Бухгалтерлік баланс туралы түсінік және оның құрылымы
Бухгалтерлік есептің негізгі атқаратын қызметінің, функциясының бірі — пайдаланушыларға көсіпорынның мүлкі және қаржылық жағдайы туралы ақпараттық мәліметтерді уақтылы жеткізіп беріп отыру. Осындай ақпа-ратгық мәліметтің негізгі қайнар көзі — бухгалтерлік баланс. "БАЛАНС" сөзі француз тілінен алынған. Бұл сөз қазақ тіліне аударылғанда "таразы" немесе "тепе-тең" деген мағынаны білдіреді. Сырт көзбсн қарағанда кәсіп-орынның бухгалтсрлік балансы актив және пассив дсп аталатын екі болімді кесте болып табылады. Оның сол жағында, яғни активіндс көсіпорынның қаржылары, заттай жонс ақшалай шығындары көрсетілсе (орналастырылған болса), оң жағында, яғни пассив бөлімінде қорлану коздері қарастырылады. Бухгалтсрлік есеп стандартына сөйкес бух-галтсрлік баланстың актив болімінде кәсіпорынның озіне тиссілі, япш қолда бар муліктсрі қарастырылады. Үйым осыларды пайдалану арқылы ғана алдағы уақытта табыс таба алатындықтан бұл мүліктерді косіпорынның әлустті табыстары ретінде таниды. Ал баланстың пассиві дсп аталатын бөлімівде кәсіпорынның қорлану көздері туралы ақпаратты мәлімет жазылады. Үйымның қорлану коздсрі меншікті капитал және тартылған (сырттан немесс басқа жақтан алынған, қарастырылған) капитал деп екіге болінеді. Мүндайъі тартылган капшпал дегеніміз кәсіпорынның міндсттемслері, яғни кредитор берешек борыштары болып табылады. Кредиторлар қатарына заңды немссс жскс түлғаларды жатқызуға болады. Егер косіпорын оз крсдиторларының алдындағы қарызын уақтылы төлей алмаған жағдайда, олар үйымнан активтерін сату арқылы қарызын қайтаруды талап ете алады. Кәсіпорынның меншікті капиталы инвссторлардың мүдделілігін танытады және ол активтің жиынтык сомасынан міндеттемслерді іиегеріп тастағандағы қалдық сомаға тең болады. Инвестордьгң кредитордан айырмашылығы — оз алашағын алу үшін жанталасатын (тырысатын) болса, ал инвестор жоғарыда аталған активтің жиынтық сомасынан міндет-темелерді шегеріп тастағандағы қалдық сомаға, яғни меншікті капиталға ис және де кәсіпорынның қожайыны больга табылады. Осы айтылғандарды қорытындылай отырып үйымның барлық активтері инвесторлар мсн кредиторлардың меншігі екендігін аңғаруға болады. Сондықтан бухгалтерлік баланстағы мына тсңдіктің ордайым тең болатындығы сөзсіз.
актив — меншікті капитал + міндетгеме
Бүл тсңдікті кейбір шет елдерде келесі түрдс корсетеді:
актив — міндеттеме = меншікті капитал
Әдсттс косіпорынның бухгалтсрлік балансы ессп беретін уақытқа қарай нсгізделіп, айдың, тоқсанпың, жылдың басьша жасалады. Баланстың актив бөлімі үзақ мврзімді активтер жонс агымдагы активтер деп аталатын скі та-раудап түрады. Ү-зақ мсрзімді активтсрдің қатарына косіп-орыпның матсриалдық смсс активтері, нсгізгі қүраддары, үзақ мерзімді қаржы салымы (инвестициялары), үзақ мерзімді дсбиторлық борыштары жатқызылады. Ал ағымдағы активтер тарауында үйымның материалдық қүндылық-тары, тауарлары, дайын өнімдері, аяқталмаған өндірісі, қысқа мсрзімді дебиторлық борыштары, қысқа мерзімді қаржы салымы, алдағы кезең шығындары, ақшалары және басқа да ағымдағы активтері қарастырылады. Бухгалтерлік баланстың пассив бөлімі үш тараудан түрады. Оның бірі мвншікті капитал деп аталып, онда кәсіпорынның жар-ғылық қоры, резервтік қоры, бөлінбеген пайдасы немесе жабылмаған зияны көрсетіледі. Пассив бөлімінің екінші және үшінші тараулары тиісінше үзақ мерзімді және қысқа мерзімді міндеттемелер деп аталады. Үзақ мврзімді міндеттемелер қатарына кәсіпорынның үзақ уақытқа алған несиелері мсн қарыздары жатқызылса, қысқа мерзімді міндеттемелер тарауында үйымның алдағы кезендерінің табыстары, бюджетке қарызы, бюджеттен тыс мекемелерге қарызы, жабдықтаушы-мердігерлерге қарызы, жүмысшылар мен қызметксрлерге еңбекақы бойынша қарызы, зейнетақы қорларына қарызы және басқада кредиторлық борыштары көрсетіледі. Жоғарыда айтқандарымыз түсі-ніктірек болу үшін үлгі ретінде "ККК" фирмасының 2002 жылғы 1 қаңтарға жасалған бухгалтерлік балансын қарастырайык.
Осы жоғарыда кслтірілген ККК фирмасының бухгалтерлік балансынан көретініміз — бұл үйымның активтері мен пассивтері 83000,0 мың теңгсге тең. Мүндағы кәсіп-орынның меншікті капиталы 59000,0 мың теңгені, ал міндеттсмслері 24000,0 мың теңгені қүрайды. Жоғарыда берілген тсндіктің орнына (формулаға) осы сандарды орналастыратын болсақ мына түрде болады.
актив = меншікті капитал + міндетгеме
83000000,0 = 59000000,0 + 24000000,0
Біз бүл мысалымызда, яғни жоғарыда берілген бух-галтерлік баланста Қазақстан Республикасының заңдарына сай жасалған баланстың үлгісін қарастырдық. Кейбір батыс слдсрінде баланстағы тараулардың, баптардың орындары ауысып та келтіріледі.
Мысалы, ксйбір елдерде ағымдағы активтер баланстың актив бөлімінін басында орналастырылатын болса, оның баптары отімділіктеріне қарай кезекпен қүрастырылады. Сонымен қатар кейбір баланста активтер мсм міндет-темелер баланстың сол жағында көрсетіліп (орналас тырылып), оң жағында тек қана кәсіпорынның меншікті капиталы көрсетіледі. Баланстың мүндай түріне мына тендік негізделген:
актив — міндеттеме = меншікті капитал
83000000,0 - 24000000,0 = 59000000,0
Бүл теңдік бухгалтерлік баланста үйым иесінің меншігін көрсетуге негізделген. Жоғарыдағы мысалымызға сөйкес баланстың бүл түрін қүрастыратын болсақ, баланс кестесінің екі жағы да 59000,0 мың теңгеге тең болады.
Бухгалтерлік баланстың түрлері
Өзінің жасалу уақытына, қолданылу барысына қарай бухгалтерлік баланс әр түрлі болып келеді. Кәсіпорынның жаңадан қүрылған уақытында жасалған бухгалтерлік баланс кіріспе баланс деп аталады. Юріспе баланста үйымның қызметін бастар алдындағы жарғылық капиталы көрсе-тіледі. Бүл баланстағы негізгі керсеткіштер кәсіпорын иелерінің, яғни қүрылтайшыларының, акционерлерінің осы үйымды жаңадан қүру (ашу) уақытындағы ақшалай немесе заттай салымдарынан түрады. Сондықтан көп жағдайда кіріспс баланста кәсіпорынның меншікті капиталы мен активтері тең болуы ықтимал.
актив = меншікті капитал
Бүл тендік егер кәсіпорын қүрылуы барысында еш-қандай жеке немссе занды түлғалардың алдында міндетті, яғни қарыз болмаған жағдайда тура болып есептеледі.
Үйымның бухгалтсрлік балансы ілгерідс айтылғандай белгілі бір уақытқа, яғни айдың, тоқсанның немесе жылдың басына жасалынады. Осыған сәйкес кәсіпорынның өз қызметі барысында әрбір белгіленген ссеп беретін уақыттағы (айдың, тоқсанның немесе жылдың басына) қүрастырылған балансы агымдагы бухгалтерлік баланс болып есептеледі.
Косіпорынның жойылу балансы осы үйым өз қызмстін тоқтатар кезде, таратылатмн уақытта жасалады. Осы аталған жойылу балансының өзі әр түрге бөлінеді. Жойылу балансын еліміздегі бухгалтерлік есеп жөне аудит маман-дарын даярлауда көп еңбск сіңіріп жүрген белгілі ғалым Әбдіғали Әбдіманапов езінің "Бухгалтерлік есеп теориясы жәнс принциптері" атты еңбегінде екі түрге бөледі және оның бірі үйымның жабылуына байланысты, ал екіншісі үйымның жабылғандығын қорытындылау үшін қүрасты-рылады деп жазған болатын. Сонымен қатар Ресей ғалымдары Л.А. Крятова мен Х.Х. Эргашев өздерінің "Бухгалтрлік есеп теориясы және негіздері" атты еңбегінде жойылу балансы үш кезеңнен түрады жөне олардың біріншісі кәсіпорынның жабылуы алдында, екіншісі жабылуы барысында, ал үшіншісі кәсіпорын жүмысын тоқтатқаннан кейін жасалынады деп атап өткен. Жалпы, бүл айтылғандарды талдай отырып, авторлардың бірінің айтқаны дүрыс, ал екіншісінікі қате деп қарауға болмайды. Бүдан шығатын қорытынды жоғарыда аты аталған авторлардың қай-қайсынында пікірлсрі дүрыс деуге болады. Себебі кәсіпорынның жойылу балансының саны, яғни оның жаса-лыну кезендері үйымның таратылуына кететін уақытпен тікслей байланысты. Егер кәсіпорынның таратылуы, яғни жабылуы үзақ уақытқа созылатын болса, жойылу баланс-тарының саны да соған сәйкес жәнс қажеттілігіне қарай арта түсуі мүмкін.
Шаруашылық операцияларына сәйкес баланс баптарының өзгеріске үшырауы
Ксз келген көсіпорында күнделікті жүмыс істеліп, қызмет атқарылып отыратындығы белгілі. Осы операция-лардың орындалуы үйымның бухгалтерлік балансының баптарына тікслей әсер етеді. Нақтырақ айтатын болсақ, үйымдағы әрбір орындалатын операцияға сойксс баланс баптарындағы сома өзгеріске үшырап отырады. Бірақ бухгалтерлік баланстың актив пен пассив баптарының тсндігі әрдайым сақталады. Сонымен қатар косіпорі.інда орбір орындалған операциядан кейін жанадан баланс жасалмайтындығы белгілі және ол мүмкін емес. Себебі үйымда бір күннің озінде бірнеше операция орындалуы мүмкін. Тіпті орбір операция түгіл, күн сайын кәсіпорынның бухгалтерлік балансын жасап түру үлкен күшті, көп уақытты қажет етсді. Сонымен қатар балансты күнделікті немесе әрбір орындалған операциядан кейін жасап отыру тиімсіз және қажет те емес. Міне осы себептен кәсіпорынның бухгалтерлік балансы белгілі бір уақытқа, яғни есеп беретін кезеңге қарай (ай сайын, тоқсан сайын, жыл сайын) жасалып отырады. Жалпы бухгалтерлік есепте баланс баптарының сомасына әсср ететін шаруашылық операцияларын төрт түрге боліп қарастырады.
Бірінші туріне жатқызылатын шаруашылық операциялары бухгалтерлік баланстың тек кана актив бөліміне әсер етеді. Бүл жағдайда актив бөліміндегі бір бап қандай да бір сомаға азайса, екінші бап тура сол сомаға артып отырады. Ал активтің жалпы сомасы мен баланстың сомасы ешқандай озгермейді.
Мысалы, кәсіпорынның банктегі есеп айырысу шотынан кассаға 100 (жүз) мың теңге алынды.
Бүл жағдайда есеп айырысу шоты бабындағы сома 100 (жүз) мың теңгегс азайса, касса деп аталатын баптың сомасы 100 (жүз) мың теңгеге артады. Баланстың активі мен пассиві арасындағы тендік өзгермсйді.
Екінші туріне жатқызылатын шаруашылық операция-лары бухгалтерлік баланстың тек қана пассив беліміне осер етеді. Актив бөлімінде өзгеріс болмайды. Бүл жағдайда пассив бөліміндегі бір бап қандай да бір сомаға азайып, екінші бап тура сондай сомаға артады. Ал пас-сивтің жалпы сомасы мен баланстың сомасы ешқандай
өзгсрмейді.
Мысалы, үйым озінің жабдықтаушы-мердігерлердің алдындағы 500 (бсс жүз) мың тсңге қарызын банк мекемесінен алынғаи несие арқылы қайтарды делік.
Бүл уақытта косіпорынның бухгалтерлік балансындағы жабдықтаушы-мсрдігерлермен есеп айырысу деп аталатын бабындағы сома 500 (бес жүз) мың теңгеге азайып, ал банк несиесі бабындағы сома 500 (бес жүз) мың теңгеге артады. Ал баланстың активі мен пассиві арасындағы тендік озгсрмейді.
Үшінші туріне жатқызылатын опсрациялардың жоғарыда аталған екі түрден айырмашылығы, бүл операциялар барысында баланстың активі мен пассиві бірдсй сомаға артады. Яғни бүл жағдайда операция әсерінен баланстың актив бөліміндсгі бір баптың сомасы қандайда сомаға кобсйсс, пассив бөліміндегі баптың да сомасы осындай сомаға артады.
Мысалы, жабдықтаушы-мердігерлерден кәсіпорынға 200 (екі жүз) мың теңгеңің материалдары келіп түсті.
Бүл уақытта үйымның бухгалтерлік балансындағы жабдықтаушы-мердігсрлермсн ессп айырысу деп аталатын бабындағы сома жәнс материалдар деп аталатын бабындағы сома бір уақытта 200 (екі жүз) мың теңгеге кобейеді. Яғни кәсіпорынның материалдарының артуына сойкес жабдықтаушыларға қарызы да кобейеді. Сонымен қатар 200 (скі жүз) мың теңгегс баланстың сомасы да өсті.
Баланс баптарының сомасына әсер ететін шаруашылық опсрацияларының тортінші турі үшінші түрінс жатқы-зылатын операцияларға үқсас болып келеді. Бүл уақытта да баланстың актив жәнс пассив жағындағы баптары бір уақытта бірдей сомаға өзгерсді. Айырмашылығы — үшінші түрге жататын операциялар барысында баланс сомасы (актив және пассив бөлімдері) белгілі бір сомаға көбсйсе, тортінші түрге жататын операциялар әсерінен актив пен пассив, сондай-ақ баланстың сомасы қандайда бір сомаға ксмиді.
Мысалы, кәсіпорынның ссеп айырысу шотынан бюджетке қосылған қүнға салынатын салық үшін 50 (елу) мың тсңгс борышы төлснді.
Осыған байланысты ссеп айырысу шотындағы ақшалары және бюджетпен есеп айырысу (қосылған қүнға еалынатын салық үшін қарыз) деп аталатын баптарының сомалары бір уақытта 50 (елу) мың теңгеге азаяды. Сонымен қатар баланстың сомасы да 50 (слу) мыц теңгеге кемиді.