүрегім соғуын жиілетіп, қаным ысып, жаным шуақтанып бара жатыр. Бұл несі? Мен оның жексұрын қылықтарын көрдім. Жиіркендім, ол азғындық теріс жолда жүр. Ендеше Ләззат есіме түскенде жүрегім неге жылиды? Әне, ол менің көз алдымда моп-момақан, назды, сүйкімді. Және не істемесін бәрі де өзіне жарасып-ақ тұр. Табиғи. Сайқалдықтың нышаны да жоқ…

    Ләззаттың тәтті елесі мені аяусыз қинайтын түрі бар. Көзімді ашып қалдым. Күркенің шұрық-тесік төбесінен Темірқазықты айналған жұлдыздар шоғыры жамыраса жайнап тұр екен…

    Құлағыма: «Ой, больно, больше не могу», — деген әлденеден жаны қиналған әйел дауысы келді. Шар етіп жас бала жылады. Әлгінде от жанған жаққа қарасам, ештеңе көрінбейді. Ғашық жандардың түнгі ләззаты шығар дедім де, екінші жақ жамбасыма қарай аунап түсіп, тезірек ұйықтап кетуге тырыстым…

    Әзірге осымен доғардым.

    Алтынбай. 17 қыркүйек 1999 жыл.

 

 

VIII

    Нұрберген!

    Менің хаттарымнан байқайтын шығарсың, ел ішіндегінің бәрі «Хабарда» көрсетілетіндей түгел ғажап емес. Жүрегі бар кісіні өкіндіретін де, күйзелтетін де оғаш жайлар аз ұшыраспайды. Соның тағы біреуін кешелі-бері жазып тауыса алмай жатырмын. Жалғасын оқып көр.

    Таңертең жылаған бала дауысынан ояндым. Дауыс үздігіп-талып шығады. Сай-сүйекті сырқыратқандай аянышты жетім үн. Ара-арасында қарлығып, шашалып та қалады. Қатты елегізіп, ұйқым шайдай ашылып кетті. Жатқан жерімнен жалма-жан ұшып тұрып, күркені басыма көтере жаздап баланың жылаған дауысы шыққан жаққа қарай жүрдім. Күн арқан бойы көтерілген, төңірек алаулы жалқын сәулеге тұнып тұр. Менің жүрген екпінім, баланың аянышты өксігі болмаса, сарай ақындарынша айтқанда, «қазақ елінің тағы бір кезекті бақытты күні туды» дейтіндей шуақты сәт екен.

    Ілгерілеп жүз қадамдай жүрген соң, алдымнан көлденең түсіп жүмырлана созылып жатқан арық жалға тірелгем. Жал үстіне көтеріле бердім де, төбемнен біреу қойып қалғандай, сол орнымда тілімді тістеп тұрдым да қалдым.

    Арық ішінде шалқасынан түсіп бір уыздай жас әйел жатыр. Үстінде жеңіл кофтадан басқа түк лыпа жоқ. Оның өзі де кеудеден төмен қарай қақ айырылған, қос қолтық астынан ескі шүберекше ұйпаланып қана көрінеді. Алматының баяғы атақты апортындай домалана төңкерілген қос анары аршылған ақ жұмыртқадай екен. Тек біреудің әлде құштар, әлде озбыр қолы тырнап, мытып тастаған ба, әр жер-әр жері қанталаған, көгерген. Осы ана торсығын тоғыз-он айлық шамасындағы кекілі жалбыраған қаракөз сәби тырбиған кішкентай саусақтарымен қармана ұстап, аузына жеткізіп емшек емгісі келеді. Өзі қыңқылдап тоқтаусыз жылап та жүр. Байғұс бала аузым емшекке енді жетті-ау дегенде анасының кеудесінен төмен қарай сырғып кетіп, қыңқылдап ес жиып алып қайта тырмысады. Бала аш, әрі әлжуаздау секілді.

    Үстерінен төне қарап тұрған мені байқаған да жоқ. Мені жас әйелдің іш киімсіз ашық тәні ұялтқандай еді. Үстіне жабар лыпа іздеп, олай-бұлай көз жүгіртіп едім, маңай толы ішкіліктен босап, жайрап жатқан бөтелкелер. Жаққан оттың орны. Әйелдің іш киімі, шалбары, шәркейі, жеңіл күртесі былайырақ әр жерде шашылып қалған екен. Күртені жерден көтеріп, келіншектің ұятты жерлерін өзімше бүркеген болдым.

    Келіншек оянып кетті, бірақ көзін ашқан жоқ. Қос қолын алға соза ербеңдетіп:

    – Я устала. Дайте немного поспать, – деді жалынышты үнмен жалбарына тіл қатып. Ербеңдеген қолы ешқандай қарсы күшті сезбеген соң ба, бұнысы несі дегендей көзін ашқан. Үстіне күрте жауып, шегіне берген мені көрді. Көрді де, бұнысы тағы кім деп шошыды ма, көкшілдеу аялы жанары ұясынан шығып кетердей ақшиып, басын жерден дереу жұлып ала қойды. Емшекке жармасып жатқан сәбиі бір бүйірлей сырғып жерге домалап кетті. Бала жылай-жылай шаршаған болар, мұрны мен көзінен жас пен сорасы қатар ағып, бет-аузын қанша тыржитса да дауысы қатты шықпады.

    — Қорықпағын, — дедім келіншекке барынша жұмсақ көрінуге тырысып. — Киініңіз.

Баланың қарны аш. Келіншек киінгенше, мен барып күркеде қалған қапшығымды әкелдім. Алдымен балаға нан үзіп бердім. Сүр еттің майлылау жерінен жұлып және бердім. Сәбидің қарны ашқаны сондай — қолындағы ет пен нанның қайсысын жерін білмей сасқалақтады.

    Мен маңайдан құрғақ шөпшек теріп әкеліп, түнде от жағылған орынға қайта от тұтаттым. Арықтан консерві қалбырымен су алып отқа қойдым. Ол қайнаған кезде үйден ала шыққан шәйімнен молдау етіп шәй салдым. Шүберек жайып, нан, ет турап дастархан жасадым. Өзім үшін деп алып жүрген эмальді күрешкеге шәйдан толтыра құйып, осының бәріне манадан бері үнсіз бұртия қарап отырған бейтаныс келіншектің алдына қойдым.

    — Жо-жоқ, рахмет, ішпеймін, — деді ол. Біреу зорлағалы жатқандай азар да безер болды.

    — Қазақтың бөлінбеген еншісі — дастарханы. Алыңыз. Ұялмағын.

    Маған бір қырындай қарап отырған келіншек көкшілдеу көзі мұнартып менің бетіме әрі жасқана әрі таңырқай қарады.

    — Мен сізді танымаймын ғой.

    — Бұйырса таныса жатармыз. Ал қазір ең бастысы сіздің әл жинап, шөл қандырып алғаныңыз.

    Шынында келіншек қаталап та, ашығып та қалған екен. Бетіне қызыл жүгіріп, көзінің нұры тіріліп, біршама әлденіп қалды. Ет пен нанды қоса шайнап беріп баласын да тойдырды. Сосын отырған жерінде маған қарай бұрыла берді де: 

    — Мен сізге қарыздармын ба? — деп жасқана сұрады.

    — Қазақ дастарханынан татқан дәм — өзіңнің еншің, — дедім ғой. Әлде мен қазаққа ұқсамаймын ба?

    Келіншек жауап орнына әдемі жұмыр иықтары бүлкілдеп ақырын жылап жіберді.

    — Қазақ болсаңыз, «Сорлының аты сорға жығылады, одан шығып орға жығылады» дегенді білетін шығарсыз. Мен сондай бейбақпын, — деді келіншек. Сулана қалған мұрнын кофтасының етегімен, көзінің жасын қолының қырымен сыпыра бір сүртіп тастады. Сіздің сәбиім екеумізге жасаған жақсылығыңыз — менің ес білгелі адам баласынан көрмеген құрметім. Өзімді аймақ әмірінің ерке қызындай сезініп, сосын да көзімнен жас шығып кетіп жатыр. Кешіріңіз.

    Адам баласы сөйлескенше ғой. Менің зиянсыз-зілсіз жан екеніме көзі жеткен соң, бейтаныс келіншек көңілі босап, өз жайынан біраз хабар беріп тастады. Он жеті жасында шет жайлайтын фермер жігітке тұрмысқа шыққан екен, содан бері жарық дүние көрмепті. Үй тіршілігінің оты мен күлін былай қойғанда, қойдың түнгі күзетшісі де өзі, ауру малды соятын да өзі, малға жем шашып, шөп тастайтын да өзі. Үстіне жаңалап киім киюді де, ақшаның мөрі қандай болатынын да ұмытады. Ел-жұртпен адамша араласудан да қалады. Елсіз тұйықтан қашып шығуға жол таппайды. Сөйтіп жүргенде бірде астындағы ат үркіп аранға құлап, өліп қала жаздайды. Аранға жамбасын тестіріп, қан кетіп, аяғы жер басуға жарамай төсек тартып жатқан мұның халін сұраудың орнына қаладан қыдырып қайтқан күйеуі ат аман ба, мертіктіріп қойған жоқсың ба деп дүрсе қоя беріп, жүрегін әбден қарайтады. «Әй, бүйтіп айдалада итше қор болып өлгенше, қарамды бұл жерден біржола батырайын» деген ойға келеді. Бірақ қалай? Қолында соқыр теңге ақшасы жоқ, үлкен жолдардан бір бүйірде, алыс тұйықта жатыр. Бауырында әлі аяқтанбаған жас баласы және бар.

    Осылайша іштей не істерін білмей әрі-сәрі күйде жүргенде, бір күні ескі «Запорожец» машинасын тракторша тырылдатып, қазақ даласының пұшпақ-пұшпағында адасып қалған ел-жұртқа самопал сататын таныс орыс — Борис келе қалады. Еңгезердей, қазақша мен орысшаны бірдей араластыра сөйлейтін қушыкеш. (Өзімізге бұрыннан жақсы мәлім Борекең тамыр ғой.) Үйде қожайынның жоқ екенін біліп, сәл қабақшыта ренжіген сыңай танытады да, артынша «Казах кунак жаксу коради, мен джатады», — деп сырт киімдерін шешіп жайғаса бастайды. Бұл, әрине, онша саса қоймайды. Дастархан қамдап, бақташы Серік, самопалшы Борис — үшеуі шай ішеді. Шай ішіліп Серік мал жақты байқауға кеткен кезде, дастархан жинастырып жүріп, Бориске жатып жабысады. Сен мені осы жерден алып кет, үлкен жолдың бойына жеткізіп сал, бұл екі дүниеде жақсылығыңды ұмытпайын, — дейді. Борис: «Қожайын біліп қойса, маған бұл жаққа қарай аяқ бастырмай қояды ғой, — деп бірден келісе қоймайды. Бұл басындағы бар ауыр халін айтады, жалына түседі. Борис біраз уақыт ойланған болып, қиналған болып отырады да: — Это большой риск, смертельно опасный риск. Сондықтан, — дейді, — бір барашка бересің».

    — Барашкаң не? – дейді келіншек шошына. — Жердің жарығына кіріп кетсем де тауып алып жарып тастасын дейсің бе?

    — Ну, тогда не знаю, — деген Борис кенет көзі күлімдеп келіншектің арқасынан сипайды. Көңілінің мекерін ашық білдіреді.

    — Жоқ, — дейді келіншек, арам өлсем де кәпірге қойнымды ашпаймын.

    Борис өкпелеудің орнына ыржалаңдап күледі де қояды.

    — Время — деньги. Қожайын кешікті. Тағы бір айналып соғармын, — дейді де, «Запорожецін» дырылдатып жүріп кетеді.

    Серік — қожайынның құлы. Бұл — күңі. Екеулеп мал жайғап, жерошаққа алаулатып от жағып, кешкі астың қамына енді ғана кірісе бергенде, су жаңа көгілдір «Нивасын» көлеңдетіп, қожайын да келе қалады. Жалғыз емес. Қасында екі жағына пышақ жанып алғандай сүйекті келген қаншырдай қара жігіт. Сөз алысқандарынан байқағаны әмірдей ме, әміршілікте істейді дей ме, қожайын шаруасын көтеру үшін, сірә, үкіметтен несие қаржы алмақ ойы бар секілді. Қонағына қора-қопсыларын көрсете жүріп, жұмыс орнын көбейтемін, қызметкерлерімнің тұрмысын жақсартамын дегенін естіп қалған. Обалы не керек, әншейінде кісіге қара су татырмайтын қожайын өз пайдасына дегенде жомарт екен, қой сояды. Ет піскенше деп, қонағына майлы қуырдақ жегізеді. Қаны шыпшып тұрған ыстық бауырдан да асата қояды. Осының бәрі, әрине, жақсы арақ-шараппен тұздықталады. Келіншекке де ішкізеді.

    Қожайынның бір мінезі — ішкенде бұған жақсы қарайды. Аймалап-иіскеп аса бір асау құштарлық танытады. Ернін көгерткенше сүйеді. Ондай сәттерде өзінің де оған деген өкпе-назының ұмытылып кететіні бар. Шмалы уақытқа болса да жұмақ төрінен шыққандай күй кешіп, бұған дейін көріп келген азап пен корлығын еске алмауға тырысар-ды. 

    Қонақ ет жеп, бас мүжіп, оған бұлар қосылып түннің бір уағы болғанша ұзақ отырған. Құл Серік болса мұндай жерге аяқ баспайды. Құқығы жоқ. Күні бойғы тынымсыз ауыр еңбегінің өтеуіне бұйырған бір тостаған көжесін ішіп, бір стақан «Қайсар» шарабын жұтып, шошаладағы қомша үстінде жатқан болар, қарнын сипап түс көріп. Қожайын оны да Алматыдан алып келген болатын. Кафе жанында жұрт аузынан қалған қалдықтарды жеп, қайыр сұрап жүреді екен. Басыңда панаң, жамбасыңда төсегің, аузыңда наның болады деген соң, еріп жүре берген ғой байғұс. Таңның атысы, күннің батысы бір таусылмайтын бейнеті мол, мезі жұмыстан шошыды ма, ақша төлемейді деп көңілі қалды ма —  бірде өз-өзінен ізім-ғайым жоқ болған. Бірақ арада екі апта өтпей жатып қожайын сүмеңдетіп, алдына салып қайта алып келі. Баяғы таныс кафеден тамақ ішуге барса, менікі қателік болған екен деп Серік өзі жабысыпты. Содан бері тым-тырыс, құл болғанына іштей көндігіп әбден бекіп болған секілді. Жұмысын істейді, тамағын ішеді, ұйықтайды. Кеше де сол. Бүгін де сол, ертең де солай болады. Біреулер Алатаудың басына шығып, жалпақ әлемге қолындағы ойыншығындай көз тігіп, асқақтап жүр. Ал Серік байғұсқа осы кең дүниеден бар бұйырғаны — әлгі. 

    Серікті құл дегенде, келіншек бірақ өз басындағы жағдайға баға бере алмайтын. Үйтетін себеп-сылтауы көп еді. Әріден сабақтасақ, Алматыда қожайынымен алғаш танысып жүрген күндерінде, алдағы өмірде бәрі де жақсы болатындай көрінгені рас. Он бірінші сынып бітірген соң, өзіндей ондаған, жүздеген қазақ қызы секілді қаңырап қалған ауылын тастап қалаға келмей ме. Ойы базар бар, байлар бар — жұмыс табылар, тамақ табылар. Қайдағы… Таныс жерлестерін жағалады. Алыс ағайынды төңіректеді. Әрі сенделді, бері сенделді, оңды еш нәтиже шықпады.

    Құдай тағаланың бұған жасаған бір рахымы — түр мен тән бітісінен сараңдық қылмағаны еді. Бәрі сатылып, бәрі сатып алынатан заманда қолында сауда айналымына шығаратын одан басқа түгі жоғын түсінді. Түсінді де бел буды. Ертегі жаттап өскен бірен-саран құрғақ өсиетшілер болмаса, мұның не екенін қазір, шүкір, бесіктен белі жаңа шыққандарға дейін жақсы біледі. Бұл да білетін. Әуелі «бұл шіркінді бастау қиын» демекші, басы бір басталған соң әрі қарай өз жүлге жолымен зымырап-зулап кете барады ғой. Бірақ құдай жар болғанда жезөкшелік батпағына тереңдеп батып үлгермеді. Осы қожайынға кезікті. Жас, жігерлі, алмастың жүзіндей боп қылшылдап-ақ тұр. Қолға алған нақты ісі бар екен. Бірер кездесіп сөйлескеннен кейін ол ұсыныс жасады: «Көңіліміз жарасты ғой, шаруаның бір жағында сен жүрсең қайтеді, — деді. Шаруамыз оңалып кетсе, рахат қызығын да бірге бөлісесің». Обалы не керек, сүйемін, күйемін деген жоқ. Ондай сөзге қазір кім селт етеді, тәйірі. Екі жақты мүдделілік тұрғысынан айтылған нақты ұсыныс болды. Боса да ауылдан шыққаны күні кеше ғана. Ауыл сырын, дала мінезін ұмыта қойған жоқ, көкіректе бәрі сайрап тұр. Әсілі жаманды-жақсылы өз ошағы, арқа сүйер азаматы болғанын әйел затында кім жек көрсін. Келіскен. Ықыласы ауған сол ыстық бетінде қожайынға жауқазындай үлбіретіп, тұңғыш қыз баласын тауып та берген еді.

    — Мен қожайынымның қалада басқа үйінің барын, мені тоқал есебінде ұстайтынын білетінмін. Қазақ үшін таңсық іс емес. Байыса, қатын алатын сүйекке біткен әдет қой. Оған бола қапаланған мен жоқ. Тек ықылас-мейірі түзу болса екен деймін де. — Келіншек демін тереңнен тартып ақырын бір күрсініп қойды да, үзілген сөзін қайыра жалғады. — Бірақ сол күнгісі сүйегімнен де әрмен өтіп кетті… Қонағымен жатып шығуға мәжбүрледі… Қолында билігі бар, керек адам. Онсыз да ақшаға талай сатылдың ғой. Ал мына үлкен лауазым иесі өз қалтасынан бермесе де, мемлекет қалтасының аузын ашамын дейді…

    Әдейі ішкізді ме, өзім масаңдау едім, оның үстіне іштей қапаланып, ызам келіп, сеңдерге керегі осы ма, ендеше, дедім де, түн ләззатына өлердей берілгенім. Қайың қаптал тазы иттей қарасұр қонақтың қиялына не келсе, соны бұлжытпай орындадым. Әй, өзі де түбі бір өлсе, әйелдің қойнында жатып өлетін саппас па деймін. Көрер таңды көзбен атырғанда не шаршағанын, не жалыққанын бір білдірмей кетті-ау. Таңертең шай үстінде де, машинаға отырып жол жүрер алдында да, қасына жуып кетсем болды, тарамыс саусақтары бүйінің сирағындай тырбиып сауырымнан сипап, құйрығымнан қаққыштап қояды. Қожайыныма мен туралы «класс, класс» дегенін де естідім. Қожайыным болса: «Көңіліңізден шыққанына қуаныштымын, аңсарыңыз ауғанда келіп-кетіп тұрасыз ғой», — деп мәз-мейрам…

    Қожайыным бұдан кейін де талай рет үйге қонақ ертіп келді. Бірі жуан, бірі қортық, кейі шегіртке аяқ, сырықтай ұзын. Өздері алуан түрлі бола тұрса да, бір нәрседе өзара өте қатты ұқсайды. Менің қойныма кірген сәтте жабайыланып кетеді, олай бүктейді, бұлай бүктейді, тістелейді, жұлмалайды, өкіреді, ышқынады, ойларына не келсе, соны істейді. Шамасы қатындарынан алмаған тоятты менен алатын секілді. Мен сөйтіп қожайынымның әйелі емес, тоқалы да емес, еріккен ақшалы, лауазымды қонақтарының сексуалды фантазияларын іске асыратын тәжірибе алаңы болғандай едім. Оңашада өзімнен өзім отырып қапаланам, күйінем. Кейде іпті өзімді өзім жарып тастағым да келеді. Ондайда тағы кішкентай бөпемді ойлаймын. Ол менің мына жалған жарық дүниедегі жалғыз қызығым, үмітім. Еш нәрседен қаперсіз, үй көлеңкесіндегі қомша үстінде уілдеп жатқан бөпеме қараймын да қиялданам: — Иә, байқап тұрсаң, осы күні сатылмайтын ештеңе жоқ екен. Ендеше, менің тәнім тауар ретінде өтімді болса, қожайыным ондай тиімді пайда көзінен неге қашуға тиіс? Алматының Сайын көшесінде тұрғанымда жеңгетайлар бізді сатып ақша таппады ма, тапты ғой. Менің қожайыным да сондай… Билік басындағылар, қайсыбір лауазымды шенеуніктер көздерінің еті өсіп, мейманасы тасып, әбден есіріктеніп алған. Әлі де тойып-семіріп болмағандары пара бермесең, ісіңе жол ашпақ түгіл сәлеміңді де алмайды. Тойынғандары қойныма қыз салып бер деп кергиді. Бұлардың ең тәуір дегенінің өзі моншада арқасын қасытады… Бірде қатты мас, көңілі түсіп қожайынымның айтқаны еді… Демек, ол мұны жеке шаруасын бірыңғайлап ретке келтіріп алу үшін пайдаланып жүр. Ертең байып алған соң, оған дейін кешкен бейнет, төгілген ар, тапталған намыс — бейне көрген түстей бәрі де ұмыт болады. Бай мен бардың ар-намысын заң қорғайды. Артық айтсаң, аузыңды күн шығысқа қаратып қисайтып жібереді. Өйткені байлықта мін жоқ, ақшада иіс болмайды…

    Бар тілеуім — қожайынымның ісі оңға басып, байып кетсе екен. Ол байыса, шапағатын мен көрмесем де, баламыз көреді ғой. Балам үй көлеңкесінде қомша үстінде жатыр. Уілдеп қояды. Баланың мұндай кезінде ақылы оянбайды, түйсігі ғана болады деседі. Шынымен солай ма екен? Ал егер ол қиялдап жатса ше? Тек тілі шықпағандықтан ойын айта алмайтын шығар. Білсе ғой, шіркін…

    Мал басында, әрине, көбіне көп Серік екеуміз қаламыз. Ол бір үнсіз мақұлық секілді: митың-митың жұмысын істейді. Тостағанын бауырына басып отырып тамағын ішеді, оңаша күркесіне барып ұйықтайды. Түсі ылғи да суық, күлмек түгіл жымиюды да білмейді. Мыж-мыжы шыққан түріне қарасаң, қорлық пен азапты көп көрген адам сияқты. Жасы елуді алқымдаған кәріге ұқсайды. Бірақ бірде қожайынның бұл әлі жас, отызға да толмаған дегені бар. Сірә, бұрын арақты көп ішкен, әлде нашақор болған ба деп ойлаймын. Өйткені аузына шарап тисе, шегір көзі шапыраштанып, қан тамырлары білеулене қызарып кетеді. Ондайда өзіңе сүзіле, тесіле қарағаны-ақ жаман. Тура кеудеңе найза шанышқандай ауыр әсер береді.

    Мейлі кім болсаң да айдаладағы екеу қалай да бір біріңмен жақындаспай тұра алмайды екенсің. Бірте-бірте үйренісе келе, оңашада шайды бір дастарханнан ішетін болдық. Өз кірлеріме қосып оның да көйлек-көншегін жуып беріп жүрдім. Тілі бар екен, шықты. Бірақ сөзге өте сараң. Там-тұмдап айтқандарынан ұққаным, егемендігіміздің екінші жылы досы Бекзат, аудан прокурорының баласы, адам өлтіреді де, өзара ауыз жаласқандар бар пәлені қарап жүрген мұның басына аударып, он жылға соттатып жібереді. Амнистияға іліккенше соның бақандай сегіз жылын тас қапас ішінде отырып шыққан. Мен үшін өмірде еш мән жоқ, қызық жоқ, түрмеде қарнымды да жардым, тамырымды да кестім, бірақ өле алмадым дейді.

    Менің Серікке жаным ашыды, аяйтын болдым. Әйел адам ретінде оған деген қамқорлығымды күшейттім. Шайын жөндеп беріп, қарнын тойғызып жүрдім. Жататын жерін де қағып-сілкіп, көрпе-төсегін тәртіпке келтірдім. Байқаймын, Серіктің өңіне қан жүгіріп қимылы ширай бастады. Маған қараған көз жанарынан жылылық ұшқынын сезетін болдым. Екеуміздің арамызда қалыптаса бастаған осынау бір болмашы сыпайылық маған біртүрлі ұнайтын секілді. Жаным жайланып, кәдімгідей толыққанды өмір сүріп жүргендей-ақ көтеріңкі көңіл күйін кешемін.

    Сол күні екеулеп түске шейін қойдың ескі қиын ойып, күн әбден қызған кезде, қыстан қалған мая шөптің көлеңкелі етегіне келіп отырғанбыз. Шалқалай жатып көзімді жұмдым. Арада қанша уақыт өткенін білмеймін, маңдайыма, бетіме әлдебір өткір жарықтың қадалғанын сездім. Көзімді ашып қалсам… Серік менің жүзіме телміре қарап қалған. Тән сатқанның арқасында еркектер ортасының талай-талай дүлей додасын көрген маған еркектің қылымсыған мекерлігін айыру таңсық болып па? Бірақ мынау… Серіктің маған қарап мөлдіреген отты жанары үзіліп, ағып түсердей. Әншейіндегі шегір көзі осы сәт мен үшін сары алтынның сомындай жарқырай жанып тұрды. Ал ерні… қып-қызыл. Шертіп қалсаң, тырс етіп жарылып кетердей-ақ. Езуінде шұбырған сілекей. Ашуланудың орнына ішім жылып, жымиып күлдім білем. Ол қуаттанып кетті, сөйлеймін деп түкірігіне шашалып қала жаздады. «Мен сүйісуді білмеймін» деген сөзді қылқынғандай болып әрең айтты. «Шын ба? — Мен ренжудің орнына тағы да жаңағыдай жүрегім лүпіп қуанып кеттім. — Мынау менің ернім, — деп сұқ саусағыммен кенет қанға толып өсіп бара жатқан өз ернімді сипадым. — Ал мынау сенің еріндерің, — деп сұқ саусағымды енді оның еріндеріне апардым. Жігіттің былжыраған сілекейі жып-жылы боп саусағымның ұшына тигенде, тал бойым тоқ ұрғандай тыз етті. Мен оның мойнынан аса бір қатты құштарлықпен қапсыра құшақтай алдым…»

    Арғы жағын айтып қайтейін, жан ләззатынан екеуміз бірдей тәтті талықсып ұйықтап кетіппіз. «Әкеңнің» деген ысылдаған ызалы дауыстан, тарсыл-тұрсыл таяқ үнінен ояндым. Қожайын келген екен. Қолындағы монтировка темірмен Серікті басқа-көзге төпелеп жүр. Серік байғұс қарсылық көрсетпек түгіл ұйқысынан жөнді оянып та болмаған секілді. Денесіне темір келтек тиген сайын теңселіп, бұғына түседі. Үй жақтан құлағыма бөбегімнің әлденеден шошынып ащы шырылдаған даусы да жетті. Қожайынның қолындағы жансыз темір таяқ жанды дененің тұс-тұсынан шақ-шақ тиіп жатыр. Серіктің аузы-мұрнынан қан кетті. Аяғы ақсады, оң жақ қолының қары сынып, салбырап қалды. Темір таяқ қадала тағы шақ етті, бұл жолы жанды жер — құлақ шеке түбінен дәл тиген. Серік кесілген ағаштай омырыла құлады. Аяғын бауырына жиырып алуға ғана шамасы келді. Қимылсыз сұлық қалды. Аузы-басы жосадай қаннан қып-қызыл, құлақ шеке түбінен де бұрқылдап қара қошқыл қан ағып жатты. Қожайын сонда ғана тым артық кеткенін сезді білем, қолындағы қан-қан монтировканы бір шетке қарай лақтырып тастай берді де, маған таяп келіп, май жамбастата бір тепті. Қанға батып қимылсыз сұлап жатқан Серіктің қасына барды. Бетіне үңіліп ұзақ қарады. Сосын қайтадан маған бұрылып, өңі сұрлана тістеніп: «Сенің кесірің!» — деді.

    Шөп-шалаң, малдың қиы, шаң топырақ араласқан қара жердің үстінде қызыл қанға боялып қыбырсыз жатқан Серіктің жансыз жүзіне көзім түсті. Осы сәт ол маған уыздай жап-жас болып көрінді. Ерте әжімденген қыртысты қабағы жазылған. Қан қатқан еріндері әнтек ашылып, бетінде болар-болмас күлкі елесі тұнып қалыпты. Шегір көздерінің қарашығы сом алтындай шоқтанып, маған тесіле қарап жатқан секілденді. Алақаныммен ақырын сипап көзін жаптым. Көзін жауып жатып мен оның адам басында бір-ақ рет кездесер махаббатымның болғанын түсіндім. Сол аялы сезімнің гүл жармай жатып шолақ кесілгеніне өзімді іштей кінәлі санадым. Жылағым келген, бірақ жылай алмадым…

     «Осыдан тісіңнен шығарсаң…», — деп ысылдады да, қожайын өлікті машинаға салып, қыр асырып жансыз жапан түзге алып кетті. Серік байғұсты енді кім іздейді? Біздің елде өлі-тірісі белгісіз жандар аз ба? Ол тек менің көңілімде естелік боп қалды. Бірақ мен сонша кім едім…

    Осы жерде келіншек сөзін үзе ауыр бір күрсініп салды. Тамаққа тойып алып тізесі үстінде қаннен-қаперсіз ұйықтап жатқан бөпесінің желбіреген тұлымынан сипады. Көкшіл көзі көк аспанмен астаса нілдей тұнып, сонау аулақта аққаладай тік шаншылып тұрған Алатаудың найза шыңдарына қарап қойды. Сосын:

    — Мектепте мен әдебиетке бейім болдым, — деп сөзін қайыра жалғады. — Сонда байқағаным — біздің жазушылар екі нәрседе өте шебер. Бірі — үшінші әлде оныншы қолдан алынған әлдебір дүдәмал деректің анық-қанығына жетіп жатпастан, соның шала ізімен тарихшылау, екінші — күн тәртібіне қойылған саяси ұрандардың аясында аттандап, жасанды қисындар құрастыру. Өздері сөйте тұрып, әдебиет адамды тәрбиелейді деп дабырайтады. Жалған сөзбен, мейлі ол дүниедегі ең тәтті сөз болсын-ақ адам тәрбиелеймін деу құр далбаса, бос әуре ғой. Егер шын солай болса, Совет Одағы неғып бір демде өз-өзінен күйреп түсті. Адам тәрбиелеудің теңдесі жоқ құралы — Совет әдебиетінің зор ықпал күші неге бірден тас құрдымға кетті. Рас, мен М.Әуезовтің кейбір шығармаларына бас иемін. Мысалы, «Қорғансыздың күні». Осыны ұстазымыз батысшылдық әсерінде жазылған деп түсіндірді. Әңгімеде суреттелетін қатыгездік көріністері қазаққа тән емес дегенді айтты. Жоқ, нағыз қатыгез халық — қазақтар. Әлемдік санада «Особоя восточная жестокость» деген ұғым бар. Тегіннен-тегін айтыла салмаған шығар. Марқұм Серіктің басында болған күй, менің қазіргі халім не дейді? Мүмкін біздейлерді кездейсоқ, бірен-сарандардың қатарына жатқызатын болар. Мейлі, солай-ақ болсын, сонда біз немене, адам емеспіз бе?

    Ойбай, қазақ қызы бұрын қандай еді, мұндай еді, қазір мынадай болып кетіпті деп шуласады. Ар-намыстан жұрдай, ақылсыз, жеңілтек, ұятсыз, көргенсіз деп тілдейді. Өз еліміздің ауыл, қалаларын есептемегенде, шет елдерге бір жылда ғана мыңдаған қыз-келіншек жезөкшелікке сатылады екен. Сонда олар адам сияқты байға тиіп, бала сүйіп, түтін түтетіп тіршіліктің көңірсіген өз қалыбымен өмір сүргеннен гөрі бұрыш-бұрышта жасырынып тән сатып, әркімнің бір мазағы мен әжуасына қалып жүргенді артық көретін шеттерінен санасыздар болғаны ғой. Ендеше, осындай жаппай санасыздыққа кім кінәлі? Не себеп? Әрине, бір үзім нанға жалданатын жазғыштар мен айтқыштар мәселені әдейі бетінен қалкиды. Тереңіне барса, себебі де ашылар еді. Себебі ашылса, кінәлілер де табылар еді. Алайда билік иелері ондайға жол берсе, өздеріне өздері көр қазғанмен бірдей болмай ма? Сондықтан да олар өздерін зиялы дейді де, қалғанымызды тобыр дейді. Жер бетіндегі барлық күнә атаулыны біз сияқтылырдың мойнына аударып артып тастайды.

    — Аға, — деді келіншек, — нансаңыз сырым да осы, шыным да осы. Ал жақсылардың қатарына жатпайтынымды өзім де білемін. Бұл айтқандарыма тағы қосарым, қожайын қаладан жаңа құл іздеуге кеткенде, бүйтіп күнде қор болып жүргенше, өлсем өліп-ақ қалайын дедім де, бөпемді құшақтап кеше түс әлетінде жырақтағы мал қора басынан қашып шыққам-ды. Жаяулап он бес пе, жиырма шақырымдай арып-ашып жол жүріп, көзім қарауытып, шынымен өлдім-ау дегенде тас жолға ілінгем. Әйтеуір, басында құдай оңдап жеңіл машина кезігіп, мінгізіп алды. Екі жігіт. Қазақтың мынау деген жігіттері. Шаршадық, ауқат жасап алайық, демалайық деп жолдан бұрылып осында әкелді. Өзім ашпын, қолымда бөпем. Қалтамда соқыр теңгем жоқ. Адамға да, айуанға да тәуелдімін. Ар жағын айтпасам да болатын шығар…

    — Иә, — дедім мен, — айтпай-ақ қой.

    — Алатауды көріп тұрған соң ойлаймын, Алматы осы төңіректе онша алыс емес шығар деп. Әйтпесе шынымды айтсам, қайдан келіп, қайда тұрғанымды да білмеймін. Мен үндеген жоқпын. Дорбамды ақтарып ішінен нан, құрт, бауырсақ, бір жапырақ піскен ет шығарып газет қағазына орадым. Ауылдастарым құрастырып берген 500 теңгеден 150 теңге бөлдім. Орау мен ақшаны келіншектің қолына ұстаттым. Ол бұл жолы өтірік ұялғансып бәлсіне қойған жоқ. Алды.

    — Сізге өмір бойы қарыздар боп кететін болдым ғой.

    — Құдай алдында сұраусыз. Шын ниетім.

    — Сізді кім деп білсем екен?

    — Ешкім де емеспін. Бірақ… Үміт қой. Депутат болуға таласып көрмекпін.

    — Асығыңыз алшысынан түссін, аға.

    — Рахмет.

    Бөпесін құшақтаған таныс та бейтаныс келіншекті етектегі тас жолға дейін ертіп апарып, сирек машиналардың бірін тоқтаттым да, Алматыға қарай шығарып салдым.

    Кесілген алма ағаштың түбіршігіне келіп отырдым. Өз-өзімнен ал келіп жылайын: еңк-еңк, пырс-пырс, қорс-қорс. Көзім ішінен бұлақ көзі пайда болғандай ащы жас ағыл-тегіл, ағыл-тегіл. Сөйтіп отырып басыма қай-қайдағы ой келеді. Мен өзімді дүниедегі ең бақытсыз сорлы жанның бірі санайтынмын. Енді ойласам, бақытсыздығым деп жүргенім, қайта бақытым екен ғой. Өйткені залалсызбын. Өмірімде жан баласына қиянат-кесірімді тигізбеппін. Ал сен, Нұрберген досым, тура айтты деп өтің жарылмасын, бақытсызсың. Өйткені өзіңе құдайдай сеніп алғашқы пәк махаббатын сыйлаған Қатираны тірідей жесір қалдырдың. Тұңғыш көрген перзентің Ләззатты тірідей жетім өсірдің. Бүкіл алакөздіктердің ғасыр бойы тіртінектеп жинаған бар мал-мүлкін бір өзің иеленіп кеттің. Туған ауылың Белтұрғанның белін сындырдың. Сол үшін де саған ата жұртың қарғыс айтпады дегенге шын сенемісің?..

    Әйтеуір, еркек басыммен көпке дейін солығымды баса алмай ұзақ жыладым…

    Сәлеммен Алтынбай.

    Белтұрған. 21 қыркүйек 1999 жыл.

 

IX

    Сонымен, Нұрберген досым, кесілген алма ағаштың түбіршігінде көзімнің жасын құрғатып мәңгіріп отырсам, басында кенеп қалпақ, сиыр жетектеген біреу анадайдан алдымды орап өтіп бара жатты. Бетіме ожырая бір қарағаны болмаса, үндеген жоқ. Мен басымды изегенше ол жүзін тайдырып әкетті. Бірақ ұзай қоймады. Сәл әрірек барды да, кесілген түбіршіктің түбінен шыққан ши бұтаққа қолындағы арқан ұшын шала салып, қалтасынан газет алып, сыбдырлата бүктеуін жазды. Сосын түбіршікке құйрық басып шоқиып отыра кетті де оқуға кірісті. Мен іштей сауатты екен, жөн білетін кісі болар деп топшыладым. Қасына бардым, сәлемдестім.

    Ол газеттен бас көтеріп, бетіме шаншыла ұзақ қарады. Жанарының оты жасық, көзі нашар көреді білем. Шынысы қалың үлкейткіш көз әйнегі болмаса, нағыз жер сипалап қалатынның өзінен. Кісіге қарағанда аузы ыржиып, мұрны тыржиып тұрады екен. Езуін қайшылап, үні шіңкілдеп:

    — Сізді танымадым ғой, — деді әлден соң.

    Мен жөнімді айттым. Мандатым есебіндегі аймақтық «Отан» газетіндегі мақаланы көрсеттім. Мүмкін оқыған шығарсыз деп те қойдым.

    Ол кенет есалаң адамша қарқ-қарқ күлді:

    — Біздің ауыл жақтағы демократияға сеніп жүрген сен де бір аузыңды ұрайын екенсің. — Осыны бір айтып салып, артынша сабасына түсіп, байсалдана қалды. — Әй, бір есептен, бәйгеге қатысып бақ сынапты деген атының өзіне тұрады. Ертеңгі күні өкпелеген боп оппозиция жағына шығып кетуіңе де жақсы.

    Байқаймын, бұрынғы алма бақ орны қазір мал жайылатын жер. Тұс-тұстан сиыр, бұзау жетектегендер көбейді. Солардың арасынан ұзындығы мен көлденеңі бірдей қос қара қатын аяқ астынан шаң-шұң бола қалды.

    — О,бәле, — деді кенет кенеп қалпақ, — мыналар мені көріп қалса құрыдым. Сөйтті де арық жағасына жабайы өскен алма шыбықтарының тасасына қарай жасырынып, зытып тұрды. Мен артынан бардым. Екеуміз оңашаланған соң кенеп қалпақ бір қызық әңгіме айтты:

    — Анау шаңқылдасып жатқан екі қатынның біреуі — менікі, екіншісі – ол да өзімдей мал маманы, үлкен ғалым Айтан деген досымдікі. Бірде дәл бүгінгідей жалғыз сиырымды жайып, салпақтап соңында еріп жүргем. Айтанның арқанда тұрған алты айлық бұзауына менің бір жасар бұқашығым келіп сүйкеніп жатқанын көзім шалды. Қырық жыл қазақ елінің малын асылдандырумен айналысқан адаммын ғой. Ғылым докторы, профессор деген атағым бар. Егемендік жылдарында малдан аққұла айрылып, институтымыздың тоз-тозы шықпағанда, ендігі академик болып жүретін кезім ғой. Бір жасар бұқашықтың алты айлық бұзауға сүйкенуі сол сәтте-ақ тәжірибеден қол үзгелі ішімде бұғып ұйықтап жатқан ғылыми қызығушылығымды оятты. Арты не болар екен деп ойлана қарап тұрдым. Шыны керек, дәл мұндайды бұрын-соңды ауызекі әңгімеден де естімеген едім. Ғылыми тәжірибе үшін де мұндайға жол берілмейтін.

    — Шапты ма?

    Кенеп қалпақ сөзін бөлгеніме ренжіген жоқ, көзілдірік астынан мұрнын тыржита кергіп, бетіме сығырая бір қарады да:

    — Шапты, — деді жайбарақат.

    — Сосын?

    — Бұзау одан өлмеді. Бірақ екі қатын бірінің етін бірі тірідей жеп қоя жаздады.

— Не үшін?

    — Енді бұл мал болмайды, өледі, құн төлейсің, — деді бұзау иесі.

— Мен жетектеп әкеп салғам жоқ, бар пәле көзін сүзген өз бұзауыңнан.

— Сен үйтіп менің алты айлық сәби бұзауымды күнәһар қылма, — деді анауысы. Әттең, байлаулы тұрғаны ғой. Әйтпесе қашып құтылып кетпей ме. Кінәлі — сенің зорлықшыл алакөз бұқашығың. Сондай бұзықты жас бұзаулардың ішіне жіберген басты кінәлі сенсің!

    — Оттапсың! — деді екіншісі, — мал да иесіне тартады деген. Өздеріңе тартып шуынан шықпай жатып қағынған өз бұзауыңнан көр.

    Соңғы сөз Айтан досымның қатынының шымбайына қатты батты білем. Өйткені оң жақта отырып он бес жасында бала тауып алған қыздары бар, менің қатынымның меңзегені сол еді. Демек, бейбіт келіссөз мерзімі бітті. Қару жұмсайтын кезек келді. Айтанның қатыны айқайды салып, менің қатыныма тап берді. Екеуі ұмар-жұмар болды да қалды. Бірінің бетін бірі тырнап, шаштарынан жұлып ырс-пырс етіп жүр. Амал жоқ, айырдым. Айырғанымды қайтейін, енді екеулеп маған жармасты: Қайда қарадың? Әлде көріп тұрып әдейі ажыратпадың ба? Еркектер арсыз, мұндайды көрсе, жыланға арбалған көл бақадай көздері бақырайып сол жерде қатады да қалады. Мүмкін кезекті бір ғылыми тәжірибем деп ойлаған шығарсың?…

    Қойшы, сонымен, біресе маған тиісіп, біресе өзара шаңқылдасып екі қатын ақырында ауыл биінің алдына барып жүгінген. Ол байғұс сен тимесең, мен тимен бадырақ көз деп еш әңгімеге тікелей араласпай, еш шаруаны тиянақтап шешпей, бар болғаны әр үйдің ауласындағы тауығы мен шөжесін санап қана жоғарыға мәлімет беріп, өз басын сақтап қана жай қарап отыратын бозым. Кекіл шашы жалбырап, мұндай даудың шешуі азаматтық кодексте де, қылмыстық кодексте де көрсетілмеген, мен не істеймін, — деп алақанын жаяды. Бұзау өлмепті ғой. Сабыр сақтап артын күтсеңдерші, — дейді.

    — Расында да егер бұзау өлмесе, несі дау. Ұзатылатын қыз емес қой.

    — Мәселенің өзі де сонда, — кенеп қалпақ менің сөзімді іліп әкетті. — Алты айлық бұзау буаз болып қалған ғой. Әне-міне туып қалар деп екі жақта күтіп жүретінбіз. Сол жазым болмаса игі… — Бұта арасынан мойнын қылтита созып, әлгінде қатындардың даусы шыққан жаққа қараған. Мен де қарадым. Дауласушылар, сірә, айқас алаңын ауыстырған болар, көрінбейді. Кенеп қалпақ қуанып, жеңілденіп қалды.

    — Сөйтіп, парламентке депутат болудан дәмем бар деңіз?

    — Иә, солай.

    — Онда жүр, — деді кенеп қалпақ өзі алға түсіп жол бастап. — Сиырды құдайыма тапсырдым. Бірер сағат ішінде көлденең ұры келмесе, ешкім тиісе қоймас. Оған дейін мен саған ауылды аралатып көрсетіп шығайын.

    Отынға оталып кеткен алма бақ бітіп, ауыл шетіне кіргенде, қос босағадағы екі үй көзге ерекше түсті. Жау жолына бөгет болар қамал дерсің. Және бір-біріне ұқсастығы егіз қозыдай, түсі сұр екі қабат, шатыры көк сырлы қаңылтыр, темір десте қоршауының биіктігі кісі бойы қол созым. Темір тормен межеленген қоралары да кең. Жақындап, тұстарынан өтіп кеткенше үйлерінің соншалық үлкендігінен басқа тағы екі нәрсе назарымды аударды: үй аулаларының бақпен шектелетін тұстары қойдың, сиырдың, шошқаның шөп-шалаң араласқан тау-тау қиынан аяқ алып жүргісіз. Күл-қоқыс, шыны сынықтары, пластмасса бөтелкелер, қағаз қиқымдары, шіріген, іріген ескі заттар, бұйымдар, бөлшектер, ірі қара малдың сояу-сояу сүйектері. Екінші — аулалардағы қатталған алуан түрлі құбырлар, ағаштар, кірпіштер, моторлар… Бұзылған немесе өздері әдейі бұзған кешендердің керектісін сүйреп әкеп аулаларына жинай берген сияқты.

    — Институттың тәжірибе шаруашылығы деген болған-ды, қазір де бар, — деп менің ойымның үстінен дөп түсіп, кенеп қалпақ сөз бастады. Қырық мыңдай қойы, екі мыңдай жылқысы, мыңдаған сиыры, алты жүздей түйесі бар еді. Техникасын айтпаймын. Кезінде Алматыдағы үкімет адамдары үшін шәрбат шұбатты осы біздің ауылдан жеткізіп беріп тұратынбыз. Сол қыруар көп малдан бұл күнде тігерге тұяқ та жоқ, зым-зия. Қазірде де бар дейтінім, шаруашылық ресми түрде тарқатылған жоқ. Жекешендірілген де жоқ, бұрынғы атауы қаз қалпында сақталып отыр. Бірақ бүгінгі сиқы әлгіндей.

    — Мыналардың біреуі, — деді кенеп қалпақ зәкірге қойылған алып мұхит кемелері сияқтанып өңкиіп артта қалып бара жатқан қос үйді нұсқап. Сол құрыған шаруашылықты басқарып отырған директордікі, екіншісі оның орынбасарынікі.

    Ұзындығының өзі бір көше бес қабатты зәулім ғимаратты көріп келем. Бірақ кәшегімен қоса жұлынып алынған терезе ойықтары соқыр адамның көзіндей боп көңілге аянышты да қорқынышты үрей шақырғандай еді.

    — Институттың жаңа лабораториясы ғой, жабдықтары қандай, жиһаздары қандай! Ине жіптен жаңа шыққан бетінде ту-талапайға түсті де, қайта қиратылды.

    Осылайша кенеп қалпақ профессор ерінбей-жалықпай ауылды бір аралатып көрсетіп шықты. Кеңес өкіметі деген заманда жер шарындағы барлық, құрлықтың алтыдан бір бөлігін алып жататан мемлекеттің ауыл сәні бәйгесінде бірінші орынды иеленген киелі мекен екен. Көше-көшедегі мәрмәрмен көмкерілген арықтардан күндіз-түні бір тынбай сылқылдап күліп су ағып жатса, жиек-жиегі алма, алмұрт, қара өрік, сары өрік ағаштарымен өрнектелген. Асфальт айнадай. Екі үлкен қазандықтың қуаты қыста да үйіңе шілде орнатып қояды екен. Уалаят орталығы қызыққандай мәдениет сарайы, аурухана кешені, жем цех, шұжық өндірісі, көпшілік монша, қысы-жазы алуан гүл, көкөніс өсіретін орын, қымызхана. Қазір… Кейбірінің құр қабырғасы ғана тұр, кейбірінің үйінді топырақ боп орны ғана томпиып жатыр. Қайсы бірінің тіпті орны да жоқ.

    — Ойпырмай, «Дайын асқа тік қасық», — деуші еді. Осынау дайын дүниеге қызығып, мынаны маған берсеңдерші, меншіктейін деушілер табылмағаны ма?

    — Неге табылмасын. Болды ондайлар. Бірақ билік басындағы бишікештер біреу ішіндегі шүберекке, екіншісі есік-терезелеріне, үшіншісі жабдықтарына қызықты. Ухит-сухит қылды. Сатты. Сатқаннан қалғандарын өздеріне тасыды. Тасығаннан қалғанын жұрт бөлшектеп әкетті.

    Кеңсеге қарай беттеп барамыз. Тағы бір көлденең көшеге өткенде біреулер күйбеңдеп үй жарына белгілер орнатып жатты. Шапқанбайталов па, Байталшапқанов па, әйтеуір, сондай бір есім. Қазақ, топырағына қатысты азын-аулақ, мағлұматтар арасынан кездестірмеген секілдімін. Дәу де болса ұлт кеудесіне шырақ жаққан біреу болды ғой. Әйтпесе осы ауылдың бар жақсысы бүлініп-қирап жатқанда бүйтіп сонша тыраштанбас еді ғой, — дедім де қойдым.

    Маңдайшасында «Ауыл биі» деген жазуы бар шағын үйдің дәлізіне кіре бергенде жоғарыдан шаң-шұң дауыстар естілді. Таныс дауыстар. Бағанағы қос қара қатын, сірә. Жорамалым дәл келді. Өйткені қасымдағы кенеп қалпақ профессор табандатқан аттай қалт тұра қалған еді.

    — Ой, мен кеттім, — деді ол асығыс сөйлеп. — Анда барсам, — сұқ саусағын жоғары шошайтты. — Құрыдым… Бірақ айтпады деме, сайлауда саған дауыс бермеймін. Дауыс беретін адамымыз белгіленген.

    — Оу. Ол қалай?

    — Ол солай. Қалғанын биекеңнің өз аузынан білерсің. Кенеп қалпақ профессор ұрлатып алмасам етті деп мазасызданып сиыры жаққа кетті, мен жоғары екінші қабатқа көтерілдім. Шаң-шұң дауыстар шығып жатқан бөлмеге жеттім. Терезеге қиғаш қойылған үстел басында ауыл биі отыр да, оның екі қапталында бүйірлерін таянып, бір біріне сөзден дес бермей өзара шаптығысқан манағы қос қара қатын. Олар үстеріне кірген бейтаныс кісіні көріп, сәл басылғандай боп, маған екеуі екі жақтан ожырая қарасып қалды. Мен ауыл биіне ғайыптан келген құтқарушыдай көріндім білем, түнеріңкі жүзіне лезде шуақ үйірілді.

    — Шаруаңызды айта беріңіз, — деді бірден маған бұрылып.

    Менің депутаттық додаға үміткер болу ниетім барын естулері мұң екен, күні бойғы ұзақ салғыласудан ботқа беттері алабұрта қызарып, көз еттері домбыға ісініп кеткен, бір-бірінен егіз қозыдай айнымайтын қос қара қатын қатарласа шу ете қалды. Дауыстары да мұндай ұқсас болар ма, төс темірге балға соққандай шың-шың.

    — Мынаның мезгілі жетпей азғындаған бұқашығы менің әлі уызынан шықпаған бұзауымның ақыры түбіне жетіп тынды. Құн төлесін. Әйтпесе сот арқылы кестіремін.

    — Кестіресің, әдірам қал. Уызынан шықпаған дейді ғой.

    — Уызынан шықпаса қалай буаз болады?

    — Әй, қоясыңдар ма, жоқ па? Шақшадай басымды шарадай қылдыңдар ғой. — Ауыл биі орнынан атып тұрды. — Осы ауылдың әтеші мен тауығы, төбеті мен қаншығы, бұқашығы мен бұзауы арасындағы әңгімені шешу менің міндетіме жатпайды. 

    — Сонда сен бұл жерде не үшін отырсың? Ауылдың жарты жұрты қайыр сұрап тентіреп кетті. Ал сен…

    — Ауылдың қос қапталынан қос өзен ағып жатыр. Сонда да ел ауыз суға зәру. Шешпейсің. Сырт түгіл өз кеңсеңнің алды-артындағы ағашқа дейін отап жатыр, қой демейсің. Күл-қоқыс, мал қиы өңдіршекке жетті, ертең жұқпалы пәле келсе қайтесің?

    Шап-шап сөздердің қос семіз қара қатынның қайсысы қайсысынікі екенін ажырату қиын. Дегенмен арамза бұқашықтың осыдан тоғыз ай бұрын алты айлық сәби бұзауды сүріп кеткен көргенсіздігінің қайта жаңғырығуы қисынсыз емес екен. Мезгіліне жетпей ерте күйлеген бұзаудың ғұмыры қысқа болып, толғақ үстінде өліп кетіпті жануар.

    Е, мал ашуы — жан ашуы деген. Сондықтан бұл қос бәйбішені өзара сөзге келісіп бет жыртысты деп сөкпейік. Иә, малсақ қазақ үшін бұрын-соңды кездеспеген оқшау оқиға болғаны даусыз. Алайда оның сырын ашып айғақтауды мал асылдандыру ғылымының докторы, профессор кенеп қалпақтың алдағы ғылыми жетістіктерінің тұздығына қалдырсақ қайтеді… Осы сияқты бірдеңелерді айттым ба, депутат сайлансам сендерді от жағып, күл шығарудан құтқарам дедім бе, әйтеуір, қос қара қатынды алдап-сулап сөзге көндіріп, қалған әңгімені көшеге шығып жалғастырыңдар деп есік сыртына ақыры шығарып салдым-ау.

    — Уһ, Аллай, қырықтың бірі — қыдыр деуші еді, сіз маған қыдыр болып келдіңіз, рахмет, — деді ауыл биі жеңілдене сөйлеп. Бірақ бірден ашығын айтайын, сайлауға түспей-ақ қойыңыз, бәрібір өтпейсіз.

    — Ие, неге? Мен ел ішінен шыққан адаммын. Қарапайым халықтың жағдайын өте жақсы білемін.

    — Көрініп тұр білетініңіз. Дегенмен орын бітеу.

    — Бітеуі қалай?

    — Кім сайланатыны осы қазірден белгілі дегенім ғой. Ауыл биі мені іштей аяп отыр-ау, бетіме мұңая қарады. — Өзіңіз де білесіз, менің мұндай сөз айтуға құқым жоқ. Жоғарғы жақ естісе басым кетеді. 

    Осында келерде көшеде көрген көрініс көз алдыма тұра қалды. Біреулер күйбеңдеп үй қабырғаларына белгі жапсырып жатыр. Белгідегі жазу Байталшапқанов па, Шапқанбайталов па еді…

    Не де болса ірілігімді көрсетіп қалайын дедім.

    — Мен де осы елдің нақ тумасымын. Алакөзбін.

    — Ол да Алакөз, — деді ауыл биі, оның үстіне жоғарғы жаққа орныққан адам.

    — Ә, солай ма еді… қайта сайланбақшы екен ғой…

    — Сайланады, — деді ауыл биі.

    — Көшеге есімі берілген…

    — Соның әкесі.

    — Қазаққа қадірі өткен аяулы жан болды ғой. Мен неғып білмедім екен…

    — Ертеректе, Сталин заманында, колхоздың қойын баққан деседі.

    Тілім байланды. Ендігі сөз бен тұрыста мән қалмаған секілді. Дорбамды иығыма ілдім де, ауыл биіне қош деп те айтпастан ақырын шығып жүре бердім. Оған қош демегенім, жек көргендіктен емес, қайта рахмет. Шындықты айтты. Билік тізгініндегі ілдебай шірік шеге екенін жасырмады. Оның міндеті халық тұрмысынан мәлімет жинау, қарғаны тауық, итті шошқа, шошқаны сиыр, сиырды түйе, қурайды тал деп көрсету, өзінен жоғарғының қыбын табу, айтқанын екі еткізбеу. Демократия ойыны кезінде керек адамға дауыс жинап беру. Шірік шеге болса да тұғыры әбден күйреп түскенше кекіл шашы жалбырап, қаңырап қалған ғимараттың бір бөлмесіне елеусіз келіп кіріп, әлдебір жұмыс тындырған кісімсіп, кейде осылай ырың-жырың боп, көбіне өзімен-өзі үн-түнсіз отыра береді де…

    Далаға шықтым. Алатаудың басын бұлт торлап, төңірек-маңайға көлеңкелер түсіріп, дүниеге көңілсіздеу рең беріп тұр.

    Арықтар құрғап, кеңсе айналасы қоқыстанып, балтадан аман қалған бірлі-жарым ағаш жапырақтары тым ерте сарғаюға бет қойған. Қыр жақтан лекіп аңызақ жетті. Көше-көшенің мал қиы араласқан шаң-тозаңын көтерді. Қағаз қиындылары, жеңіл целлофан қалталар әуеге қалықтады. Құдды бір Балқаш көлі бауырынан мың сан шағала ұшып шыққан тәрізді. Алдынан көлденеңдеп сөмке сүйреткен бір жас әйел өтіп бара жатты. Жүзі таныс секілденген. Қайдан көрдім дегенше, ол тез-тез адымдап ұзап кетті. Сонда ғана есіме түсті. Кеше маған жолсерік болған Айсұлу. Мұғалім келіншек. Ол мен жаққа қарамауға тырысып, бірдеңеден құр қалатындай аяғын асыға басады. Әрине, ол да мені таныды. Түсінем ғой, бітпеген көпір сияқты ұзаққа созылып, қуырылып тұрған өтпелі кезең мынау. Адамдар таныс-біліс болудан қашпағанда қайтеді. Тек ісі түскеніне ғана пакетін сүйретіп, басқа амалы жоқтықтан алдына еріксіз барады.

    Кешегі таныс жолмен ауыл шетіне қарай шығып келемін. Қыр жақтан апалақтап кіріп, лап ете түскен жынды құйын басылуға айналды. Ақ шағаладай көкті жапқан қағаз қиындылары, целлофан қалташалар ақырын қалықтап келіп, жерге қайта құлап түсіп жатыр. Ағаш бастарын ағартып бұтақтарға ілініп қалғандары да бар. Танауыма тығылған мал қиы мен адам қиының үгінділерін түшкіріп тастадым, тынысым кеңіп, жеңілденіп қалдым. Ойым қозғалды. Қиялыма қанат бітіріп, жаныма шуақ орнатқан депутат болсам-ау деген тағы бір арманымның құрдымға кеткенін түсіндім. Қызық. Басым орнында, аяқ-қолым бүтін, соқтауылдай азаматпын, әр нәрсеге талпынам, ойбай, елім, бауырым қазағым демей-ақ қояйыншы, тамырынан жұлынып құрып бара жатқан кішкентай ауылымның керегіне жарасам деймін, қолым ауа қармайды, маңдайым тасқа тиеді. Неге?

    Арман… Осы сөзді қазақ бүгін ұмыта бастаған секілді ме… Ауылдың биін көрдім. Не ойлап отыр? Ештеңе де. Оған бәрібір. Шірік шеге болса да ілінген жерінен шығып қалмаса болды. Тиесілі жалақысын алып, жоғарғының айтқанын бұлжытпай орындаса жетеді. Ауылдың бар жақсысы талапайға түсіп қирап, белшеден боқ басып кеткеніне қиналмайды. Өйткені оған арман қуып, қиял қанатына мінуге рұқсат жоқ, оған ондай өріс берілмеген…

    Мұғалім Айсұлу… Жұмыссыз байы үйде отырып от жағады, күл шығарады, сиыр сауады, бала бағады. Өзі оқымайтын балаға үлгерді деп өтірік баға қояды. Қайсыбір есейіп пісіп кеткен оқушы қыздың етегін аңдимын деп аяғын қан жоса қанатып, артынан іздеп жүгіріп жүреді. Мұндай күйкі жанның қай жерінен арман шықпақ. Арманы жоқ ұстаздың алдынан өткен шәкірт қыран болмақ түгіл қарға боп та ұша алар ма екен…

    Сен ше, Нұрберген досым, сен армандайсың ба? Әй, білмеймін. Ал бірақ есеп-қисапқа жүйріктігіңе шүбәм жоқ. Банктегі ақшаңның өсімін, фирмаларыңдағы табысыңды күні-түні шотқа қағудан-ақ қолың бір босамайтын шығар. Мұндайда қауашақ бастың қуысында арман мен қиялға орын қалады деймісің. Әйтпесе ата-бабаң сүйегі жаткан Белтұрғанды ұмытар ма едің…

    Неге екенін қайдам, Нұрберген, сенің қызың Ләззатты да соңғы кезде жиі ойлайтын болып жүрмін. Ол менің көзіме тәнін сатып қу тамағын асырап жүрген күнәһар емес, жер бетіндегі өзім білетіндердің ішіндегі ең адал, ең әділ жан болып елестейді. Сондағы: «В первый раз в жизни я почувствовала себя женщиной» деген сиқырлы сөзі құлағымда ызыңдайды, жүрегімді жылытады. Сол сөздерде, сен қалай ойлайсың, меніңше бір жұмбақ, сыр бар секілді.

    Бөпесін құшақтап, қиян шет пұшпақтан қашып шыққан, аяқ басқаны азап пен қорлық, қаршадай қазақ келіншегін де ойлап қоямын. Алматыға аман-есен жетті ме екен байғұс? Бөпесін жетімдер үйіне беріп қоймаса жарар еді. Өзі жезөкшелер қатарын толықтырмаса игі еді. Мен еркекпін, біреудің қорасындағы боғын күресем де өлмеймін. Талай қыз-аналарымыз қор болып, борбай арасынан нан тауып жеп, сайқалдардың нәпсі сусынын қандырып жан-жаққа ыдырап әлем кезіп кетіп жатыр. Сен күлсең де айтайын, Нұрберген, сол жаныма қатты батады.

    Мә, Нұрберген! Депутат сайланам, елге пана болам, халқымды көгертем деген күні кешегі күпінген биік ойым бүгін аяқ астынан өйтіп-бүйтіп күн көрермін, өлмеспін деген қайыршылық шешімге келіп тіреліп қалған ба?… Жан-жағыма қарасам, Алатау орнында, тек басындағы манағы қадау бұлттар қоюланып, түйдектеле тұтасып, етекке қарай сырғи түсіп келеді екен. Ауадан салқын жаңбырдың иісі сезіледі. Осы сәт бір жексұрын ой санамды шарпып өтті. Жүрістің англосакстық түрін таңдап алып, Белтұрғаннан екпінім тау қопарардай болып арындап-ақ шығып едім, енді байқасам, тапырлап бастап, қазақшылап әлі сол жерде тыпырлап қана жүр екем…

    Белтұрған. Алтынбай.

    5 қазан 1999 жыл.

 

X

    Долдана түтігіп жеткен қара күздің толассыз ұрғылаған суық жаңбырының астында жаяу-жалпы жол жүріп, Белтұрғанға қалай аман-есен жеткеніме, шыны керек, өзім де қайран асырмын. Кейін есімді жиған соң айтады: үсті-басым малмандай су әрі сүрініп-тайғанап құлай бергендіктен сарыала-торыала саз балшыққа былғанып, шүңірейген көзім ғана жылтырап Тоқсанбай шал мен Тоқтыгүл әжейдің үйіне таяна бере ұшып түсіппін. Қатира, Құндыз, Жанат бар, ес-түссіз жатқан жерімнен ішке сүйреп кіргізеді. Әуелде мас па деп ойлап, аузымнан арақ иісі шықпаған соң, суық тиген, миы айналған деп ұйғарады. Аудан басындағы емханаға аяқ жетпейді, дәрі жоқ. Енді қайттік деп қиналғанда, Тоқсанбай шал бұзауды сойыңдар дейді. Қатира, Құндыз, Жанат үшеулеп бұзауды жайратып сойып тастайды. Тоқтыгүл әжей дәрілік жас сорпа қайнатқанша тағы да Тоқсанбай шалдың айтуымен үш қатын мені жалаңаштап шешіндіреді. Жылы төсекке жатқызып қойып, қойдың құйрық майымен бүкіл денемді жақсылап ысқылайды. Езуімнен қасықтың сабын тығып, қарысып қалған жағымды ашып, сары май қосқан ыстық сүт жұтқызады. Сәл демалтып алып, жас еттің қара сорпасын ішкізеді. Сол жерде пора-пора терлеп, балқып ұйықтап кетіппін…

    Есімді жиып, көзімді ашқанда бәрі үйіріліп шай ішіп отыр. Менің жазылып тұрғанымды көріп қуанысып қалды. Біреуі шылапшынға жүгірді, біреуі қолыма су құйды. Ақыры міне, Құралайдан басқамыз түгел дастархан басындамыз. Байқаймын, бәрі менің аузыма қарап үңіле қалған, хабар күтеді де. Не айтайын. Депутаттық орын бітеу екен дедім. Басқаларды білмеймін, Тоқсанбай шал бірден түсінді. — Ие, өзі де солай болуға тиіс қой, — деді. Байлар мен бишікештер енді ешкімге жол бермейді. Абай жарықтық айтпады ма: «Болыс болдым мінеки, бар малымды шығындап», — деп, өзіміздің Жамбылдың да айтқаны бар ғой: «Жанғойлық болысы пысық келеді,… көздерін қысып келеді, — деп… Байталшапқанов деген біреуге көше атауын беріп жатыр екен», — деді. Ол Сталиннің қойын бақса, мен Сталиннің де, Хрущев, Брежнев, Андропов, Черненко, Горбачевтің де, егемен болған еліміздің де қойын бақтым. Өлгем жоқ, тірімін. Ел есе, көрсе қайда қарайды, көздері соқыр емес қой. Менің ұлым Ауған соғысына жем болып кетпегенде, кім біледі, ол да депутат боп жүрер ме еді. Ұлым тірі болса, мен бұлай иесіз күшіктей жұртта қалып, жер шұқып отырам ба. Солай, жандарым, кедей байғұс енді бұдан былай мезгілімен бұйырған тамағын ішіп, көйлегін бүтін дегенге мәз болар. Бір жағында байлық пен билік, бір жағында қарапайым халық, осылардың ортасында қызыл сөзден қымыз сапырған қу жақ суайттар жүрер, байлардың байлығына тамсанып, бишікештердің бекзаттығын айтып көпірер, жоқ-жітіктің кедейлігін бетіне басып табалап жерлер. Алғашқыларын ақсүйектер деп, соңғысын қара тобыр деп халқын қорлап, өз ұлтынан өздері жерінер…

    — Ал, кемпірім, — деді Тоқтыгүл әжейге қарап, — бұзаудың қалған етін түгел асыңдар. Бейіт басына барып қайтайық, аруақтарға тәу етіп…

    …Ой, заман-ай, сенесің бе, Нұрберген, былайырақ шығып қырат үстінен қарағанда, кешегі алпыс үйлі ақар-шақар аулымыз ескі көңнің орнындай ғана боп шүңкиіп қалыпты да, оның есесіне аруақтар жатқан қорым іркес-тіркес қала болып кетіпті. Келген бетте төрт-бес адам әркім өз жақынын іздеп, бейіттердің арасына сіңіп-сіңіп жоғалды. Қорым сырттай тұтас, еңселі көрінгенмен ішінен көргенде алуан түрлі. Өрнекті кірпіштен өрілген күмбезділері, төрт құлағы дүниенің төрт бұрышын тіреп тұрғандай сүйектілері, шойын шарбақпен қоршалып, құлпы тастарына марқұмның бейнелері қашалғандар, шөгіп, мұжылып төмпешікке айналған сыпалар, бет топырағы түсіп, ортасы ойылып, шұқанаққа айналып кеткендері де бар. Бейіттердің түр-тұрқында аруақтардың қай жылдары дүниеден озғанын айқындайтын белгілермен қатар тірліктегі мәртебесінен хабар беретін нышандар да жоқ емес. Бірақ бәрі меңіреу тым-тырыс. Көптен келмегендіктен бе, астын білмеймін, үсті үнсіз дүниенің ара-арасымен қиралаңдап жүріп, әке-шешем қабірін зорға таптым. Сыпа балшығы езіліп, жан-жағына жайылып, тым аласарып кетіпті. Басына белгі ретінде шаншылған таудың үшкір жабайы тасы болмаса танымай да қалады екем. Әкем де, шешем де совхоздың бірде малын бағып, бірде шөбін шауып, қайда айдаса, сонда жүретін қара шаруасы болған деседі. Шалғы пышақтары тиелген машинада келе жатқанда, машина аударылып, екеуі бір күнде, бір мезетте шалғы пышағына туралып өлген. Мен сонда үш жаста көрінем. Олар менің жадымда елес болып та жаңғырмайды. Естелік ойдан мақұрыммын. Тек санам осы жерде сенің әке-шешең жатыр дейді. Жүрегім лүпілдеп, бойымнан бір әдемі жылы ағын сезінем…

    Бейіт басында исі мұсылман аруақтарға құран қайыруға міндетті ғой. Мен, әрине, ондайдан мақұрыммын, білмеймін. Солбырайып Тоқсанбай шалдың артынан бардым. Ол Тоқтыгүл әжей екеуі құлпытастың шекесінде бес жұлдыз қашалған жалғыз ұлдарының басында үнсіз отыр. Жалғыз ұлдың мүрдесін алыстағы Ауғаннан темір табытқа салып алып келген. Әскерилер табытты ашқызған жоқ. Көрді терең қаздыртып, сол күйінде жерлеген. Кейбіреулер табытта мүрде жоқ, күл мен топырақ қана десетін. Онысын кім біліпті, мүмкін рас та шығар. Әйтеуір, есте қалғаны — мүрде жерге берілгені, сосын құлпытасқа қашалған осы бестармақты жұлдыз.

    Мен келгенше сағыныштары  басылған болар, Тоқсанбай шал мен Тоқтыгүл әжей отырған жерлерінен үн-түнсіз көтеріліп, қорым арасының жықпыл-жықпылымен ауыл жаққа қарай бет алғандай еді. Кенет алдымызда келе жатқан Тоқсанбай шал бір ескілеу мола тұсына іркілді. Әлгі молаға мен де назар салдым. Отызыншы-елуінші жылдардың әйгілі белсендісі, қазақтарды колхоздастыру ісінің аса ірі қайраткері — Белтемір марқұмның жатқан жері екен. Төрт бұрышынан шойын тіреу орнатылып, ара-арасы өзара білемдей-білемдей темір шынжырлармен керілген. Ортада Белтемірдің тастан қашалған кеудеден жоғары бейнесі. Бала кезімде көзіме тым асқақ салтанатты көрінетін. Ал қазір… Шойын тіреудің екеуі құлаған, біреуі қисайған. Шынжыр кергіштер тот басып, топыраққа былғанып жерде жатыр. Әу баста тасында жарықшақ болған ба, Белтемір қайраткердің бір жақ шекесі ұшып кетіпті… Төбесіндегі сауысқандар мен кептерлердің саңғырығы жаңбыр, қар суымен езіліп, төмен қарай сорғалағанда көз аңғалағы арқылы өтіп, бет-аузын шөлдеп келіп айран ішкендей айғыздап тастапты. Бейне көз жасын тыя алмай жылап тұрған тәрізді. Астының топырағы шайылған болар, шалқалап кетіпті. Енді болмаса құлап түсіп, жұлдыз санағандай аспанға қарап бақырайып қалатындай. Бәрінен де бұрын менің назарымды ерекше аударған нәрсе — көрдің төрт бұрыш айналасы шұрық-тесік, қорымның атжалманы, егеу құйрығы, сасық тышқаны — бүкіл кеміргіш осы жерге келіп ұя салғандай-ақ екен.

    — Аз күн тіршілікте қанша күпінсең де, ақыры осы ғой, — деді Тоқсанбай шал, естіп тұрмысың дегендей мен жаққа қарап қойып. Дегенмен, Тоқбергенге қарағанда мұныкін шүкірлік дерсің. Алакөз табының бірінші байы атанған Тоқберген мырзаның сүйегі қайда қалғаны да белгісіз. Оны іздеген, ізіне түсіп сұрау салған да ешкім болған жоқ. Ол түгіл өз балам еді деп араша түсіп, кешегі Балшабектердің қанды қасабынан жанын алып қалған Белтемірдің басына да Бекбергені бар, одан туған Нұрбергені бар, ешқайсысы бір айналып соққан да жоқ, өйтіп болып-толғандарының енесін… — Аруақтардан қаймықты ма, Тоқсанбай шал тап осы жерде сөзін жұтып, әрі қарай айтпады. Өзі де қиралаңдап, қиралаңдаған кемпірін соңынан ілестіріп, ілгері басып жүріп кетті…

    Қорым арасынан шыққан елестер сияқтанып әр тұстан созалаңдап, бәріміз ауыл жақ, шеттегі ашық, алаңқайға жиналғанбыз. Енді ортақ дұға оқып, алақан жайып, бет сипап жіберсе ғой. Бірақ ондайдан Тоқсанбай шалдың өзі де мақұрым екенін білмеппін.

    — Передовиксің, кәмөнессің дегенге құр босқа далақтап шаба беріппін, — деді ол мұңайып, — құран орнына ұстав жаттадым. Зәмзәм суы орнына арақ іштім… Бір құдай өзі кешірсін. Бірақ шындығы да сол — ата-баба аруағына пейілім адал, ниетім түзу. Сендер де сондайсыңдар, әрине.

    Осы кезде ескі көң сияқты жәпірейген ауыл жақ беттен бір қызыл жеңіл машине күн көзіне шағылыса жылт етті де, қара жолдың шаң басқан сұлбасымен зулатып отырып, әні-міне дегенше бізге тұп-тура анадай жақын келіп тоқтай қалды. Машинадан екі әйел түсті. Бірі — толықша келген, ақсары, жасы қырықтар ішіндегі орыс әйел, екіншісі — қараторының әдемісі, отызға толар-толмас шамасындағы қазақ келіншек. Әзірейлі көргендей үрпиісе қалған бізді жатсынбай жақын келіп, емен-жарқын амандасып жатыр.

    — Уа, кімсіңдер? — деді Тоқсанбай шал… Жүздерің жылы көрінеді. Адасып жүрмеген боларсыңдар?

    Орыс әйел қазақ келіншекке қарады, ол жүзі шуақтана күлімсіреп:

    — Құдай атынан жүрген адамдармыз, ата, — дегенде дауысы көмейіне күміс қоңырау орнатып қойғандай сыңғырлады. — Елге құдай сөзін таратып жүрміз. Жоқ-жітік, кембағалдарға азын-аулақ садақа-сыйлығымыз да бар.

    — Е-е, оларың дұрыс екен. Құдай сөзін айтпаса, уағыздамаса діннен безіну адам пендеге қиын емес көрінеді, шырағым.

    — О, атажан, онда біздің жолымыз болған екен де. Адаспай тура келіппіз. — Келіншек маржандай ақ тістерін ақсита күліп, орыс әйелдің қолындағы қомақтылау құлақты сөмкеден қалың-жұқасы аралас бірнеше кітап шығарды. Сосын бүйіріндегі қағаздары жалт-жұлт еткен екі бөтелке «Парламент» арағын және алды.

    — Аруақтарды еске ала келіпсіздер, құдай ұнататын іс қой, — деп езуіндегі әдемі күлкісін жимаған қалпы қолындағыларды тура Тоқсанбай шалдың алдына әкеліп қойды. — Бір-бір стопкадан ішіп жіберіңіздер. Құдай да, аруақтар да риза болады. Жол түссе, тағы да келерміз. Оған дейін кітаптарды асықпай оқып таныса беріңіздер. Құдай — біреу, соған көздерің жетсе әлі-ақ бәріміз бір қауым аясынан табылармыз. Бауыр, туыс болып кетерміз…

    Қызыл машина мінген әйелдер қош айтысып жүріп кетті. Біз болсақ әлдене сиқырға байланып қалғандаймыз. Сыртында сүйкімді қазақ балаларының суреті бар әдемі кітаптардан бұрын, әсіресе Тоқсанбай шалдың аяғының астында жатқан қыдиып тұрған «Парламент» деген айшықты жазуы бар қос бөтелкеге көзіміз жиі түсе беретіндей.

    — Қой, қайтайық, — деді Тоқсанбай шал отырған жерінен тізесі бүгіліп, белі майысып, әрең деп көтеріле беріп. — Жаңағылар өзі ғайыптан түскен періштелер секілді болды-ау.

    Артымыздан біреу қуғандай құнжыңдап, кемпір-шалдың үйіне тез жеттік. Дастархан тез жайылды. Пісіп тұрған дайын ет алдымызға тез келді. Біздің ауыл самопалдан бас алмай, жақсы арақ көрмегелі қай заман. Қағаздары жылтыраған, аузы күмістелген «Парламенттің» біреуінің тығынын тез ашып жібердім. Жағалай ыдыстарға тездетіп құйдым. Аруақтарға тие берсін айтып тез-тез ішіп салдық.

    Ет желінді. Арақ ішілді. Көңіл көтерілді. Бәрі дұрыс секілді. Ал осындайда өлең айтса ше? Аруақтар қалай қабылдар екен? Сол жағын біліңкіремей дағдарып, үнсіз отырып қалғанбыз ғой. Мен ермек болсын деп, әлгінде өзім көтеріп келген, қазір пеш түбінде үюлі жатқан кітап бумасы арасынан қалыңдау біреуін суырдым. Бір жағында «Ол кім еді?» деген тақырып тұр. Екінші жағындағы тақырып: «Інжілдегі Жохан жазған ізгі хабар» делінген.

    — Дауыстап оқы, бәріміз де естиік, — деді Тоқсанбай шал.

    Мен кітап бетін аштым да оқыдым:

    — «Бұл кітап Матай, Марқа және Лұқа жазған ізгі хабарларға ілесе шыққан. Оны бірінші ғасырдың екінші жартысында Мәсіх Исаның жақын туысқаны және он екі елшісінің бірі Жохан жазған…»

    — Тоқта, ойбай, не оқып кеттің! — деп шаңқ етті Тоқсанбай шал. Мыналарың біз білмейтін Пайғамбарлар ғой, Құранды білмесек те, Пайғамбарларымыздың аты-жөнінен хабарымыз бар секілді еді.

    Мен қолымдағы кітапты айналдыра қарап, мән-жайды бірден түсіне қойдым.

    — Бұл — христиан дінінің құдайы Исус Христос туралы екен, — дедім маған қарап аузын ашып қалғандарды көзіммен бір шолып шығып. Матай дегені — Матвей, Марка дегені — Марка, Лүкасы — Лука, Жохан деп отырғаны — Иоан.

 «Ойбай, масқара болыппыз», «Мұсылманбыз ғой деп жүрсек, кәпір екенбіз», «Өзбектердің баласына орыс болмас бұрын әуелі қазақ болып ал» деп ұрсатыны осындайымызды көрген соң екен ғой. Қатира, Құндыз, Жанат жарыса сөйлеп, жан-жағым күңіренді де кетті. Тоқсанбай шалдың жүрегі айнып, лоқсып, кемпіріне шылапшын алдырды. Зорға шыдап отыр екен, лақылдатып құсып-құсып жіберді. Аузын шала сүрте салып, жылжып барып пеш түбіне кисая кетті.

    — Әй, мен енді өлетін шығармын, — деді. Басқа сөз айтып ләм деген жоқ, үнсіз қалды. Дастархан басынан сән кетті. Сөз тыйылды. Ұнжырғамыз түсіп, көңілсіз тарқағанбыз.

    Ең өкініштісі сол, Нұрберген досым, Тоқсанбай шал сол жатқаннан қайтып тұрмады. Тамақ ішпек түгіл су жұтпай қойды. Әдейі ішпеді ме, әлде өңешінен өтпеді ме, білмедім. Әйтеуір аузының айналасын қаптап, ақ іріңденіп ұшық жауып кетті. Ыстығы бір көтеріліп, бір басылды. Әбден әлсірегені сондай үш күн өтіп, төртінші күн дегенде тілін сөйлеуге әрең келтіріп:

    — Осы жұмаға қарай өлермін, — деді демін қинала алып, кеудесі сырнайдай сырылдап жатып. Қаңғып-босып кеткен елді қайдан іздейсіңдер, алыс-жақынға хабар береміз деп әуре болмаңдар. Бұл дүниеде мен қарайлайтындай енді не қалды. Сыртымды ғана емес, ішкі жан дүниемді де қоса тонатып алғанымды қолыма орыс құранын дәріптейтін кітап ұстап, мұсылман мен кәпірдің аруақтарын шатастырып, мәз болып арақ ішкенде бір-ақ білдім. Жасым тоқсанға таяп ұзақ жасасам да, ақыры арақ менің атау керем болды…

    Шал солай десе де қатындар ішінде мен жалғыз, өзара ақылдасып, саған жеделхат жолдауға ұйғардық, өткен жолғы той жасағанымыздай, тағы да аруақтарыңнан айналайын, ілбіреп іріп тұрған теңге Сүйінбай, Жамбыл, Шоқан, Абайларды жинастырып алып, аймақ орталығына тартып кеттім. Поштаға кіріп, мекен-жайыңды нақты білмейді екенмін, былай деп жаздым: Астана, Үкімет үйі, Бекбергенов Нұрбергенге. Кіндік кескен атажұртың Белтұрғанның ең көнекөз қариясы Тоқсанбай ата хал үстінде жатыр. Кеудеңде жаның болса, тез жет…

    Иығымнан бір ауыр жүк түскендей жеңілденіп қалғам. Біреулердің самбырласа сөйлесіп тұрғандарын байқадым. Кей сөздері елең еткізді де, құлағымды түре қойдым. Мәссаған! Міне қызық, Жетікөл уалаятының әміршісі Уақытқұл Зымыранов алтын қор жасаймын деген ұлы жоспарынан бас тартыпты. Өйткені елі қайыршы екен, білмей келіпті. Енді кім басында не өткізсе, сонысын кері қайтарып алатын болыпты. Қайтқан малда қайыр бар. Зыр жүгіріп-зымырап халықтық банкке келдім. Кезекте үш сағат тұрып жөнімді айтсам, тесіктің арғы жағындағы қара қыз тізімнен іздеген боп әлдебір қағаздарды ақтарды, компьютерге үңілді, еш жерден таппады.

    — Кешіріңіз, Белтұрған деген елдімекен атымен жоқ.

    — Мүмкін емес. Дауласып жүріп, өз қолыммен енгіздіргем. Тоқтыгүл әжейдің аузынан байқаусызда ұшып кеткен алтын тісін ортасынан қақ бөліп, Тоқсанбай деген шалы екеуінің атынан тапсырғам.

    — Мынаның өзі есі дұрыс па дегендей қара қыз бетіме ожырая қарады.

    — «Отан» газеті мені мақтап «Белтұрғанның биік белесі» деген мақала да жазған болатын.

    Газет, мақала деген соң ба, көзі шапыраштанып, енді болмаса ашуға басқалы тұрған қара қыз кенет жұмсарып:

    — Сенбесеңіз, өзіңіз қараңыз, мінеки, — деп қағаздағы тізімді алдыма жайып салды. Компьютердің экранын бұрып әкеп көз алдымда ақтарды. Рас екен, Белтұрған еш жерде жоқ. Қызық. Сонда біздің кісі басы бес жүз теңгеден өткізген ақшамыз, Тоқтыгүл әжейдің кезінде передовик шопан күйеуі салғызып берген алтын тісі қайда жоғалып кеткен?

    Өзімнен кейін кезекте итініп тұрғандарға жол беріп, салымды суға алғызып, сүмірейіп халықтық банктен шықсам, кеш түсіп, қас қарайып кетіпті. Таулы өлке күз түссе, түні суық, сүйегіңді шағады. Тоңып-жаурап, дірілдеп-қалшылдап таң ата Белтұрғанға зорға жеттім.

    Ауыл мені күтіп ұйықтамапты. Тоқсанбай шал кеше іңір үйіріле, батқан күнмен бірге батқандай, соңғы демін үзіпті. Өзінің үйреншікті орны пеш түбінде денесі ескі шүберекпен бүркеулі, бір уыс боп шүңкиіп қана жатыр. Жанында Тоқтыгүл әжей шүйкедей боп бүрісіп отыр. Нұры тайған әлсіз жанары лайланып маған бұрылып қарағанда иегі кемсеңдеп, беті болар-болмас жыбырлағаны болмаса, жылай да, сөйлей де алмады байғұс.

    Ұйқым шайдай ашылды. Шаршағанымды ұмыттым. Белтұрғанның ел санатынан аты өшсе де, тірі жан Қатира, Құндыз, Жанат және мен, Алтынбай — біз бармыз ғой. Білекті сыбанып жіберіп, әуелі Тоқсанбай марқұмның жаназасына жарайды деген артында қалған жалғыз сиырын сойып жайратып салдым. Басында бес жұлдызы қараңдаған жалғыз ұлының моласы қасынан көр қаздым. Ең болмаса о дүниеде еркін жатсын деп лақатын кең етіп кеуледім. Бірақ мүрдені жерлеуге асықпадық. Нұрберген дос, сені күттік. Тап осы жолы қайтсе де келер. Егер осы жолы келмесе, ешқашан келмес деп шештік.

    Сен келмедің. Көңіл айтқан хабарыңды да жібермедің. Сөйтіп екі күн өткізіп, үшінші күн дегенде марқұм шалдың денесін жер қойнына тапсырдық. Осы күндері Тоқтыгүл әжей аузына дым сызудан қалып, өте қатты әлсіреді. Шалының денесін әкетерде қоштасып қалуға есік алдына шығуға да жарамады. Басында ол маған да көр қазып қой деген-ді. Тоқтыгүл әжейдің бұл сөзін өзегін өртеген өкініш-қапамен айтқан шығар деп онша мән бермеген едім. Енді ұзай қоймасына көзім жетті. Иә, Нұрберген, бәрін сыпыра сипаттап тәптіштеп қайтем. Шалы қалай өлсе, кемпірі Тоқтыгүл әжей де солай өлді. Әйтеуір құлағыма әрең-әрең сыбырлап айтқан соңғы өсиетін орындауға жарадым. Томпайған жас көр топырағынан басқа басына еш белгі қойғам жоқ, құдай бізді топырақтан жаратты, жер қойнына қайта алады. Бәрібір артымыздан іздеуші жоқ, қара жердің өзіндей боп кетейікші деген-ді…

    Үш қатын, бір еркек, сонша жалмауыз болғанда да қанша жейді. Дәу сиырдың мол еті бүкіл ұзақ ғұмырлары желқұйын заманалардың ызғарына тап келіп, сайда саны, құмда ізі қалмай, бұл фәни жалғаннан елеусіз болып өткен қос мұңлықтың асын беруге де, жетісімен қырқын өткізуге де молынан жетті…

    Алтынбай. Белтұрғаннан.

    11 қараша 1999 жыл.

 

XI

    Нұрберген!

    Соңғы хатымда суық күз түсе Тоқсанбай шал мен Тоқтыгүл әжейді қара жердің қойнына біржола тапсырғанымызды жазған едім ғой. Марқұмдардың қырқын беріп, ес жиып, бажайласам, қазақтың арғы-бергі талай өлең-жырларына арқау болған атақты Белтұрғанда үш қатын, бір еркек, яғни мына мен, Алтынбай — төртеуміз-ақ қалыппыз. Алайда жапан түзде адасып жүрген төртеуді көз алдыңа елестетші... 

    Дегенмен қатындар мұндайда еркекке қарағанда өлермендеу, пысықтау келе ме деймін. Қатираның баспанасы басқамыздікіне қарағанда тәуірлеу деп Құндыз бен Жанат сонда кіріп алды. Онсыз да бір дастарханнан тамақ ішіп жүрміз, бәріміз бірге тұрсақ қайтеді, ең болмаса тиыш ұйықтаймыз ғой, десті олар маған… Қазақ емеспін бе, өлердей қатты намыстандым… 

    Қой, бұл үш қатынның ортасында бүйтіп қор болғанша, күнімді сырттан көрейін дедім де, тың деп дыбысымды да шығармастан бір түн ішінде Белтұрғаннан бездім де кеттім. Аяқ жетер жердегі ана ауыл, мына ауылды кезіп, жұмыс іздеп, біраз жерді шарладым. Қайда да кәсіп жоқ, жүдеу ел. Бірер жерде фермерсымақтарды кездестірдім. Қолындағы бар шаруасы — бала-шағасы, жақын туыстары бар — өз бастарынан артылмайды екен. Десем де іздеген жетер мұратқаның жөні келді. Мүмкін білетін шығарсың, Тартөбе ауылын. Біздің Белтұрғаннан күнгейге қарай жиырма шақырымдай жерде тұр ғой. Сондағы жаңа байи бастаған бір ауқатты адамға жалдандым. Қортық денелі, қарнымен жер сызғандай семіз бөшке екен. Сонысына қарамастан қимылы ширақ, алға түсіп ап қойқаландап, қай жерде не барын көрсетіп, не істеуім керегін түсіндірді. Бес сиырдың, жиырма қойдың, жүз шақты тауықтың ертелі-кеш жем суын беремін, қиын тазалаймын. Жиналған күл-қоқысты күресінге шығарамын. КАМАЗ машинасы үшін салынған гараждай дөңкиген екіқабатты үлкен үй бу пешімен жылытылады екен. Оған мезгіл-мезгіл от жағамын. Бес қатын таңертеңгі сегізде келіп, кешкі бесте кеткенше күні бойы сатуға деп пельмен жасайды. Оларға ет шауып, оны сүйегінен бөліп, турағыш қайшыдан өткізіп беру — менің міңдетім. Осы жұмыстардың бәрін бұлжытпай орындасам, айына бір жарым мың теңге жалақы төлейді. Жатын орным, үш мезгіл тамағым қожайын есебінен. Бет-аузы ашымай қалған көк аяз қамыр сияқтанған, алакөздеу, түсі суық әйелімен, өзіне ұқсаған әлден қортық, бойжетіп қалған тетелес екі қызымен де таныстырып қойды. Кімнің кім екенін біліп алсын дегені ғой. Өйткені бұлардың кез-келгені — менің тікелей әміршім.

    Нарық заңы, жалдамалы жұмысқа кірісіп кеттім. Құдай басқаның басына салмасын, бұған дейін жұмыс істедім дегенім дәл мынаның қасында курорт екен. Таңның атысы, күннің батысы от айналған жынды көбелекше шыр айналып жүргенің. Тамақ ішіп, дәрет сындырғанда болмаса, қалған жерде бір дамыл жоқ. Түннің бір уағында жаман төсегіме жетер-жетпестен сілелеп құлап түсемін. Тағдырдың тезі, тозақтың өзі деп ойлауға да мұрша жоқ. Бұл үйге маған дейін үш орыс жалданып, үшеуі де асылып өліпті деп естимін. О бейшаралардың өздеріне-өздері неге қол салғандарын енді ғана түсіне бастағандаймын. Ойпырмай, ең жаманы, бақылаушылар назарынан тыс қалатын бір сәтім жоқ, өзі болмаса әйелі, ол болмаса қортық семіз қыздары аяғыңды қия бассаң көреді. Мүлт кеткеніңді калт жібермейді. Атасына нәлет. Ірілігі тайыншадай, басы қазандай, тегі австралиялық дей ме, еркіне жіберсең адам жейтін иті бар. Күндіз шынжырда тұрады. Соның өзінде қасына тауық-құс жақындап кетсе, шыбын қаққандай қағып түсіретін жексұрын. Бірде талтүсте бір ақ тауық пен сар шібидің мойнын бұрап тастап, төңірегін улыған да шулыған жасады. Ойпырмай, мұндай көк бетті бірінші рет көруім, қожайынымның қатынын айтамын да. Тұз көзі ұясынан шығып кете жаздап тұрып, әй, келіп мені жерден алып, жерге салмасы бар ма. Азамат түгіл адам емес, жай ғана міскін екенімді өмірімде тұңғыш рет сонда білдім. Уақыт — жаңа жылдың қарсаңы, азды-көпті бір айдай қожайынның отымен кіріп, күлімен шығыппын. Маған дейінгі үш орыс сияқты бір күні қор болып тұзаққа асылып өлгенше, қаңырап қалған ауылымдағы иесіз қораның ішінде жан тапсырайын деп ұйғардым. Қожайынға еңбегімнің есебін шығар, құжаттарымды қайтар, кетемін дедім.

    — Еңбек тапқан жоқсың. Қайта маған сен өзің қарыздарсың. Қайда барсаң, онда бар, құжат жоқ, — деп қарап тұр қожайыным.

    — Оу, қалайша?

    — Солайша.

    Біздің дауыс көтерген дабырымызға үйден қожайынның қамыр бет, тұз көз әйелі шықты. Қолында қалың дәптер.

    — Мынаның ішінде бәрі жазулы, — деді ол анадайдан шаптыға сөйлеп. – Мінеки, міне. Желтоқсанның үші күні сиырды дұрыс айдамай, бес жылдық алма ағашын сындырдың. Желтоқсанның он бірі күні үш жылдық қытай шиесінің екі бұтағын қойға жегіздің. Қазақстанның тәуелсіздігі күні 700 грамдық бір бөтелке «Қайсар» шарабын ішкенсің. Бүгінгің мынау — жұмыртқалағыш ақ тауықты, екі айдан кейін жұмыртқалай бастайтын шібиімді иттің аузына салып бердің. Ағаштардың күні ертең берер жемісін, тауықтардың жұмыртқасын есептеп көрші, басыңдағы шашың жетер ме екен?

    Бұл кезде қожайынның қортық қыздары да екі жағымнан қамалап, шынжырдағы иттен жаман арсылдап, бір жерімді жұлып түсуге дайын тұр еді. Шын құрығанымды анық сездім. Жалақы төлемек түгіл құжатымның өзін қайтаратын түрлері жоқ.

    Тоқал ешкі құдайдан мүйіз сұрай барып, сақалынан айырылыптының кебін кигелі тұрмын. Не істедім енді? О, тоба, басыма қайдан сап ете қалғанын:

    — Әй, қаңғып келген Намиан! — дедім үнім барқылдай, қатты дауыстап. – Сен менің кім екенімді білмейді екенсің ғой. Мен Алакөзбін! Алакөз!

    Қортық қожайынның ең осал тұсы — жанды жерінен дәл қапқанымды байқадым. Өйткені ол «Алакөз» деген сөзді естігенде шошына селк етіп, жаутаңдап әйеліне қараған. Жасыған көз жанарымен «арандап қала жаздаппыз-ау» дегенді сездірген. Ой, ғажап-ай, қазақ өз табымен ғана адам, өз табымен ғана күшті екен ғой. Осы уақытқа дейін қалай білмей келгенмін. Бұл өңірді Алакөздер әлімсақтан бері мекендейді. Намиандар және басқалар — кейін келгендер, рушылдардың тілімен қазақша айтқанда кірмелер.

    — Ей, бауырым, сонша қатты кетпесейші, — деп аяқасты жұмсара қалған қортық қожайын көлгірси сөйледі. — Мал ашуы — жан ашуы деген, өзің болсаң қайтер ең… Жарайды, өсімін кешірдім. Бірақ тікелей келтірген шығыныңды ұстап қаламын…

    Қойшы, сонымен, бір алма, екі шие ағаштың шыбықтарын 150 теңгеден 450 теңгеге, ақ тауықты 250 теңгеге бағалап, оған бір бөтелке «Қайсар» шарабының құны 150 теңгені қосып, барлығы 990 теңге ұстап қалды. Жалақымның қалған 510 теңгесін қолы қалтырай дірілдеп тұрып зорға берді. Баяғы ескі балон плащтан Қатира тігіп берген дорбамды иығыма іліп, бет алған жағыма тайып тұрдым. Маған дейінгі асылып өлген үш орыстың кебін кимей, өз жанымды өзім олжалап қалғаныма қатты қуандым…

    Асфальттің баяғы кеңестік дәуірдегі ескі сілемімен Белтұрғанға апаратын қара жол айырығына жеткенде, көңілім кенет құлазып сала берді. Екі-үш күн қатарынан қалың жауған үлпек қардан дала тұтас аппақ, жол сорабын басып қалған. Не машина, не адам, не бір мал ізі түспеген. Түс ауған шақ. Күн алабұлттанып, Алатау шыңдарына шырмалып, сәт сайын ақшылдан қара түске ауысып, тұтаса қоюланып барады. Бұлттан түскен теңбіл көлеңкелер қар бетін шұбарлап, онсыз да сүлесоқ иесіз даланы одан сайын жетімсіретіп жіберген. Қар үстінде айбақ-сайбақ жалғыз қисық із тастап, өлдім-талдым дегенде Белтұрғанға жеттім-ау. Жеткенімді қайтейін, келсем, мұнда жан жоқ, Қатира, Құндыз, Жанат бір жаққа көшкен білем, бөлмелер суықтан ызғар шаша үңірейіп, едендері керексіз кәкір-шүкірмен ыбырсып, онсыз да мазаң көңілімді одан сайын құлазытып жіберді. Жылағым келді. Жұртта қалған бұралқы иттей ұлысам деп те ойладым. Бес Франция еркін сыятын кең қолтық байтақ елімде мен бас сұғар, аяқ басар жер қалмағаны ма?…

    Мас адамдай тәлтіректеп жүрмін. Құлып орнына сым бұрай салған өз есігімді таптым-ау, әйтеуір. Сым арасында қыстырылған конверт тұр. Көзімнің алды жайнап кетті. Жүрегім лүп-лүп. Қатира, Құндыз, Жанаттардың хабары шығар. Конвертті суырып, сымды бұрап алып тастадым да, табалдырығын қар тұтқан суық есікті сықырлата ашып, ішке кірдім. Баяғы жетім үй сол күйі, кіре беріс оң жақта шағын қума пеш, төрде белі майысқан темір кереует. Сол жақта қотыр үстел, ақсақ орындық. Неге екенін қайдам, үйге кіре иегім-иегіме тимей қалшылдадым да кеттім. Қатындарға табысымды жуам деп, әрі жаңа жыл құрметі бар, жеті жүз грамдық бір бөтелке арақ, бір бөлке ақ нан, бір білем арзан шұжық ала салғам. Бұларды енді кімге бола сақтаймын. Хатты оқығым кеп өліп тұрсам да, алдымен арақ ашып, бір стақанын қу өңештен өткізіп алдым. Арақ бойымды жылытып, қалшылдағаным басылды.

    Хат, Нұрберген дос, сенің қызың Ләззаттан екен. Мүлде мен күтпеген тосын хабар, үш ұйықтасам түсіме кірмейтін ғажап ахуал. Өлеңде айтылатындай, хатты оқып отырып «теңіз болып толқыдым да шалқыдымды» бастан кешірдім. Қуанышымда шек жоқ, құдай қаласа, Нұрберген досым, шынымен енді сен маған қайын ата болатын шығарсың. Оттапсың деп кергіме, әліптің артын бақ, қазір бәрін де түсінесің.

     «Алтынбай, сен мені қатырдың, — деп бастапты хатын Ләззат, — мен сенен жүктімін. Жазда Белтұрғанда қонып шыққаным есіңде шығар. Сол түні сен мені құртып қойыпсың. Бірақ сен қобалжыма, қатырдың, құрттың дегендерім өкінішім, яки ренжігенім емес, өйткені сен маған ә дегеннен ұнағансың. Алғашқы бетте бұл не деп түсінбей жүрдім. Сосын дәрігерге бардым. Сүйкімді жүзі күлімдеп тұратын, толықшалау, аққұба, егделеу келген сұлу әйел: Құттықтаймын, күйеу жігітті қуанта беруіңе болады, — дейді мені әрлі-берлі айналдыра қарап шығып… Емханадан жаным қанаттанып шықтым. Өмірімнің мүлде басқа мағына алып, мүлде басқа мазмұндағы жаңа кезеңі басталғанын түсіндім. Енді соны қалай ұйымдастыруым керек?…

    Жезөкшелікті біреу өзінің жаратылысына қарай іздеп жүріп, тілеп алады, біреу оған амалсыздан барады. Менің анық білетінім — дәл қазір жезөкшелікпен айналысып жүрген әрбір он бейбақтың тоғызы бұл кәсіпке күнкөріс үшін еріксіз келгендер. Жезөкшелік кәсіп болған соң, әрине, оның да толып жатқан қыр-сыры бар. Кім соны жақсы игерсе, ақылмен айла-амалын асыра білсе, байып та кетеді. Мен рас, ауыз толтырып айтарлықтай сонша бай емеспін, бірақ шүкір дерліктей жағдайым бар.

    Біріншіден, банктен есепшот ашып қойып, бет-алды шашыла бермей, тиын-тебендеп біраз ақша басын құрадым. Соның арқасында компьютердің оқуын оқып, іс қағаздарын қалай жүргізудің түрлі әдістерін үйрендім. Лауазымды әрі ақшалы тұрақты клиенттер табуға ұмтылып, мақсатыма жеткен соң, солардың көмегімен азық-түлік саудасымен айналысатын шағын бизнес аштым. Оған қоса мұнай өнімдері жағындағы ірі фирмада іс жүргізу бөлімінің бастығы болып істеймін. Мұның бәрі бәрібір түк болмас еді. Егер Қытаймен шекарадағы Қорғас кеденімен байланысы бар үлкен шен иесін қармағыма түсірмесем. Өкпелеме, аты-жөнін өліп кетсем де, басқа түгіл саған да айтпаймын. Келісім сондай. Әйтпесе мемлекеттік деңгейде шу шығып, ол қызметінен таяды. Бүкіл Қазақстанға әйгілі атақты әулет масқара болады. Менің басым кесіледі.

    Папараций жалдағам. Сәті түсті. Ол әлгі дөкей екеуміздің төсектегі небір қиял-ғажайып өнерімізді жасырын камера арқылы жазып алды. Тіпті толық метражды порнофильм ретінде сатса да болар еді. Соның бір көшірмесін оңашада дөкейімнің қолына ұстата қойдым. Көр дедім. Бірақ мені қорқытам, жазым етем деп әуре болма, сақтық шараларының бәрі де жасалған деп ескерттім. Оның қандай күйде болғанына көңіл аударып басымды қатырып қайтейін. Әйтеуір қуана қоймағанын анық білем. Өйткені екі аптадай хабар-ошарсыз кетті де, ақыры өзі іздеп келіп, шартыңды айт деді. Айттым. Үш бөлмелі пәтер, жапон маркалы жеңіл машина, есеп  шотыма 50 мың доллар көлемінде ақша және жұмыс істеп жүрген жерімде мені ешкім қудаламайтын болсын дедім. Ол бәріне келісті. Тек бір өтінішін білдірді. Басыбайлы ашынам бол деді. Мен бола алмаймын дедім. Өйткені ішіме бала салып қойған өз еркегім бар.

    Сен, Алтынбай, тіршіліктің бар тізгінін қолдарына ұстаған дөкейлердің арасында болатын былық-шылықтан хабарың жоқ. Таза адамсың ғой. Сондықтан сен жаңа мен айтқан заттар мен ақша көлемінен шошып қалған шығарсың. Шошынатын да, таңданатын да онда тұрған түк жоқ. Сен үшін қиял ғажайып болғанымен, қазіргі кейбір жаңа қазақтар үшін оның бәрі оқушы балаға күнделікті ұсақ-түйегіне берілетін қол ақша іспеттес.

    Сөйтіп, жаңа алған пәтерімді ретке келтіргенше, шағын бизнесімді қалыптастырғанша біраз уақытым өтіп кетті. Оның үстіне, шыны керек, ішімнің өсе түскенін, болашақ нәрестемнің ұл я қыз бала екенін білейінші деп те күткен едім. Жақында айнаға қаралдым. Ұл дейді. Қалай, Алтеке, реніш жоқ па? Ендеше, біріншің — ұл. Атын өзің қоясың… 

    Айтпақшы, Құралайды бұрынырақ қолыма алғанмын, шағын бизнесімнің шаруасына жегіп қойдым. Әрине, өзіңді бастатып Қатира, Құндыз, Жанаттарды да шақыртып отырмын. Менің шағын кәсібімде әзірге бәріңе де жетерлік жұмыс бар. Кейін шаруамыз дамып жатса, сырттан да кісі жалдармыз. Кім біледі, ісіміз оңға басып, көркейіп кетсек, ақ жағалы бастық та болып жүрерсің. Мен сенің өскеніңді, жаңа қазақ болғаныңды қалаймын. Біз ешкімнен, қазіргі байлардың ешқайсысынан да кем емеспіз. Солардың қайсысы бүгін адалынан, таза өз еңбегіммен мал құрадым деп ашық айтар екен. Айтпайды. Ауыздары бармайды. Ал мен айтамын. Өйткені мен ешкімді алдап-сулап бар жиған-тергенінен жұрдай ғып айырып, қу тақырға отырғызғаным жоқ, ешкімді ит қорлыққа салып тіршілік өмірден түңілдіріп, зар қақсатып жылатқаным жоқ. Менің саудалағаным — өзімнің тәнім, тек бағасын дұрыс қоя білдім…

    Алтынбай, осы хатты алысымен әйелдерді бастап тез жет. Құралайдан ақша бергенмін, машина жалдап, кәкүр-шүкірлеріңнің керектісін қалдырмай ала келіңдер. Құралайға жатақханадан бір бөлме қарастырған едім, әйелдердің бәрі бірге тұратын болады. Қыста жылы, әрі ыстық-суық, суы іште. Белтұрғанмен салыстырғанда жұмақ дерсің. Ал сен өз үйіңе, маған келесің. Қереуеттің сен қалай шапқыласаң да шыдайтын үлкенін алып койдым. Ал әзірше менің күн сайын өсіп, томпая бастаған ішімді жылы алақаныңмен сипалап, құлағың тосып, ар жағынан тың тыңдағаныңды қалар едім. Нәрестенің қимылдар уақыты да таяп қалды ғой… Ләззат. 21 желтоқсан, 1999 жыл».

    …Нұрберген, сен сенесің бе, хатты оқып болғанда, мен ең бірінші Ләззаттың өз тұрмыс жағдайын мықтап түзеп алғанын, енді сол дайын салулы төсек, салқын үйге қожайын болып баратынымды емес, жазда, марқұм Тоқсанбай шалдың үйінде мас болып жатып түнде түсімде көрген хор қызы туралы ойладым. Сонда мен, шынында да, мастық пен қуаныш шаттығынан есімнен адасып қалған екенмін-ау. Сонда түсім деп, хор қызы деп құшып-сүйіп жүргенім, шынында, Ләззаттың тап өзі екен ғой.

    Сен не ойлайсың, Нұрберген? Сен үшін Ләззат, бәлкім, қаптап кеткен көп жезөкшенің бірі шығар. Ондай адамды менің қызым еді деп мойындауға сен, әрине, арланасың. Басымдағы бағыма қырсығы тиеді, ұлт алдындағы биік бедел мансабыма нұқсан келеді деп қорқасың. Ал мен үшін ол — дүниедегі ең кіршіксіз, күнәдан пәк таза жан. Хор қызы.

    Есікті де жаппастан далаға атып шықтым. Аспан түнеріңкі, Алатау бұлт құшағында, қыстың қысқа күні кешке ойысқан. Төңірек-маңай күңгірт. Әне-міне қалың көрпе астында тұншығып қалатындай үрей үйіріліп тұр.

    Соқта қар бетіндегі жаңа өзім келген жалғыз аяқ ирек іздің сұлбасымен сүрініп-қабынып аюша қорбаңдап, алыстағы үлкен жолды бетке алдым…

    Ескі досың Алтынбай. Белтұрған.

    31 желтоқсан 1999 жыл.

 

XII

    Нұрберген!… Әрі қарай сені қалай десем екен? Бұрынғыдай досым дейін бе, жоқ әлде қазақы салттың жөн-жоралғысын сақтап қайын ата дейін бе? Алай десем, бұрынғыша еркінмін, былай десем, ашық сөйлеп, ойымды батыл айтуға жолым кесіліп қалатын секілді… Жә, қайын ата болғаныңды Ләззаттың өз балаң екенін мойындап танып алған күні көрермін. Ал оған дейін бұрынғыша досым болып қала бер…

    Сонымен, Нұрберген досым, мен хатымды емханадан, дәрігердің көзіне түспеуге тырысып, жасырынып жазып отырмын. Әйтеуір, үлкен саусақтарым икемге келіп, қалам ұстауға жарап қалғаныма шүкірмін.

    Бұған аяқастынан не боп қалған дейтін шығарсың. Айтайын. Өткен хатымды «соқта қар бетіндегі мана өзім келген жалғыз аяқ, ирек іздің сұлбасымен алыстағы үлкен жолды бетке алдым» деген сөздермен аяқтаған едім ғой. Ауыл шетіне шыға бере-ақ қараңғылық тез түсіп, көз байланып кетті. Жапалақтап қар жауды. Артынан Мәскеу беттен ызғырық жел тұрып, ұлпа қарды мақтадай түтті. Қараңғылық қоюланған сайын суық күшейіп, арты шыңылтыр аязға айналды. Қар ұшқындары қиыршықтанып, қатая түсті. Тиген жерін қарып өтеді. Бәрінен бұрын мені көзге түртсе көргісіз су қараңғылық діңкелетер болды. Әйтеуір долбар — осы-ау деп қана жүріп келем. Кейде құлаймын, бірде сүрінемін, тағы бірде түбі жоқ құрдымға кетіп бара жатқандай күй кешіп, аунап-аунап аламын. Тоқтауға, дамылдауға болмайды. Адастым деп кері қайтуға жол кесілді. Қалай да алған бетімнен қайтпай тура жүре беруім керек. Тура жүре берсем, қалай да аймақтың ескі тас жолына шығамын. Жол табанына аяғым бір тисе болды, ар жағында өлмеймін.

    Маңдайыма әлдебір қатты зат қадала шақ етті. Қараңғыда жолымды аңдып тұрған біреу қапыда шоқпар сілтегендей, қорыққаннан жүрегім су ете қалғанын білемін. Электр сымдары шағылысқандай көзімнен жамырап от ұшқанын білемін. Соңғысы тұңғиық тылсым. Есімді жиғанда айдалада, қар үстінде шалқамнан түсіп жатыр екем. Қараңғы түн. Бет-аузымды қар ұшқыңдарымен шабақтаған суық жел. Көп жатпаған секілдімін. Денем мұздаса да суық жеңе қоймапты. Дәл қасымда үстімнен төне қарап біреу тұрғандай көрінген. Мені қапылыста сойылмен ұрып жыққан жауыз осы ма деп шошып кетсем, жоқ, сымы, ағашы тоналған электр желісінің бетон тіреуіші екен. Түсіне қойдым. Қараңғыда байқамай мен оған маңдайымды соққан екенмін. Бір жамандықтың бір жақсылығы болады деген сол ғой, бетон тіреуішке қарап бағытымнан онша адаса қоймағанымды аңғардым. Қар астындағы жол сорабынан оңға қарай жүз қадамдай ғана қияс кетіппін.

    Сүрініп-қабынып, домалап-аунап, қайта тұрып, арада қанша уақыт жүргенімді білмеймін, әйтеуір, аймақтың ескі тас жолына жеткенде, кеудемде шықпаған жаным ғана еді. Жон арқамды ызғырық желдің өтіне тосып, сәл дамылдап алып, дорбамдағы бөтелке аузынан екі-үш қылқытып арақ іштім. Денем жеңілденіп, бойыма әл-қуат кіргендей сезіндім. Кісі жалдап жаңа қазақ болғысы кеп жүрген қортықтан «Алакөз» екенімді айтып, сес көрсетіп ықтырып, даулап алған жалақымнан қалған 200 теңгедей ақшам бар. Валюта орнына жүрмесе де, машина тоқтатып, ілестіре кет деуге жарайды. Бірақ қырсыққаңда машинаның өзі көрінбек түгіл дүрілдеген даусы да естілмейді. Әлде жаңа жыл кешінде жолда қалғысы келмеді ме, әлде ауа райының теріс қабағынан қорықты ма, бұл жұртты білмедім. Әрі-беріден соң машинадан күдер үздім. Үмітімді қайтадан құдай берген екі аяққа жолдадым. Бірақ маңдайым бетон тіреуге соғылып есім ауып құлап жатқанда қалай да бойымды суық алып қойды ма, күні бойғы 14-15 сағаттық әрлі-берлі жүріс ақыры қажытты ма, әлсіз буынға түскен ащы арақтың кесірі ме — қатты шаршап қинала бастадым. Басым зеңіп айналғандай. Ауық-ауық құлап қала жаздап тәлтіректеп кетемін. Қар қиыршықтанып толассыз жауып тұр. Көзге ұрып, танауқуыстарына тығылады. Тынысты тарылтады. Өстіп өлгелі келе жатсам да ойым мен қиялымда маза жоқ. Көз алдымда Ләззат. Түсімдегі хор қызы сияқтанған қалпында — жалаңаш. Құлын дене, сұлу мүсін, дәл сондағыдай есік алдынан бұрылып кеп мойнымнан құшақтағаны, төсіме бетін басып еркелегені. Міне, Ләззаттың баладан томпайған уыз құрсағы… Алақаныммен аялап сипасам деймін, құлағымды тосып, нәресте козғала ма екен деп, тың тыңдасам деймін. Езуімде күлкі тұр, сеземін. Жеті қараңғы түнде, айдалада құр сүлдерімді сүйретіп, өлер алдында келе жатып та күлген түрімді біреу көрсе, мынау жынданған деуі кәміл. Бірақ, мен жынданған емес едім, өзім ешқашан күтпеген жақтан шығып, қасына қол бұлғап шақырған бақытына қарай жолсызбен туралап тартқан үмітті пенде едім. Иә, Нұрберген досым, Құдай бір, Пайғамбар хақ. Ал бізді Совет мектебінде әркім өз тағдырына өзі қожа деп үйреткенін ұмытпаған шығарсың. Сандырақ екен ғой. Айтшы, егеменді тәуелсіз ел боламыздеп қайсың ойладың? Құдайдың ісі бәрі де. Аяқастынан шылқып байып шыға келгендерің де, биліктің құлағын басып қалғандарың да. Мүмкін төзімділігімнің, мүмкін қапиясыз адалдығымның өтеуіне шығар. Маған да құдай тағаланың рахымды көзі түсті. Ләззатқа жолықтырды. Перзентті боламын. Түсінемісің, Нұрберген?! Құдай маған перзент сүйгізбек. Ұл! Сенде ұл жоқ. Табалағаным емес, дұрыс ұқ, досым. Қазақ ертегілерінің әуенін ұмыта қоймаған шығарсың. Солардың көбісі «Баяғыда бір бай болыпты немесе бір хан болыпты, бір балаға зар болыпты» деп басталушы еді ғой. Осында бір заңдылық бар-ау. Ол сірә, құдай құдіреттің есебі… Соншама қисапсыз мал біткен айтулы бай Қарабайдың ұлы болмай бастан кемдік көруі құдайдың уәжі емес еді деп көрші… Ұлды болса байың да, ханың да бәрін соған тықпалап елді ұмытып кетер ме еді. Мал-мүлікті сен жинай бер, бірақ иесі — халық, халықтың өзінде қалады деп, құдай тағала бай мен ханға әдейі ұл бермей қояды ма екен… Жә, бас қатырмайыншы, мен өзім ертең ұлым үшін бәрін де істеймін. Тек құдайдың құдыретімен жарық дүниеге аман-есен келсе екен деймін. Мен оны қара күрекпен жер қопарсам да асыраймын. Мен ұлымды аяғынан тік көтеріп, жүрегіне иман үялаған азамат болып өсуі үшін еш қиындықтан тайсалмаймын… Асфальттің кетігіне сүрініп кетіп, басыммен жер сүзе құладым. Үш аунап барып қайта тұрдым. Тұрғанымды қайтейін, басым айналады, күшім кеміп барады. Қазір ғой менен басқа жан біткен жаңа жылдың келуін күтіп отыр. Тіршілік отымен көңірсіген ошағының басында емен-жарқын сұқбат құрып отыр-ау. Мен болсам мынау, көзге түрткісіз қараңғы түнмен астасып, барым-жоғым белгісіз, тіпті сырт қараған көзге көлбеңдеген сұлбам да байқалмайды. Не алдымнан, не артымнан бір машина өтсейші… Өліп кетсем қайттім? Аллам өзі берді деген бақытыма енді жеттім-ау дегенде… Кенет қарсы алдымнан… Қазанның қара күйесіндей тұтас тылсым ішінен жарқыраған бір жарық сәуле көрінді. Жарықтың дәл ортасында — барыс. Иә, кәдімгі қағылез, шапшаң жыртқыш аң — барыс. Мұрты жыбырлап, езуі қыбырлап, тістері ақсиып, шегір көздері шақиып, құлақтары тікірейіп, аяқтары майысып, белі садақтай иіліп, атылып келіп әлде бір жауын тарпа бас салғалы тұр. Ә дегенде қанды ауыз жыртқыштың нақ өзі деп ойладым. Зәрем зәр түбіне ұшып кете жаздады. Барыстың аяқ астындағы 2030 деген дәу цифрды көріп қана сабама түстім. Әлгінде сөне бастаған үмітім қайта жанды. Бағытым дұрыс екен, адаспаппын. Еңді сол жерге қайтсем де жетуім керек. Жетсем анық өлмеймін…

    Барыс пен 2030 цифры таңбаланған жарнама тақта түбінде «Мерседес» пе, «БМВ» ма, анықтап қарап жатуға хал жоқ, алдыңғы-артқы шамдары алуан түспен жарқылдап, көк түсі қара аспанмен астаса барқыттанып, үзындығы есік пен төрдей бір жеңіл машине тұр. Жан дәрмен жақын келіп тұтқаға қолым тигені сол, есік сырт етіп оп-оңай ашылып кетті. Сүйретіліп кіріп орыңдық шетіне құйрығым тиісімен шалқалап құлай бердім. Құлағыма әлдебір түсініксіз дауыстар жетті. Линолеум дей ме, минелиум дей ме… қарсы алдымнан көгілдір сәуле құбыла ойнап тұр. Машинадағылар маған қалай қарар екен? Бойымда қорқыныш үрей де бар. Бірақ ешкім тиісе қойған жоқ. Ес шақырып көзімді аштым. Бұл не сиқыр? Машинаның алдыңғы панелінде шағын телевизор. Құбылып тұрған көгілдір сәуле сонікі екен. Мұнтаздай боп жылы да сәнді киінген екі жас жігіт пен қыз Медеуден бе, Шымбұлақтан ба — жаңа жыл кешіндегі бақытты жандардың шуақты өмірінен тікелей репортаж жүргізіп жатыр. Жаңағы линолеум бе, минелиум бе, соларды айтқан осылар екен. Ауыздары сөзден бір босар емес. «Елді қалың жауған қар басып қалды, қалыңдығы кей жерлерде екі-үш метрге жетті, боран, аяз қысып тұр, — дейді. — Бірақ халық тыныш, қарын тоқ, киім бүтін, уайым жоқ, — дейді. — Әмірлер ел қамын ойлап, жарғақ құлақтары жастыққа тимейді. Жаңа жылда коньки теуіп, шаңғымен сырғанап жүріп те шетел өкілдерімен ел тағдырына қатысты өзекті мәселелерді шешеді. Арақ ішіп тұрып та шаруа жайын ұмытпайды, — дейді». Біреулер әткеншекке мініп, аспалы жолмен тауға қарай өрлеп бара жатса, енді біреулер зырылдатып-зулатып төмен түсіп келеді. Мен байғұс қай лауазым иесін білуші едім. Түйенің танығаны жапырақ деп, экраннан көрейін, газет бетінен көрейін сені ғана жазбай танитыным рас. Экраннан бақытты жандардың мағыналы өмірін қызықтап отырып, бір кез сені де көріп қалған секілдімін. Әттең, экранда көп бөгеліп тұрмадың, жылт еттің де жоқ болдың. Үлкен кісінің соңыңда екі-үш қадамдай жерде ол қозғалса бірге қозғалып, тоқтаса тоқтап, тура тірі көлеңке сияқтанып, бірақ өз-өзіңнен мәз болып, ыржалақтап тез өттің де кеттің.

    Маужырап ұйықтап барады екенмін. Сылқым күлкі, көңілді дауыстардан көзімді қайыра аштым. Машина салонына біреулер топырлап кіріп жатыр. Екі жігіт, екі қыз — бәрі масаң. Жол жиегіндегі дәмханадан ішіп шықкандары көрініп тұр. Мына біреуінің қолында мойнынан қысып ұстаған шампан бар.

    — Здесь кто-то сидит, — деді қыздардың бірі отыра берем дегенде менімен соқтығысып қалып.

    — Интересно, кто же этот особый гость? — деп қасындағы ұзын бойлы мұртты қазақ, жігіт қыз иығынан асыра үңіліп, ішке көз тастаған. Мен оған құбыжық болып көрінсем керек, даусы шаңқылдап қатты шықты. Ба, бомж какой-то!

    — Бомж емеспін, — дедім мен қазақшалап. — Алматыға ала кетіңдер. Жол ақысын төлеймін.

    Қолында кілт, руль жақтан кіріп, шофер орнына жайғасып жатқан еңгезердей сары орыс қазақша түсінеді білем, түк ұқпай аңтарылып қалғандардың ортасына мысқылды әзіл тастады:

    — Друзья, поинтересуйтесь пожалуйста, чем человек собирается расплачиваться, долларами, евро или все таки тенгушками.

    Мұртты қазақ жігіт әзіл сөздің улы астарын бірден түсіне қойды.

    — Он говорит, — деді жырқ-жырқ күліп, — что не признает никакой другой валюты, кроме тенгушки. И предлагает уйму своих знаменитостей: Суюнбаев, Джамбулов, Чоканов, Абаев.

    — Это уже интересно, — деді рульдегі сары орыс артына қарай оқыс бұрыла беріп. — Дай-ка посмотреть на нашего благодетеля.

    Екеуміздің көзіміз түйісті. Ол мені, мен оны бірден таныдым. Атақты Борис! Өркениет тамырынан үзіліп, шет қалған қазақ ауылдарын самопалмен жарылқап жүретін Борекең. Мен оның бар байлығы астындағы салдырлаған тарқылдақ «Запорожец» шығар деп ойлайтындардың бірі едім. Сөйтсем қазақ ауылдарының күн-түн демей дамылсыз қотарып жатқан самопалы Борис сияқтылардың талайының басына үй, астына машина, есеп шотына доллар болып құйылып, кері ағып жатқан алтын дария екен ғой. Дегенмен дәл қазір Бористі көргенде, ішкі ойымды бұқтыра тұрып, көптен сағынған нағашыма жолыққаңдай қатты қуандым.

    — Бореке, амансың ба, тамыр? Жаңа жылың құтты болсын!

    — Слушай, я не понимаю о чем ты. К тому же, кажется, мы тебя в гости не звали.

    — Ой, қой, Бореке, сенімен әзілдесіп тұрар халім жоқ, көрмеймісің. Қайта сен кездеспегенде сөзсіз өлетін едім. Шын айтам.

    — Похоже, он нас не понимает, — деді Борис менен жүзін тайдыра беріп. Надо кончать комедию.

    Сол-ақ екен, мұртты қазақ жігіттің ауыр жұдырығы дәл құлақшекем тұсынан балғаша қадалып шақетті. Тәулік бойы тынымсыз пәленбай шақырым жолсызбен әрлі-берлі қар кешіп аласұрған адамда қайбір қауқар болсын. Онсыз да көзім қарауытып сәмсіреп зорға отырған сорлы басым есімнен танып бара жаттым. Түрменің зәр сіңген ескі матрасындай сіресе қатып-семіп жол жиегіне ұшып түскенімді сездім… Басқа ештеңе білмеймін. Сосын… көзімді ашып, басымды көтерсем, мұндай да қызық болады екен-ау, анамнан жаңа туғандай тыр жалаңашпын. Апалақтап, ұятты жерімді алақаныммен басып, жан-жағыма қарасам, төңірегім өңкей өзім сияқты жалаңаштар және әйел-еркегі аралас. Әдепкі бетте, есім толық кіріп болғанша, моншада екенмін деп ойлағам. Есімді толық жиған соң байқадым. Жан-жағым қаптаған өлік: басы жарылған, аяғы сынған, қолы жұлынған, кеңірдегін пышақ орған, кеудесін оқ тескен. Талайы өз өлімімен емес, зорлықпен өлтірілген секілді. Бәрінің де қарындары қақ жарылып, ішкі ағзалары тілінгені көрініп тұр. Кейбіреулерінің көзі жоқ. Ойып алынған. Бұлары енді дәрігердің ісі екені бесенеден белгілі. Қысқасы, мәйітхандан бір-ақ шығыппын. Жаңа жыл кешінде далада үсіп өлді деп, сірә, жол полициясы мені де осында сүйреп әкеліп тастаса керек.

    Темір есік сықырлап ашылып, қабырғаға қисық сәуле түсті. Дабырласа сөйлесіп, ақ халатты үш адам кіріп келе жатты. Біреуі — еркек, екеуі — әйел. Қолдарында адам денесін кесетін, жаратын асай-мүсей. Әңгімелері, шамасы, мен туралы. Үсіп өліпті сорлы, орта жастағы денсаулығы мықты, әл-қуаты мол адам екен. Бүйрегі, бауыры, жүрегі бүп-бүтін болар. Көзі де жер түбіндегіні көретін нұрлы секілді.

    Үшеудің алдыңғысы жастау әйел, менің кеуде көтеріп, өздеріне бақырая қарап отырғанымды кенет байқап қалып:

    — Ужас какой! — деп жан ұшыра баж еткенде, қалған екеу де үрейлене тіксініп ошарыла тоқтаған. Еркек дәрігер талайды көрген әккі білем, өзіне-өзі тез келіп:

    — Мен білсем, мынау — ауыл қазағы, шошымаңдар, — деп өліктерді оятардай қарқылдап қатты күліп жіберді. Үстерінен атом бомбасын жарғанда да шыдаған. Оның қасында жұмыссыздық пен жартылай аштық тәжірибесі бұлар үшін бұйым болып па, тәйірі… Жә, бұл қазақ олжа түсірмейін деді.

    — Есесіне ол енді бізден көрер көрешегін. Мұны айтқан мені алдымен байқаған жас әйел еді. Әлгінде шошып кеткені үшін кек сақтап қалғанын байқатып маған қараған көкшіл көзі ызғар үйіріп жасыл тартты…

    Үстіме әлдебір лыпаларды жаба салып, ординатор бөлмесіне алып келді. Қарсы алдымда мұрнының ұшы біздиген, қаймыжық ерін, үрпиген қысқа шаш, қыл мойын, қайыстай қатқан қара қатын отырды. Тіл арасынан сыздықтата сөйлеп сұрақтарын жаудырды. Туған жылым, тұратын жерім, отбасы жағдайым — тура тергеуші секілді.

    — Қайда жұмыс істейсің?

    — Істемеймін.

    — Неге?

    — Жұмыс жоқ.

    — Немене, Белтұрғанда жер жыртып, егін салмай ма? Мал өсірмей ме?

    — Белтұрғанда ауыл жоқ, көшіп, босып кетті.

    — Сен ше?

    — Мен Белтұрғанның соңғы тұрғыны едім. Енді онда мола ғана қалды.

    Қара қатынның аузы қисайып, мұрны біздиіп, түймедей қара көзі түйлігіп, маған әрі таңырқай әрі тіксіне қарады.

    — Құлағың, саусақтарың, башпайларың үсіген, өкпеңе суық тиген. Дәрі, ем қымбат.

    — Естуім бар.

    — Ауруханада жатқаныңа, тамақ ішкенің үшін де төлейсің.

    — Білем.

    — Дәрігерлік қызмет те ақылы.

    — Білем.

    — Соның бәрін көтеретін ақша қаржың бар шығар?

    — Ол қайдан келеді?

    — Ол — сенің өз шаруаң.

    — Ендеше, менен дәметпей-ақ қойыңыз.

    — Ең болмаса артыңнан іздеп келер, жәрдем көмегін көрсетер жақын-жуық біреулерің бар шығар?

    Мен біраз ойланып барып сені айттым, Нұрберген, түсінбей қалмасын деп анау үкімет жағындағы ше деп нақтап нығарладым. Ол бәрібір сенбеді-ау деймін.

    — Өзің хабарласасың ба, әлде біз сөйлесейік пе? — дейді, күлгені ме, жақ сүйегіне жабысып көгістенген бет терісі болар-болмас қана жыбыр ете қалды.

—    Телефонын білмеймін… Бірақ Астана, үкімет үйі десе болатын шығар.

    — Ім… Одан басқа қол жететін жақындау жерде ешкімің жоқ па?

    — Бар… Ләззат… Шағын бизнес ашып жатыр. Жаңағы айтқан үкімет жағындағы Нұрберген досымның туған қызы…

    Әйел осы жерде морт кетті. Қолындағы қаламсапты лақтырды. Тіркеу журналының бетін сарт еткізіп қатты жауып, жерге тік шаншылған қу қазықтай боп орнынан сопаң етіп сорайып ұшып тұрды… Содан бері Нұрберген досым, менің сүйікті қайын атам, астымда қомша, үстімде қомша ауасы тар, көк иісі аңқыған, қабырғалары салтақ-салтақ, әлдебір қалтарыс палатада жатырмын. Бір байқағаным, бұл жерде ақшасы жоқ адам өліктен де қадірсіз екен. Оның үстіне дәрігерлер мені «есі дұрыс емеске» жатқызғылары келетін секілді. Мені сыртымнан бақылаулары күшейіп түр. Әмірлер мен банкирлер үйіне, яғни жындыханаға ауыстырып жібермесе деп қорқамын. Әттең, аяғым әлі де жүруге жараңқырамай тұр. Әйтпесе ендігі Ләззатты іздеп қашып шығатын едім. Бұл жерде өз еркіммен бір секунд жатпас едім.   

    Ой, дәлізді дүңкілдетіп асығыс адымдап осылай қарай біреулер келе жатыр. Тек менен аулақ! Жүрегім неге мұздайсың? Аулақ… Аулақ…

    Алтынбай. Аурухананың нөмірі жоқ палатасынан.

    7 қаңтар 2000 жыл.

 

Эпилог орнына

    Көктемнің жанға жайлы шуақты күні. Жаңа гүлдеген алма ағаштың қоңыржай көлеңкесіне жайғасып алып, Алтынбайдың кішкентайдан бірге өскен жан досы, Астанадағы үлкен лауазым иесі Нұрберген Бекбергеновке жазған хаттарын бас алмастан бір демде түгел оқып шықтым. Қағаздан бас көтергенде бір-ақ байқадым, уақыт зымырап өтіп, кеш түсіп кетіпті. Бәйбішемнің дауысын естимін: 

    — Саған бүгін не болды? Сиырдың алдынан шықпадың, бұзаудың басын тартуға көмектеспедің. Қағаз көргенің осы бүгін бе, әлде меңіреу болып қалдың ба?… 

Әрине, меңіреу емеспін. Ой құшағында едім, қолжазба мені толғантып жіберді. Иә, иә, тәуелсіз елміз, аяғымыздан жаңа ғана қаз тұрып жатырмыз, әлі тым жаспыз. Қиындық көп. Өз шалалығымызда жетіп артылады. Бәрібір біз тәуелсіз егеменді ел болғанымыз үшін де шексіз бақыттымыз. Ендеше, ертеңгі жарқын болашақ үшін небір ауқымды игі істер атқарылып жатқанда, соларды көрмей, әлдебір жолы болмаған байғұс пенденің, осы күнгі орыстілді қазақ шенеуніктерінше айтқанда «неудачниктің» сұрықсыз сүрең тағдыры кімге керек деп, осы хаттар хақында белді мекеменің жауапты қызметкерінің тұжырымдағанындай «жылы жауып қоя салса да» болатын секілді. Алайда байлардың бақытынан шуақтанып, олар жылай қалса, әкең мен шешең бірдей өлгендей күйзелетін заманда, не ойлаған ойы оңалмай, не істеген ісі өнбей, қайда барса да беті қайтып, тауы шағылған кішкентай әлсіз жандардың да тағдыр талайынан хабар беріп отырсақ, одан ешкімнің іргесі сөгілмес, беделі кеміп қалмас. Қайта, керісінше, санамызға тосын нұр, жарық сәуле дарып, жүрегімізге жоқ-жітік, есесі кеткен жандарға деген мейірім-шапағат орнаса ше? Әрине, бұл — менің өз ойым. Жұрттың бәрі үшін жауап беру әрі салғанда — ақымақтық, бері салсаң — әбестік. Сосын тағы былай ғой. Ең нәзік, сүйкімді өсімдік — жұпар шашқан гүлдің өзін боққа былғап өсіресің. Дүниенің тұтқасы ақыл иесі дейтін адам да сөйтіп өнеді. Ендеше, ескі қоғам былығынан шығарда жас қоғам тап сондай кепті бастан неге кешпейді…

    Бәйбішемнің әлгіндегі жеңіл реніші ашуға айналып бара ма, дауысы қатқылдау шығады:

    — Шайың суып қалды, келесің бе, келмейсің бе?..