Ғаббас ҚАБЫШҰЛЫ. ЖОЛБАРЫС ЖҮРЕКТІ ЖҰМЕКЕҢ

«Қамшының сабындай қысқа» ғұмыр дейміз. Рас. Білеміз. Әрқайсымыз әрқалай өткіземіз оны. Қысқа екенін көре тұра. Біріміз үшін «Малым -жанымның садақасы; жаным -  арымның садақасы». Екіншіміз үшін малым да, арым да - атақ-мансабымның садақасы… Біріміз ардың туы - ақиқатты биік ұстап өтеміз. Екіншіміз «тарысы піскеннің тауығы» болып өтеміз… Біріміз шындықтың шырайын қастерлейміз. Екіншіміз шындық пен жалғандықты араластыра ботқа жасаймыз… Соңғы кезде «екіншіміз» алға түсіп кетіп жүрміз. «Екіншіміз» бұрын да болғанбыз, бірақ аздау едік, ал бүгінде  көбейіп барамыз. Басқа кәсіп иелері туралы айтқым келмейді, себебі олардың әрекеттеріндегі оң мен солды біле бермеймін, ал өзіміздің көшедегілер көз алдымда. Қалам ұстап жүргендерді айтып отырмын. Бәрі болмаса да, көпшілігі. Солардың арасынан әрқашан оң жүретін, оң сөйлейтін бірегейжазушы, жорналшы Кәрішал Асан Атаны (әу бастағы Кәрішал Асановты) ақ мылтығымның нысанасы еткім келді. Ол - шындықты ашып айтып, анық жазып, шыншыл көптен алғыс естіп жүрген қаламдасым, құрдасым, жолдасым. Рас, ақиқаттан аулақ қырыс мінезді қырсықтар оған  қарғыс даурыға сөйлеп, оны сотқа қырық сүйреді. Алайда ешқайсысы  қиратып тастай алмады. «Аққа құдай жақ!». 

Жақында Кәрекеңнің жаңа кітабы жарық көрді. «Шынжырда өткен жолбарыс. Сказ о закованном тигре» деп аталған (қазақ және орыс тілдерінде). Қазақтың шын мәніндегі Қаһарманы болған ТӘШЕНЕВ ЖҰМАБЕК АХМЕТҰЛЫ  хақында. Бұл еңбегі  бұрынғы: «Тәуелсіздіктің елесі» (1997 ж.), «Президенттікті барлаған бірінші қадам» және «Диссидент пен президент» кітаптарымен мәндес, өзектес. Десем де, ол - Жұмекең туралы жазылған алғашқы деректі хикая. 

Халық, ұлт мүддесін қорғай қашанда табандап күресетін, ешкімнен жасқанбайтын Кәрекең кезінде Д. Қонаевтың қызметіндегі олқылықтарды орынды сынап сөйлеп те, жазып та жүрді.  Кәрекең кейінде Г. Колбинді де, Н. Назарбаевты да солақай қылықтары үшін өздерінің көзінше ашық сынап сөйледі. Демократияны талап еткен өткір мақалалар жазуын жалғастырды. Сол үшін 1992-жылы сотталып, түрмеге отырғызылды. Алайда ол түрмеде отырып та күресуін тоқтатпады, көп ұзамай ақталып шықты. Оның әділдік жолындағы ірі қимылдарын бағалаған халықаралық Хеллман-Хэммет ұйымы (АҚШ) 1993-жылы «Қуғындағы жазушы» силығымен марапаттады!

Марқұм Жұмекең жайында аңызға айналған әңгіме мол. Бүкіл қазақ даласында, бүкіл қазақ арасында. Кеш болса да кекету, мұқату, табалау сияқты орынсызы, жағымсызы жоқ. Жұмекеңді сағыну, аруағын ардақтау бар. Мен ол кісіні көрмесем де, сол әңгімелерден Жұмекеңнің Ардан жаралған Азамат болғанын ұғып едім, енді Кәрішал Асан Атаның мына кітабынан  Жұмекеңнің ұлы бейнесін анық көрдім. Иә, Ұлы Бейнесін!

Нақты деректер түзілісін бастан-аяқ тізбелемей, назарларыңызға бірер жәйтті ғана теріп ұсынайын.

Республикамыздың басшылығына келіп, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының Төрағасы, Министрлер Кеңесінің Төрағасы болып қызмет істеген жылдарында:

Әрине, Жұмекеңнің әділдігі, батылдығы пыш-пыщылдарға ұнамаған. Күншіл қазақтар балағына жармасса, шовинист орыстар Мәскеуге арыз айдап, «ұлтшыл» деп ойбайлап, жағасына жармасқан. Әйтседе, әрбір әрекетінің халық мүддесінен туындайтынын сезінетін Жұмекең айылын жимапты,  жұртқа жақсылығын еселей түсіпті. Көзін алартқан «көсем» атаулының ешбірінен жасқанбапты.

Көкемылжың Никита Хрущевтің есі дұрыс адамның миына қонбас қылықтары көп болған ғой. Оның Тың өлкесін Ресейдің құзырына қарату, Шымкент облысын Өзбекстанға, Маңғыстауды Түркменстанға қосу арқылы Қазақстанды бөлшектеуді көздеген әуейілігі белгілі. (Оның зұлымдық пиғылының орындалмағанына кейінде анау жалтыркөз інісі М.Горбачев өкінді емес пе?! Ол тантық неме бірде, Украин телеарнасы тілшілерімен сұқбаттасқанында, Тың өлкесіндегі облыстардың қазақтарда қала бергеніне беті былш етпей өкінді!) 

Жұмекең Л. И. Брежневті де сан рет састырыпты. Өзі Қазақстаннан Мәскеуге, Кремльге ауысатын болып, мұндағы 1-2-нші хатшылық орындарға орыстарды қойғызып отырған Брежневке: - Қазақстан  Компартиясының тым болмаса екінші хатшылығына қазақ таба алмадыңдар ма? Атқара алатын кадр бізде жеткілікті! Мына отырған Фазыл Кәрібжанов кімнен кем? Сырттан хатшы әкелуді «дәстүрге» айналдырып алдыңдар ғой?! - депті, мысалы. Ол сөзі Кремльдегілерді ойландырса керек, көп ұзамай Фазыл Кәрібжанов екінші хатшылыққа сайланыпты.

«Көсемдердің» қара шоқпарларына жауырынын да, маңдайын да қаймықпай тосатын Жұмекең Хрущевтің солақайлығына ылғи қарсы шығып, оған кереғар қимыл жасап отырыпты. Жүгеріші Никитаның кадры - Тың өлкелік партия комитетінің бірінші секретары Т. Соколовқа: - Қазақстанға бағынбауды көксесең, 24 сағаттың ішінде табаныңды жалтырат, құры! Тың өлкесі Ресейге берілмейді, айтар жеріңе айта бар! - депті. Іле-шала Мәскеудегі қожайындар Қазақстанның  Д. Қонаев бастаған бюро мүшелерін дереу шақырып алып, Тың өлкесін Ресейге қарату мәселесін тікесінен қояды. Басқалар бас шұлғиды, ал Жұмабек Ахметұлы қасқиып түрегеліп: - Мен Ақмолада туып-өстім... Менің әке-шешемнің, олардың әке-шешелерінің, бүкіл ата-бабаларымыздың сүйегі сонда жатыр. Сіздер сол жерді Ресейге бермекшісіздер ме? Оларыңызға қай қазақ көнеді ?!. Ойланыңыздар, жолдастар. Мен үзілді-кесілді қарсымын! - деген. Хрущев сөзі далада қаларын сезіп: - Болды, тараңыздар, бұл мәселеге тағы ораламыз! - деп айбат шегіп қалыпты...  

Мәскеуге бір шақырылғанында СОКП Орталық комитетінің екінші хатшысы Ф. Козлов, сәлемдесуді былай қойып, бірінші хатшы Н. Хрущевтің көзінше дүрсе қоя беріп, Жұмекеңді әлдебір «кінәсі» үшін ықтырып алмақ болған екен. Сонда Жұмекең: - Егер Мәскеуге алақандай Албания үкіметінің төрағасы Мехмет Шеху келсе, сіздер оны әуежайда құрақ ұшып қарсы алып, құрметті күзетті сақитып, құттықтап сөз сөйлер едіңіздер, ал кеңестік үлкен республиканың үкімет басшысы келгенде оның ауызын буа қоюды көксеп отырасыздар, ә?! - деп дертесін қайырып тастапты!

Қазақстанның үш ауданын Өзбекстанға өткізуді айтқан Хрущев: «Жедел шешетін мәселе - республиканың жер көлемі. Жолдас Қонаевпен және облыс басшыларымен пікір алыстық, олар бізді қолдады. Жұмабек Ахметұлы, енді сіздің пікіріңізді білгім келіп отыр», дегенде Жұмекең: «Никита Сергеевич, бұл мәселенің шешілуі былай тұрсын, тіпті күнтәртібіне қойылуына қарсымын!» депті. Ал «көсем»: «Саяси бюроның шешіміне қарсы шығатын сен кімсің өзі?! Ары-беріден соң бұл мәселені сендерсіз-ақ шешеміз. Совет елі - біртұтас мемлекет, қай жерді қай республиканың меншігіне беру КСРО Жоғарғы Кеңесінің  еркінде!» деген кезде Жұмекең мырс етіп: «Жоғарғы Кеңес әрбір республиканың жер мәселесін жергілікті орындарсыз шешетін болса, КСРО Конституциясын жою керек. Ал Конституцияда әрбір республика өз жерін өз меншігім деп пайдалануға құқылы делінген. Егер заңды аяқасты еткен жағдайға тап болсақ, онда халықаралық құқықты ұйымдарға шағынамыз, өйтуге біздің құқығымыз бар!» - депті. Қоқырайған қожайындар төбелеріне тас түскендей болады да, Хрущев: «Бұл мәселеге кейін ораламыз, тараңыздар», деп дүрдиіп қалады. 

Жұмекеңнің өжеттігіне, қайтпас қайсарлығына еріксіз таңқалған   Д. Қонаев Кремльден шығып келе жатқандарында: «Ай, Жұмеке, көзсіз батырсыз-ау!» дейді. Сонда Жұмекең: «Елімнің мүддесі үшін қандай қияметке болсын дайынмын!» депті.

Айтпақшы, Кремльдің иелері Жұмекеңе жылы қарап жүрген 1959-жылы оны КСРО-ның Хрущев бастаған ресми делегациясының құрамына қосып, Қытай Халық Республикасына алып барған ғой. Мао Цзедун да, басқалар да оларға салқын қабақ танытып, келіссөз сәтінде қисық сауал тастап, ақыл, нұсқау бере сөйлеп, берекені кетіре берсе керек («Сталинді жамандадыңдар» деп ашық наразы болған ғой). Сонда Жұмекең отырып: «Біз мұнда емтихан тапсыруға келген жоқпыз, байсалды келіссөз жүргізуге келдік!» - депті. Қытекеңдер «буынсыз жерге пышақ салуды» доғарыпты. Үзіліс кезінде Мао  Жұмекең мен Ю. Андроповты оқшаулап алып, суретке түсіпті. Ол Маоның Жұмекеңді бірден тани білгені, бағалай білгені емес пе?!

«Батыр - бір оқтық». Қарамылтықты Хрущев ақырында Жұмекеңді қарауылына ілді. Басқалар шүріппесін басысты. Қазақстан өкіметінің Төрағасы «міндетін партиялық талапқа сай атқара алмағаны үшін» орнынан алынып, әдейі құлдыратылып, Шымкент облыстық атқару комитеті төрағасының орынбасарлығына жіберілді. 

Ақиқаттың  жолы ешқашан тегіс болған емес. «Елім! Жерім! Халқым!» деп туған адал, әділ Азаматтар, өкініштісі сол: мансапқор, атаққұмар, даңққұмар белсенділердің қарсылығына ұшырап, қоршауына тап болып, көп тауқымет тарта береді. Тірліктің қарғыс атқыр бір құпиясы – сол. Қаһарман Жұмабек Ахметұлы Тәшенев те, амал не, соның құрбаны болды.

Шындықтың шырайын қандыра деректі дүние жазған Кәрішал жинақтағы естеліктердің авторларына алғыс айта отырып, Жұмекеңнің туғанына 2005-жылы 90 жыл толуы құрметіне Алматының «Фурманов» көшесін «ЖҰМАБЕК ТӘШЕНЕВ көшесі» деп атау орынды болар еді деген ұсыныс білдіріпті. Жөн-ақ! Мен бұған: «Еліне, халқына қалтқысыз аса мол еңбек сіңіріп, елін, жерін, халқын, бүгінгі бізді, келешек ұрпақтарды басбұзар билікшілдердің, сайқал саясатшылдардың лаңынан қорғап, қайыспай өткен марқұм Тәшенев Жұмабек Ахметұлына «ҚАЗАҚСТАННЫҢ ХАЛЫҚ ҚАҺАРМАНЫ» құрметті атағын беріп, айтылған көшеге атын қойып, оның Қабанбай батыр көшесімен қиылысына ЕҢСЕЛІ ЕСКЕРТКІШ орнатқан жөн!» дегенді қосамын. 

«Елімнің мүддесі үшін қандай қияметке болсын дайынмын!» деген Тарихи Тұлға Жұмекеңнен Елінің де аяп қалары болмауы керек!

  Ғаббас ҚАБЫШҰЛЫ. 

          2004 ж.

 2007 ж. «Тасжарған».