Қызылорда облысының көрінісі

Қызылорда облысы  кенет - континенттiк ауа райы аймағында орналасқан. Күншуақ  жылына 300 астам. Ең керемет ай ол- қыркүйек. Ыстықтық  басылып, әлі күзгі салқын түспеген кез. Қызылорда облысының жер бедерi түрлi және ұмытылмайтын әсерлерге толы. Сырдария  өлкеге,  жабайы барлығына өмiр берген. Оңтүстiк - Қаратау арқаның қатал сiлемдерi. Тыс үлкен Жазықтықтар таң ғажайып суды шыныдайдың Родниктердi ұрады. Облыстың оңтүстiк-шығысы Қызылқұмның шөлiнiң аптабымен дем алады. Қарыма қызу, ән айтатын шағылдар, тұрақсыз Пескилер, шөлдiң бiр түрлi оюы - бүкiл өмiрiңе арбап есте қалады. Солтүстiкте - Арал теңiзi. Жаға көгiлдiр ақық су, Барыс-Келместiң Ұлттық табиғи қорығының қамысақтары таң ғажайып құстардың ұя салуды бөтен қарауы және сахаралық малдардың сирек түрлерiнiң табындарынан жасырады. Теңiз толқынының әлсiн-әлсiнi орта ғасырлардың тарихтың жасырын сырларын ежелгi Құрылыстардың қираған орынының қараулары ұсына сәл ашады. Осы жерделер камбаланың аулауы, ептеген балық аулау соттарын көруге, жаңадан ұсталған балықтан табағы бiлуге болады. Қызылорда облысының жер бедерiн сирек кездесетiн назар аударарлық - бұл дала. Көзқарас қашан батыстан шығыс және оңтүстiктен солтүстiкке көкжиекте ашып тастайды. Ежелгi керуен жаяу жолдарының мың желi сызбалалған кеңiстiк. Қызылорда облысының тұрғыны әр түрлi этникалық топтарға жатады. Өте ие көпшiлiк - Қазақтар, содан соң кәрестер, орыс, татарлар, украиндiктер, еврейдi, Кавказ халықтарының өкiлдерi : шешен, ингуштер, армяндар. Сан қала халғы көбiрек ауылшаруашылық. Сельалықтар шұғылданды, негiзiнде, малдың өсiруi, күрiштiң өсiруi, жемiстер және көкөнiстер. Ауылшаруашылық жерлерде көп халық салттары, дәстүр және ырымдар аман сақталды. Сырдария - қызылорда облысының қазiргi тұрғындарының ежелгi бесiгi. Және табынумен ол туралы бүгiнгi күн бойынша айтады: Iрiмшiк бұл, отан. Көпшiлiгi Ұлы Жiбек жолдарын желiдегi жарық iнжу болатын кәрiнiң ескерткiштерiнiң жиыны аман сақталды. Дженд, Сауран, Янгикент сияқты мұндай қалалардың құлағандары есiнен тандырды. Дженд: қала қола ғасырында Туркілерге, оғыздарға жатты. ХI ғасырлармен және Джендтiң маңғол басып кiруiне дейiн Сырдарияның жағасынада  қала болды. Мұсылман әлемнiң белгiлi қайраткерлерiн бұл жерде өмір сүрдi. Джиhанды орта ғасырлық шығармаға сәйкес, Арал теңiзi XII ғасырда теңiздiң Дженскийiмен шығарларды деп атады. Янгикент : мұндай қаланың ескертуi тұңғыш рет ғасырдың қола жазбаша көздерiнде кездеседi. Арабша : аль- Карьят аль- Хадис, персидски бойынша : Дих және нау. Холарда - қала ХII ғасырлар огуздiк үкiметтер жалаки болды. Сауран : Сауран туралы алғашқы құжаттар ғасырдың холарының тарихи еңбектерiнде кездеседi. Ең маңызды стратегиялық және Сырдарияның жиегiне сауда орталығы сияқты белгiлi бол Сауран сол кезде. (Ақ Орда ) Орданың Ағаларының Сауран-басқаласы XIII ғасырларды ортада.  Қаланың XIV ғасырының басындалары Темiрдiң әскерлерiмен тұтқындаған. Өткiзiлген ғылыми зерттеулер VII-XVIII ғасырлармен Саурандарды даталайды. Қызылорда облысы - отаны ата Қорқыт ежелгi ойшы, музыкант және гуманисттың барлық түркi тiлдi әлем ерекше ардақты. Кесенелерi бар аман сақталды - Қазақ халығының қаhармандарға, даналарға, ақындарға, философтарына ескерткiштермен. Барлық  орта ғасырлармен даталанады. Қызылорда облысының кеңiстiгi ғарышты өздiң рухани және заттық iске асыруына топтастырды - Қорқыт - ата - табыстардың Байқоңыр мәңгiлiк ақиқаттардың iздестiрулерiн нышан және космодром техникалық туристқа сөзсiз қызықты болдар сөзсiз адам баласы ойла. Кызылордта, Облыстық өлке тану мұражайыларда, өлкенiң тарихы, оның дәстүрлерi және қолөнерлер, өнер және табиғат туралы көрнекi және қызық әңгiмелейдi. Осы жерде, мұражайда өлкенiң тарихы, оның дәстүрлерi және қолөнерлер, өнер және табиғат туралы көрнекi және қызық әңгiмелейдi. Осы жерде, ұлттық сувенирлер алу мүмкiн мұражайда алу мүмкiн. Тауарлардың шумен, алабажақтықпен және экзотикасы, iрi нарықтардың Кызылордалықтарды қаланың сызығында екеуiнiң бiрi кiрiп-шығып бағалау мүмкiн экспрессиялық шығыс саудасымен шығыс базарының барлық бiртума әрi, олардан iрi нарықтардың Кызылорда қаласының сызығында екеуiнiң бiрi кiрiп-шығып бағалау мүмкiн, немесе облыстың кез келген басқа iрi елдi мекенiнде. Асыл жүйрiктер, тәжiрибелi нұсқаушылар және ғажайып бәйге алаңдары - барлық Кызылордта қалалық ат шабысын өткiзетiн орындардағы қызметтерiне. Қалалық әсем көрiнiстiң назар аударарлықтарынан (1817 жыл ) мешiттiң Ағалары ат қойылуға және кокандтың қиын жағдайын бекiнiс болуға жобалы Сарқырама арық қызықты. Дәл қазiр едәуiр қалпына келтiрiлген, оны жазғы аптапқа салқынды қала тұрғындарына iлтипатқа алуға жалғастырады.

         

Қызылорданың жері кең дала мен көне тау, шөл мен Сырдария өңірінде болғандықтан өз табиғатымен ерекшеленетін. Ол кезде сыр бойының табиғаты өте бай еді. Көктемде дария сулары орасан жерге жайылып, бүкіл Сыр атырабын молынан суарып тастайтын. Одан соң қалың тоғай мен ағаш көгере бастайтын. Шөп мамырлап, өсімдік гүлдеп шығатын, жан-жануарлардың тіршілігі жанданатын. Жер үстін қып-қызыл қызғалдақтар кілемдей басып, жел гүл иісіне бұрқырап тұратын. Қызыл, сары, аппақ гүл өрнектері көз тартып, өңірлерді жайнатып кететін. Жіде, өрік гүлдегенде балдай хош иісі алыстан сезілетін. Шөп мол әрі қалын болатын, қандай қатты қыс болса да, дарияның жанында Сыр елі жұтамай шығатын. Басқа ел мен халық Сыр десе, тоқшылық пен молшылықты елестететін.

Бұндай жерден дүние жүзіне әйгілі кісілер шыққан, қазіргі таңда ел ағаларымыз бен көкелеріміздің есімдерін ардақтап, құрметтпен атайды. Қызылордада белгілі қазақтар Әлихан Бөкейханов, Сәкен Сейфуллин, Ілияс Жансүгіров, Сұлтанбек Қожанов, Ахмет Байтұрсынов еңбек етті.  Сол кезде Қызылордада музыка театры ашылды, онда бастаған өнер дарындылары: Қалибек Қуанышбаев, Серке Қожамқұлов, Шара Жиенқұлова, тағы басқалар өз талантымен бүкіл халыққа танымал болды.

Кеңес заманында Қызылорда ақ күріштің атасы Ыбырай Жақаевтың Отаны болған. Қазірдің өзінде оның күріші Қызылорданың ақ алтыны, ал мұнайы қара алтыны деп саналады. Бұл газ бен мұнай өнеркәсібінің орталығы және дүние жүзіне белгілі Байқоңырдың мекені. Қаладағы университет өзінің Қорқыт Ата деген атымен әйгілі, өз студенттерін шет елдерге жіберіп, түлектерін қанаттандырып жатыр. Бүгінгі күннің өзінде Қызылорданың орны бөлек деп айтуға болады. Мен осы киелі туған жерімнің  болашақ өркендеуіне сенемін.

 

Барсакелмес қорығында өте сирек кездесетін флора мен фауна бар.Өсімдіктердің 256-дан астам түрлері және малдар, аңдар,сүтқоректілер және қос мекенділер өмір сүреді. Теңіздің құрғауына байланысты сирек кездесетін балықтардың түрлері жойылып, жаңа өсімдіктер мен малдар кездесіп жатыр.

Ол 1929 жылы  тапсырма берушi сияқты негiзделдi. Ал 1939 жылға 10 желтоқсан күні  мемлекеттiк қорықтың мәртебесiн алды. Теңіздің құрғауына байланысты судың тұздылығы нормасынан шектен шықты. Тұщы судың  жоқтығы малдың өмір сүруін қиындатады. 1982 - 1991 жылдар аралығында 260 астам  құландар  республиканың басқа қорықтарына ауыстырылған. 137 бастардағы жемiсi қалған 50 ерекшерек қиырлар. Қазіргі таңда жылдық қорытынды бойынша құлан  саны 20-25 басқа көбейді. Барсакелмес қорығында флора және фаунаның сирек кездесетін түрі бар. Балықтар саны жылдан жылға өсуде. Жуырда Қорқыт ата атындағы мемлекеттік университеттің ғалымдары студенттермен бірлесіп экономика,экология және ботаниканы жаңартуда. Қорық бай кiтапхананы арқасында өз оқырмандары және оны табады жануартану және өсiмдiктануды табиғи лабораторияға айналып кетедi. Бүгінгі күннің басты мәселесі: 100-150 000 га және 400 000 га жерді сақтап, өсімдіктерді көбейту. Барсакелмес – республикадағы 9 қорықтың ішіндегі ең ерекшесі және оның өркендеуіне барлық қазақстандықтар қызығуы керек.

 

 

Қазалы ауданы

Сырдария шебінің бойындағы аз зерттелген қалалардың бiрi - Қазалы. Қазалы бекетінен оңтүстiкте қарай 12 шақырым жерде, Сырдарияның оң жағына орналасқан Қазалы қаласы ең алғаш рет 1848 жылы Қазалы форты болып негізін қалады. 1853 жылы №1 форт деп аталатын әскери бекiнiс болып құрылды. 1867 жылдан кейін уездік қала мәртебесін алды. Оның Орынбор-Ташкент жолына орналасуы тезiрек қалаға айналуына қолайлы жағдай туғызды. Қала өзiнiң қалыптасу кезеңiнен-ақ осы аймақтың экономикалық потенциалына ауқымды үлес қоса бастаған орталық болды. 1867 жылғы әкімшілік реформадан кейiн Қазалы уездік орталық болған соң әлеуметтік-экономикалық, мәдени-ағартушылық үрдістердің жандануына жаңа леп бердi. Қазалы Ресейдің Орта Азия хандықтарына, Хиуа, Бұқара, Ташкенге тауарларды өткізуде транзиттік рөл атқарды. 

 Бiр жарым ғасырлық тарихы бар Қазалы қаласына қатысты зерттеулер,  еңбектер де республиканың ғылыми қорын байытуда мол үлес қосатын болады. Ол республика тарихын тереңiрек, нақтылай зерттеуде, оның түрлi аспектiлерiн, ерекшелiктерiн ашуда маңызды рөл атқарады.        

А.И. Макшеевтің зерттеулерінде Қазалы уезінің орналасуы, уездің тұрғындарының рулық құрамын Кіші жүздің Әлімұлынан тарайтын, яғни кішкене шекті, төртқара, қарасақал рулары құрайтынын нақты құнды мәліметтермен берген.

Кеңес дәуіріндегі Т.Өтебаевтың зерттеуінде Қазалы қаласының аталу тарихына тоқталған. Сырдарияның оң жақ жағасында дариядан бөлiнген бiр кішкене өзекше болады. Өзекшеден бiр шал балық аулап кәсiп етедi. Ол балықты жазда шанышқы, қыста қазамен аулаған. Бiрте-бiрте бұл өзекшеге қаза басушылар көбейедi. Осыдан келiп, қаза басқан өзекше «Қазалы» атанады. Түпкiлiктi қоныс көрiп жүрген Райым отрядына осы Қазалының қасы қолайлы болып, жұрт сол жерге қоныстана бастайды. Бұл жерге Бұқарадан, Хиуадан саудагер өзбектер, еврейлер, Орынбордан, Қарқаралыдан татар көпестерi келе бастайды. Сөйтiп, бұл жер сауданың үлкен пунктiне айналады. Қаланың тұрған жерiнiң төңiрегi егiн егуге, әсiресе бақша өнiмдерi үшiн қолайлы болады. Мұнда келген бұқаралық, хиуалық өзбектер бақшалықты өркендетiп, төңiрегiне ағаштар отырғызады. Сөйтiп, олар үйлер салып, кiшкене сауда пунктiн қалаға айналдырып оның атын «Қазалы» деп атайды. 

 

Сырдарияның төменгі ағысын мекендеген Кішкене шекті, Шөмекей, Төртқара, Қарасақал, Кете руларының жайлымдары, суармалы шаруашылық, Қазалы уезіндегі мал шаруашылығының дамуы, шаруашылықтың аралас (мал өсіру, егіншілік) түріне көшу, балық шаруашылығы, сауданың дамуы туралы қарастырады.

Егін салатын жерлер негізінде Райым, Қазалы маңында Ақ-ирек, Арық-балық өзендерінің маңындағы жерлерінде болған, егінді негізінен бұл аудандағы шаруалар суғарып салатын болған. Сырдарияның және оған құятын өзендердің сулары егін суғаруға мол жеткен. Ақ-ирек өзенінің өлкесінен қазақтар екі тоған алады оның бірі Әлтай, екіншісі Бекбауыл. Жазғытұры Сырдария тасыған кезде осы тоғандар арқылы суды ойпаң жерлерге бөгеп қалып сол өлкедегі егіндер суғарылады да, сөйтіп, мұнда егіннен мол өнім алуға мүмкіншілік болады. 

 

Қазақстан Республикасы ТМД елдері ішіндегі ең ірі тауарлы күріш өндірушілердің бірі болып табылады, оның үлесіне жалпы өндірістің 20 % - дан астамы  келеді. Елімізде күріш өсірумен климаттық жағдайы күріш дақылын өсіруге қолайлы деп саналатын Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан, Алматы облыстары айналысады. Қазақстанда күріш өсетін негізгі аймақ - Қызылорда облысы, Қазалы ауданында, соның ішінде Қызылту ауылы  және Сырдария өзенінің төменгі ағысы болып табылады. Бұл Қызылорда облысында өсетін күріштің сапасы өте жоғары.  Және осы күріш арқылы басқа шет мемлекеттерге экспортқа шығаруда. Бұл біз тұтынып жүрген күріш сорты – «Ақ Маржан» болып табылады.

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер.

 

1 Қазалы қаласы хақында // Қазақ  тарихы. – Алматы, 2003. – №6. – 37- 41-бб.

2 ХХ ғасырдың басында Қазалыда А.И. Бутаков атындағы кітапхананың   ашылуы // «Қазақстан және  Евразия континентінің елдері (тарихы  мен  даму  перспективасы)» Халықаралық Бекмаханов оқулары. – Алматы: ҚазҰУ, 2002. - 24-25 мамыр. – 57-58-бб.  

3 Қазалы қаласының тарихынан // «Жоғары кәсіптік білім беру сапасын арттырудың өзекті мәселелері» атты Республикалық ғылыми-практикалық  конференция. – Қызылорда: Қорқыт Ата  атындағы Қызылорда мемлекеттік  Университеті.  - 2002. 10-11 маусым.  – 286-288- бб.