Мұхтар Бақтыгереев – сахна дүлдүлі

Биыл Қазақстанның халық артисі, Ғ.Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық балалар мен жасөспірімдер театрының артисі болған сахна саңлағы Мұхтар Бақтыгереевтің туғанына – 90 жыл!

Театр сыншысы, көрнекті ғалым Әшірбек Сығайдың актер туралы толғаныс-жазбасының өзі шығармашылығына берілген ең жоғары баға десек болады: 

«Мұхтар Бақтыгереев – кесек тұлға! Әлеуметті, арқалы актер. Ішкі қуаты серпінді сахнагер. Бір қараған кісіге сырт келбеті көп сыр шаша бермейтін. Пішімі нобайы болмысы пәлендей келісті болмағаны рас. Жүріс-тұрысы апай-шопайлау, қайсыбір мінездері дөрекілеу көрінері де шындық еді. Бірақ сахнадағы Мұхаң жібектей жұмсақ мақтадай мамық дерсіз. Оның сәбидей таза кіршіксіз көңілі мөп-мөлдір жылы жымиысы риясыз көркем күлкісі тартымды еді. Әдемі еді, әсем еді».

Мұхтар Бақтыгереев – 1933 жылы Атырау қаласында (қазіргі Гурьев) өмірге келген. Өзінің өнердегі ең алғашқы қадамын 1948 жылы Гурьевтегі облысаралық музыкалық театрдан бастады. Бала күнінен театрға ға­шық болған Мұхтар Бақтыгереев күн сайын өнер ордасына келіп, кейде рұқсатпен, кейде түрлі қулық ұйымдастырып рұқсатсыз де іш­ке өтіп кетіп жүрген. Қайсар балақайды Атырау театрының билет тексерушілері жақсы танып алады. Үйренісе келе олар бала Мұхтарды түрлі жұмыстарға жұмсай бастайды – афиша ілдіреді, басқа да ұсақ тап­сырмалар міндеттейді. Есесіне, күн сайын спектакльге тегін кіруге мүмкіндік береді. Бірте-бірте ұжымның өз адамындай боп кеткен жасөспірім егер әлдебір себеп­пен театрға келмей қалса, ондағылар кәдімгіде» мазасызданып іздейтін жайға жеткен. 15 жасқа толғанда, жас баланың өнер­ге іңкәрлігін байқаған Атырау облыстық дра­ма театрының директоры Мұхтарды жұ­­­мысқа алады. Алдымен сахнадағы де­корацияларды жасайтын қарапайым жұ­мыс­шы боп орналасып, сосын адам же­тіс­пеушілігіне орай көпшілік көрініс­тер­ге қатысып, сахнаға шыға бастайды. Ақыры оның актерлік қабілетін көре білген театр же­текшілері оған елеулі рөлдер бере баста­ған. 

1951 жылы «Жас Абай» спектаклінде Құнанбайдың образын сомдаудағы ше­бер­лігін көрген әйгілі режиссер Асқар Тоқпа­нов жас талантты Алматыға шақырады. Өзінің дарынын шыңдау барысында өнер ордасы – Алматыға келіп, Асқар Тоқпановтың көмегімен өнер училищесінің үшінші курсына оқуға алынады. Осылайша Мұхтар Бақтыгереевтің шығармашылық өмірі бастау алады. 

1956 жылы театр училищесін бітірген соң, ба­лалар мен жасөспірімдер театрына жұ­мысқа тұрып, 40 жылдан астам уақыт бойы сол ұжымда еңбек етті. Актердің театр сахнасындағы образ­дар галереясы да жан-жақты: Ж.Жұма­ха­нов­тың «Қарагөз қарындасымында» – Ақын, Ш.Құсайыновтың «Біздің Ғаниында» – Асанбай, Б.Майлиннің «Шұғасында» – Қарасай, И.Байзақовтың «Ақбөпесінде» – Құ­дияр, Н.Хикметтің «Әпендесінде» – Нұри, Р.Ғамзатовтың «Тау қызында» – Осман, М.Кәрімнің «Ай тұтылған түнінде» – Дәруіш, У.Шекспирдің «Гамлетінде» – Клавдий, Ғ.Мүсіреповтің «Ақан сері Ақтоқтысында» – Науан хазірет. 

Театрдағы рөлдерінен тыс кинофильмдерге де түсе бастайды. Қырғызстан мен Қазақстан кинематографистері бірлесіп түсірген «Алыстағы тауда» Құлтемір бейнесін, М.Бегалиннің «Шұғыла» фильмінде, сондай-ақ «Шабандоз қыз», «Ұлым меніңде» Есен бейнесін, «Тыныштықта» Нартай, «Ақ шаршы алаңда» жаттықтырушы Жұмекен бейнесін, және тағы басқа бейнелерді сәтті сомдаған. 1960-1975-ші жылдар аралығын танымал актердің сахна өнерінде әбден толысып, қалыптасып, өз шеберлігінің нағыз биігіне шыққан кезеңі деуге болады. Сол жылдары ол табиғаты жөнінде әрқилы болып келетін сан бейнелерді сомдап, өмірге келтірді. «Ақан сері – Ақтоқты» қойылымындағы – Науан Хазірет рөлін керемет сомдап шыққан. 

Мұхтар Бақтыгереев контрастық ыңғайда шеберлік танытар аса ізденгіш суреткер еді. Бір қаһарманның екіншісіне ұқсап кетуі – ол үшін сұмдық көрінгені өз кезеңінің еш қоспасыз таза шындығы еді. Актер жайлы әріптестері де сағына сөз қозғап, сахнадағы сан қырлы бейнесін еске алады:

«Қаракөз қарындасым» атты қойылымда мүлдем сыршыл да ойшыл, лирикалық нәзік жанның жұмсақ жүрегін аңғарғанымыз жалған емес. Актердің әнді бар жан-жүрегімен беріліп айтар табиғилығына айрықша әсерленгенбіз. Тек Бақтыгереевке ғана тән әдемі жымиыс пен әсем күлкі залда отырғандарды ерекше бір көңіл-күйге бөлейтін. Ол өз рөлдерін жағымды жағымсыз деп топтап жатпайтын, «мынау ақ, мынау қара» деп тағы жіктемейтін. Ақ бояу, қара бояу деп ара жігін ажыратпай, бір кейіпкердің жан дүниесінен сан алуан ішкі ырғақ сан салалы нақыш іздестіретін. Және оны таба да білетін «Арманым Әселімдегі» Ілиясты, «Гамлеттегі» Клавдийді еске түсіріңіз. «Жас Абайдағы» ұлы Шәкен Аймановпен бірге Құнанбай мінез-құлқын қосыла іздескен ғажап та қимас сәттері бұл күнде театр тарихының мазмұнды беттеріне айналады». 

Мұхтар Бақтыгереев Қазақстан мен Орта Азияның кино өнерінің дамуына өлшеусіз үлес қосып келеді. Ол ұзын-ырғасы алпыстан астам көркем фильмдерге түсті. Телефильм, радио-пьеса саласында сіңірген еңбегі де ұшан-теңіз. Киноға түсіп қана  коймай, оны орыс тілінен аударып, оқып жеткізіп жүрген. Теледидардың құлағын бұрадың-ақ, өзіңе етене таныс актердің жағымды үні жаныңды ерекіпе бір рахатқа енгізгендей күйге түсіреді. Оның даусын сан дыбыстан айырып алмас адам жоқ. Өйткені, ол қазақ радиосы мен ұлттық теледидардан жиі тіл қатады, сыр шертеді, ой толғайды, қиял қозғайды. 

Үлкен суреткерлік, дарқан шеберлік — шынайы адамгершіліктен, биік азамат-тықтан ғана туады. Аңқылдаған ашық мінезді, кей кездері дүр етіп басыла кояр қызба мінезі бар, кісілік жолын, адалдық жөнін жүрегіне терең ұялатқан Мұхтар Бақтыгереев үлгі-өнегесі балалар мен жасөспірімдер театры ұжымының да мақтанышы болған дейміз. 

Бақтыгереев өзінің театр өнеріндегі 45 жылдай уақыт шығармашылық өмірінде 100-ден аса сахналық рольдерді сәтті ойнап, барлығын да келістіре орындап шыққан қарымды артист ретінде таныла білді. Үлкен өнер иесіне 1965-ші жылы «Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген артисі» 1984-ші жылы М.Әуезовтың «Алуа» (реж.Р.Сейтметов) пьесасы бойынша түзілген қойылымда – Доғал рөлі үшін, «Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты» және 1993-ші жылы «Қазақстан Республикасының халық артисі» атақтары берілді. 1992-ші жылы Ғ.Мүсреповтің 90 жылдық мерейтойына арналған Республикалық театр фестивалінде «Ең үздік ер адам» мараптына ие болған актер еңбегі әлі жадымызда.

Актер 1999 жылдың жазында қайтыс болды. Содан бірнеше ай ғана бұрын шық­қан соңғы сұхбат­тары­ның бірінде, ол: «Әрбір сахна адамы сом­дай­тын образын алдымен жан-жүрегінен өткізіп, кейіпкерінің мінезін ұғып, бол­мы­сын танып, сосын барып сахнаға алып шығуы керек. Сонда ғана ол бейненің шы­найы табиғатын ашады. Сол арқылы көрермен санасына, адам жандүниесіне әсер етеді. Өнердің басты мұраты да осы емес пе? Мен қашанда осы қағиданы ұстан­дым. Демек, өмірімді өнерге бекер­ден-бекер арнамаған болсам керек», – деп еді.

Бұл сөздер Мұхтар Бақтыгереевтің ак­тер­лік кредосын, кәсібіне шын берілген май­талман екенін аңғартады. Кеудесі – алтын сандық, ойы – ұшқыр, шығарма­шылық ізденіске бай алымды өнерпаздың өмір жолы да, өнер соқпағы да өзінен кейін­гілерге үлкен сабақ.

Мұхтар Меруерт

Т.Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясы, «Өнертану» факультетінің 4 курс студенті

Мәдениет порталы