Дәутайұлы дүрбісіндегі замана келбеті

Тыйымы көп, тізгіні – темір, шын­дығы байтақ өмірмен байланысы әлсірей бастаған жетпісінші-сексенінші жылдардағы қазақ про­засына Несіпбек Дәутайұлы шы­ғармалары арқылы нақты уа­қыттың нақты жүгін өз иығымен көтерген, қым-қуыт қайнаған тір­ліктің, мәселе – құбылыстар мен құбылыс – мәселелердің қақ орта­сын­да қасқиған немесе өңменге оқ­тай қадалуға әзір өзекті өзгеріс­терден өзегі талған қиялдың қана­тын қырқатын биқисап қиқым сәттерден шаршап сансыраған, тірлігі мен тағдырына таныстары да, толағайым қоғам да киліге бер­гесін шарасы азайған, жүдеген, немесе жүдегеннің иығына шығып, үдеген жаңа кейіпкерлер келді.Қазақтың ұлттық  рухының ұлы ұстыны – қарапайым ауылдың сал­қар өмірінің сан алуан астыртын немесе үстірт назарға елеусіз ағыс­тары мен сапырылысқан тол­қындарын түгендемек түгіл, түстей ал­майтын әріптестер аз емес еді. Не­месе шақтап шамаласа да, анық­тап аршып, айта білетін, ең бастысы кәдуілгі тіршіліктің өзіндей та­биғи айшықтай білетін қаламгер­лердің жеткіліксіз кезінде Несіпбек Дәутайұлының дүрбісіне заман келбеті тағы бір өзіндік қырынан бай­қалды. Дүрбінің аумағы қам­тыған өмір – өңірді бөлекше танытатын өз мәнерімен, келеңсіздікке келісімпаздықпен жәдігөйленіп қарай алмайтын жауынгер мі­не­зімен, жанға тотияйын, жүрекке у қорғасын салған әбілеттікті қа­ламмен түйремей қайтпайтын қай­сарлығымен айрықшаланға­ны­на содан бері жарияланған шы­ғармалары куә. «Ақ көгершін», «Алма ағаштың бұтағы», «Жол» сияқты жүлдегер шығармалары­нан бастап, «Аты жоқ әңгіме» кіта­бына дейінгі аралықтағы барлық ізденістері – соның мысалы.

Бір қызығы – Несіпбек Дәутай­ұлы жазуды жаңа бастаған кезде, қатарластарының барлығы да бір­неше кітаптан шығарып үлгерген. Ал, қызу өмірдің қақ ортасынан кел­ген, алғашқы адымын бәйге алу­дан бастаған Н.Дәутайұлының алғашқы кітабы 36 жасында жарық көрді. Көрнекті, қабырғалы қа­ламгерлері иін тіресіп, белгілі, бел­­ді бедел иелерінің есімдерінің өзі-ақ имендіретін шақта қазақ әдебиетіне өз айтары бар, қолтаң­басы қалыптасқан, көру мен көр­сету, көрнектеуі және басқаша дарынды жазушының келгенін бір­ден мойындатты. «Өмірді жақсы біледі», «өмірдің өзінен алынған», «тың характерлер жасаған», «жаңа тақырыптар әкелді», «күн тәрті­біндегі зәру мәселелерді көтерген» деген сыңайда сол кезде жиі айтылатын, үйреншікті немесе дағдылы мезгілауи талдаулар жазушының «Аты жоқ әңгіме» кітабын оқы­ғанда, қаламгердің қиялы мен қа­ламы қаусырған көркемдік әлем­ді толық қамти алмайтынын мойындау керек. Сол аталған сипат­тар­дың барлығын дәйектеуге лайық­ты мысалдар бұл кітапта да жетіп артылады. Алайда көркемдік әлемі бұрынғы дағдылы сипаттар­дың сорабына симайтыны және шәксіз. Ендеше қазақ прозасында жаңа көркемдік әлем ашылды – Не­сіпбек Дәутайұлының әлемі.

Кейіпкерлері табаны тиген Жам­был өңірінде ғана емес, байтақ еліміздің барлық түкпірінде ғұмыр кешіп жатыр. Жеке адамның та­биғатына тән сипаттар мен сол адамдарды дедектетіп, өз дегеніне жүргізген тұрмыстық-әлеуметтік, т.т. ықпалдар, құбылыстар, барлық адам баласына тән. Сол Барлықтың өкілдеріндей елестейтін кейіп­кер­лер галереясына бәрі келген се­кілді. Түгелдей өз көзімізбен көр­ме­сек те, әрқайсысы тек өзіне ғана тән мінез-тағдырымен дараланған келіншектер мен күйеулер, балалар, әжелер, аталар, көршілер, олар­дың таныстары, батырлар, ән­шілер, бастықтар, сайқалдар, қа­рақшылар, ойнастар, саудагерлер, бизнесшілер, ірілі-ұсақты бастық­тар мен бастықсымақтар, т.т. Әлеу­меттік статусы мен сол статусына лайық салмағы, әлеуметтік тобы мен соған сәйкес қарекеті арқылы бүгінгі өмірдің әрі өзгермелі, әрі өзекті шындығын шектемей, шып-шырғасын шығармай алға тарт­қанда, ыңыранған ұлы уақыттың уысында тыпырлаған тірлік иелері мен Тіршіліктің өзара тікелей тәуел­ділігі мен бейтарап сезілетін, алайда түптеп келгенде, сатылы, жанама тәуелділігін мойындамасқа шара қалмайды. Бүгінгі болмысымызды осынша мол қамтып, көп­теген құбылыстардың сабақтасу контексінде жанып тұрған, ділгір мәселелермен бетпе-бет келген қыруар образ-характерлер әкелген Не­сіпбек Дәутайұлы сияқты қа­ламгер әдебиетімізде кемде-кем.
Осының барлығын сіз де көр­ген­­сіз, естігенсіз, ендеше білесіз. Өз бетімен өтіп, көрмегендей кетіп бара жатқан кісілерді – кейіп­кер­лерді осылайша  ай-шайға қарат­пай, «тарпа бас салып», тартыншақ­тауға мұршасын келтірмей, тамам елдің алдына шығарғанда, «осыным қа­лай болар екен өзі!» деп, кү­міл­жі­мей, күлбілтелемей, қал­ты­­ра­май­тын қайратты қолмен қайтарып, шашау шығармай жинап әкеліп, ширатып ұсынған Несіпбек Дәу­тайұлы қаламының «долылығына» сүйсінесіз де, қуа­насыз. Сүйсіндіру шеберлігіне бай­ланыстылығы тү­сінікті шығар, ал қуандыратыны – бар­шаны бағамдап жатуға уақы­ты кем, қара­пайым қалың елдің өзінен өткен қарапайым тіршілік тынысын, тағдырының талқыға түскенін қарапайым мұңы мен сырын, өздерін өздеріне көрсетті, ал көргеннің өзін танымасқа шарасы жоқ-ты. Әркім өз күнінің кө­леңкесіне көміліп, қағаберісте ұмытылып қалмады, тасаға тарс бе­кітіліп, ешкімге білінбей, белгі­сіз қалпыңда «тірідей өлмеді», сұлу­лығы мен сиықсыздығы үнемі ал­ма-кезек аунап түсіп, сан­сырат­қан тірлішіктің кілтипандары айдай әлемге айқындалған, салмағы ауыр ақиқат-мазмұн әлеміне сіл­те­ді. Бұл сөздің дәлелі ретінде туын­­дыларды жеке –жеке талдап жатуға мақала көлем көтермейді. Жиып айтқанда, Н.Дәутайұлы шы­ғармалары адам мен пенденің та­биғатын, бейтарап уақыт пен қо­ғамның сырын, сипатын, осы­лардың қарым-қатынасын туындайтын күрделі шындық пен сол шындықтағы жеке адам мен қоғам­ның, заманның, адам табиғаты мен қоғам табиғатының, сол табиғат­тағы үйлесімдер мен қайшылықтар­дың трагедиясын бірде қатал бей­нелейді, ішінара юмор араластыра әжуалайды да, қиналады.

Сырт қарағанда момақан, бәл­кім, содан ба сыр бермес сыпайы, бірсарынды көрінетін тірліктің іс жүзінде жындай қайнаған, са­пы­рылысқан, қайшыласып қидалас­қан «микробтарын» жазушының микроскоп көзі қалт жібермейді. «Момақаныңыздың» ішіне үңіл­ген­де басы қайда, аяғы қайда, бір­ден ажырату, ұғыну, сараптау қол­дан келуі қиын шаруа екенін ішіңіз сезгенде, басталуы, шиеленісуі мен түйін-тиянағы бар тарихи оқи­ға­лар, аңысын аңдағанда адаспайтын аласапырандардан басқаша екені анық, алайда бәлендей мән беріп жатпаған қарапайым өмірдің ырық­­ты-ырықсыз қарым-қаты­нас­тар, эмоциялар жарысқан, жанұ­шыраған қисапсыздық әлемі еке­ніне тағы да көз жетеді. Осы әлем­ге жазушы зер салғанда, негі­зінен, үш түрлі авторлық, көркемдік тұрғыдан таразылайды.

Бірінші. Өмір-өзен табиғат тар­ту еткен арнасымен, ешкімді «мазаламай», өз бағытымен маңып ба­рады. Көз алдыңыздан өтіп жат­қан кино кадрлары секілді. Автор – сырттай бақылаушы, әрі бейтарап бейнелеуші. Көкейіндегі көм­бе­ні «мінекей» деп, жарқ еткізіп ашып салмайды. Қалай ойлайсыз – патша көңіліңіздің қалауы мен қиялыңыздың қанатына байланыс­ты. («Ақ күшік», «Көгілдір көйлекті келіншек»).
Екінші. Мәселе көтеруге ден қою. Идея айқындығы талас тудыр­майды. Өмірдің өзекті өртейтін немесе қашсаң, құтыла алмайтын шындығы көкейтесті мәселесі кө­кірекке кіріп алады. Заманның, адамның құбылымы, сыры мен си­паты сол арқылы белгі береді. Мә­селен, «Өнеш, Комбинатор, ал­жапқыш», «Батыр», «Шал», «Көр­бай», «Тілалшақ», «Бір қияр екі жұмыртқа, Ботабай», «Мәкеңдер, Малсекеңдер, заман».
Үшінші. Реалистік, сюрреа­лис­тік бейнелеу-сезіну бірлесе өріліп, бірін бірі толықтырып, әдемі жарасым табады, модерндік, постмо­дерн­дік бояулар көркемдік маз­мұн­ға ұласады. Содан түзілген пос­­­т­­модерндік мазмұн-тұтас шы­ғарманың бойындағы суреткерлік-философиялық концепция,
реа­лис­тік тұрғыдан толғаса, се­­­беп-салдарына «көз жеткізу» көп уақыт-көлемді алатынын сез­ген­діктен, мүмкіндігінше іріктеп-жи­нақтау, аз көлеммен байтақ кеңіс­тікті қамту, оқырманның эмо­­­тивтік-эсте­ти­калық қабыл­да­уы­на тәжірибелік үлес қосу, қия­лына «жұмыс істету» арқылы сезіну мен фантазиялық  әлеуетін ны­ғайту. Мәселен, «Айғыр кісі», «Құм­ға қаш­қан  құйын», «Қан­қызыл жал­қын»…
Әрқайсысына дәлел, мысал кел­тіріп, дәлелдеп жату – арнайы, кө­лемді зерттеудің жүгі. Алғаш­қы­сына ғана аздап тоқталсақ…
Айталық, «Ақ күшік» повесі мен «Көгілдір көйлекті келіншек» атты әңгімесінде өмір материалдары қаз-қалпында «берілген» сияқ­ты әсер қалдырады. Шүйдесі шо­дырайған зор мәселе алға ұм­­­тыл­­майды «мені көр» деп. Автор – жазушы тек алыстан бақылап, кейіпкерлерінің не істеп, не қой­ғанын сырттай сипаттап, тізіп отыр­ғандай немесе солардың сөз­дерін, т.т. бейнежазбаға түсіріп алып, жолдап жіберіп жатқандай. Жазу­шының кейіпкерлеріне бүй­регі бұратынын-бұрмайтынын бірден аңдау оңайға түспейді, бейтарап бақылаушы секілді.
«Ақ күшік» повесінде баласы бол­май, екі айрылған жас отба­сы­ның – Қалдыбай мен Бекзаттың күй­зелістері мен екі айрықтағы күн­дерін автор екі жаққа да алаң­дап, ортада ары-бері жанұшырған Ақ күшік арқылы сабақтастырып, өзінше тәсіл тапқан. Тасыған өзен көпірді де, көпірден өтпекші Ақ­күшікті де жұлып әкеткеннен кейін, сюжет желісі тұйықталады. Өзеннің екі жағында бірін-бірі сыйлайтын, өкпеге қиса да, өлімге қимайтын екі жас, екі тағдыр қал­ды.
Шығарманы оқи бастағанда, бұл Ақкүшік «не үшін қажет, не бі­тірер екен?» деген түйткіл түрті­нек­тейді. Біраз еңсеріп, Ақкүшікке бой үйренгеннен кейін, «қалай аяқталар екен?» деп іштей «дәу де болса» осы тұстан шығады-ау деп шамалап отырғаныңызда, күтпеген жерден шешім жасалады. Шешім болғанда, повестің көркемдік маз­мұнын түйіндейтін, тиянақ­тайтын көркемдік шешім емес, сюжеттік шешім. Бұл екеуінің «бірлесіп» ке­тетінін де, әрқайсысы өзіндік фун­к­ция атқаратынын, бірақ қалай дегенмен сабақтасып жататынын, бірінің қызметін екіншісі атқаруы мүмкін екенін ескерген де артық емес.
Екі жастың өзегін өртеген өкі­нішін, көмейге кептелген өксігін білдіргенде де, «сараң диірменші Павел, т.б. кейіпкерлердің әрқай­сысын тура мінездегенде де, жанама мінездегенде де, тілдік штрих, детальдар арқылы танытқан да, жазу­шының төгілген тілі риза ете­ді. Іркілдеуден де, тасырқаудан да мүлдем аулақ. Жазып емес, айтып отырғандай әсер қалдыратын ерек­шелігі – басқа  да шығарма­лары­на тән. Осындайда қазақтың баяғы байырғы ауызша әңгіме айту тә­жірибесі еріксіз еске түседі. Шарай топтың ортасында суырылып шы­ғып, көпті өзіне үйіріп, әңгі­менің майын тамызып айтатындар бү­гінде жоқ та шығар. Бірақ кезінде көзкөргендердің айтып, жазып кеткені аз да болса бар. Мәселен, Жам­былдың айтқан әңгімелері повесть, романға бер­гісіз екенін қызыға айтып-жазып кеткен Сәбит Мұқановтың мақа­ласы жадымызда.
Н.Дәутайұлының сөз саптау ши­рақ­тығы мен дәлдігінен, жи­нақы­лығынан ұмытыла бастаған дәстүр ойға оралғанда, көп қа­бат­ты, көп қырлы халықтық-рухани көркемдік  тәжірибенің қайнары­нан еркін сусындағанын көресіз.
Сөз саптауы ғана емес, көрі­ніс­тер, сәттер, ситуациялардың қию­ласуы, басталуы, өрбуі, шиеленісуі мен шешілуі жазу техникасын әб­ден игерген, соның қуатымен қазақ прозасында өзіндік өрнегін қа­лып­тастырған жазушы­ның шебер­лігін танытады.
Аталған повестің арқауы – көп­ке көзтаныс, сахараның қай қиы­рына барғанда да алдан шы­ғатын, айналып өту мүмкін емес қарапайым ауыл өмірінің көрініс­тері. Бір-бірімен селбесіп, күн кө­ретін тіршілік қайда да бар. Бұл туындысында автор белгілі бір мәселе көтеруге ден қойып, кейіп­керлерді соған қарай іріктеп, шын­дық материалын да соған бейімдеп талғаудан аулақ секілді сезіл­ге­ні­мен, сол тіршілік иелерін – тағ­дыр­ларды біресе шырқ үйіріп, біресе қақ­пақылдап, бір арнадан екінші ар­наға лақтыратын күш – заман ағы­сы, қарапайым тіршілік қар­қы­ны екені, сол заман мен тұрмысқа еңсер­мей қоймайтын ықпал – қоғам, мемлекет, саясат үшеуінің басын біріктірген дәуір – уақыт екені ойда тұрады. Бір қарағанда, кәдуілгі табиғи тіршілік ағысы елеу­­сіз ғана сырғып өтіп жатқан сықылды. Қайта қарағанда, қай-қайсысының да сыртқы әлеуеттің – орта, салт, дағды, тұрмыс, т.т. қай­да қашса да құтқармайтын, төніп келіп төңкеріп тастайтын екпініне өзінің көңілі томай, бір бұлқынып, тыпырлап қалатыны, өз ұғымындағы күңгірт өмірден басқа – жарық дүниеге ұмтылғысы келетіні де қылаңытады. Алайда Бекзат пен Қалдыбай да, диірменші Павел мен қырықтардағы әйел Матрена да, «кез келгенге жалпаң­дап, көрінгеннің қолына су құйып өскен» күйеуін менсінбей ажырас­қан уыздай жас келіншек Роза, малтапқыш Өрікайдар да – іштей бұлқынысы булығып жүріп, шаңда бір «бас көтергенімен», үлкен әре­кеттер жасауға, ең алдымен, парасаты, сосын жігері жетпейді. Әр сәт­ті өз көңілін демдеуі үшін пайдалана білуі — әлсіздігі ме, қулығы ма, әлде екеуі қабаттас па, белгі­сіз…

Пейзаж, портрет, диалогтардан жазушы қаламының ерекшелігіне – динамикалылығы, сезімталдығы мен мергендігіне мысалдар қырғын. Бі­рін ғана еске ала кетейік: « – Уймись! – әйел диірменшінің қолын қағып тастады. Бірақ көздері күлім қа­ғып тұр. – Что готовить к обеду?». Осыдан-ақ диірменші шал Павел мен Матренаның  арасын­дағы қарым-қатынас, т.б. сипаттар бір­ден аңғарылады.
Әдетте, көп шығармаларда бас­ты кейіпкерлері табысып, не шабысып, не ажырасып, немесе түрлі хик­мет-хикаяларды бастан кеші­ріп, тартыс, коллизия, сюжет соған қарай өрбіп, небір тайталас, айқас, шиеленіс ширығып жатушы еді. Немесе бай болып, барша мұратына жетуші еді, не марқұмға айналатын. «Ақкүшікте» түк те таңғал­дыр­майтын, әбден жауыр болған жаттандыға айналған қарапайым ғана тіршілік тәрізді. Сол тірші­лік­ке жазушының көзі түсіп еді, си­қырлағандай, жан бітіп жүре берді. Көз алдымызды сан алуан эмоция­лар­ға, бояуларға, сан қилы оқиға, әрекеттерге толы дүние тіріліп кел­ген­де, «е, бопты!» деп, немқұрайды ке­те алмай, байланып қаласыз. Бұ­ған дәлел ретінде мысал келті­ре­тін болсақ, шығарманы басынан аяғына дейін қайта көшіріп шығуға тура келер еді.

Көз алдымызда – әуре тіршілік­тің әуре философиясы. Әркім өз түсінігіне сәйкес ілбіп, өз ойының, ен­ді бірде сезімінің жетегінде. Қа­рекеттері «ұйымдаса», ұлғая, сығы­лы­са келе, әрекетіне апарса, әреке­ті­нің жаңғырығы қарекетіне та­­ра­­лады, ендігі бет-бағдарына әсер ететін импульске айналады. Шын­туайтында ойлана келіп, ең қа­жетті шешім жасауға қай-қай­сысы да құлықты. Алайда, баршаны қақпақылдап әкеткен ұлы ағыс – уақыт, ағыс-қоғам, ағыс – орта­ның ырқымен ығысып, амалсыздың күйін кешу – массаның машақаты, миллиондардың «еншісі» мәж­бүрлігі. Өзге былай тұрсын, тым құ­рыса өз өмірі үшін байыпты қа­дам жасауға белсенділігі кем кейіп­керлер болмыс – тіршіліктің жөң­кілген ағысымен, жаңқадай лақ­­тыратын толқындарымен тай­таласуға әрі еріншек, әрі жүрексіз. Бас қатырып жатпай, «Басқа салды, біз көндіктің» ноқтасына ба­ғыну­ды өзіне қолайлы, оңай өмір сезінеді. Көңілін көншітпейтін жағ­дайға көнгісі келмесе де, көн­дігуге сылтау тауып, өздерін өздері алдап жүрген тірлік иелері. Адам баласы өмір сүрген қай заманда да қалмай, қапталдаса беретін шын­дық бүгінгі күні тағы мөлиіп тұр. Неге? Ашық айтқысы келмей, ас­тар­лап ұсынған автор – бейтарап, оқырманы – куәгер. Бағзыдан бе­л­­гілі өмірдің баяғыдан аян шындығы алдыңызға келгенде, жалтара алмайсыз – жаныңыз ашиды. Көмек­тесе алмайсыз – құдіретіңіз жоқ. Күйі­нішіңіз бен сүйінішіңіз, үмі­тіңіз бен қынжылысыңыз араласып, күпті қылады – тірісіз!..
Бәрін, бәлкім, тағдырға, заман­ға жабуға болар… Абай айтқандай, «замана оны илемек». Белсіздігі емес, ұрпақсыздығы үшін іштей күйреген еркек, қиындықтан қа­жыған, күнкөріс үшін еркектің қой­нына өз «еркімен» баруға мәж­бүр келіншек – бәрі – әрі өз ұғы­мы­­ның, әрі ықпал – уақыттың, ық­пал – тіршіліктің құлдары.
Қазіргі өмірдің осындай қара­ма-қарсылықтары мен қайшылық­тары бүгін ғана ма екен? Заман – қоғамына иліге алмаған, иленгісі кел­меген, Тіршілік – Ағыстың өнім­сіз күйбеңі мен күлді көмеш күй­тіңіне, күнделікті киліккіш ки­тіңіне көндіккісі келмей, маза­сыз­данғандардың да, аласұрған­дар­дың да, арыстандай айға атыл­ғандардың да ақыр бір күні қуаты қожырап, барып-барып таусылған шақтағы айтатын «арман-айы» мен «жалған-айы» жанына жалын шашып, күйдірмеуші ме еді?! Шарасыз күңіренгендер мен күйінішін біл­дірудің жолын таппай, жағдай­дың мәжбүрлеген естанды пенде­сіне, ырықсыздан уақытша миғұла – есуастарға, еріксіздерге – адамзат комедиясының кейіпкерлеріне айналғандар қайда да қашан да күн кешкеніне басқаның бәрінен бұрын ең алдымен әдебиет айғақ.
Ендеше «Ақкүшіктегі» шындық – кешегі шындық – өткеннің то­заңы­ның астында тұншығып жа­сы­рынбай, Өмір деген сәуленің кө­леңкесіндей қашанда қалмай іле­сіп келеді. Қалай ұғынады, қ­а­лай байыптап, бағалайды – әркім­нің өз қалауында. Автор белсеніп араласпайды, анадайда – аулақта.
Алпысыншы жылдардағы қа­зақ прозасында кеңес өмірінің сал­танатына, кезең идеологиясына кө­бірек мән беріп, көлеңкелі деген­нің барлығын – іс-әрекет, оқиға, сәт, сан қилы қатынас, т.т. жарқын болашаққа – коммунизмге шеру тартқан аршынды адымдарға тұсау, игі беталысқа кедергі, ілгері бас­қан­ды кейін тартқан кертартпа делінгені, ал қайшылықтар, келең­сіздіктер жеке адамның өзіне ғана тән кемшіліктер ретінде назарға алынғаны мәлім. Жетпісінші жыл­дардың соңына қарай, сексенінші жылдары әлгіндей «көлеңкелер» мен «көлеңкелілік» енді бұрынғы­дай ескінің қоғамдағы сарқыншағы, қарақан бастың қамынан аса алмайтын күйкілік деп қана емес, заманның қоғамның олқылығы, өзекті мәселесі ретінде бейнелене бас­тады. Жеке басқа табынушы­лық­тың зорлық-зомбылығын өз көздерімен көрген, бертінгі қорлы­ғын да бастан өткерген, жүректері шайлығып, беті қайтып қалған аға буын өкілдері мәжбүрлік салдарынан сақтана сездіріп, абайлап аң­ғарт­қан ақиқаттардың астары енді осы жылдардағы Н.Дәутайұлы сияқ­ты жастар прозасында жаң­а­ша, айқынырақ сипат алды. Әлеу­мет­тік, адамгершілік, қоғамдық мә­селелер ашығырақ, батылырақ көрінуге бет бұрды. Шаруашылық­тағы олқылықтар, жеке адам мен ол араласқан ортаның ахуалы, «ауа райы» енді әлеуметтік-қоғамдық шындық, мәселе ретінде, өмір жаң­ғыртқыштық әлеует-арна немесе бері тартудың орнына кері тар­тудың сынға алынуға тиісті мысалдары мен құбылыстары ре­тінде байыпталуға ойысты.

Тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін қызыл тілден кісен алынып, поэзиямызда, прозамызда қыруар жаңа эксперименттер жасалды. Рас, бұл процесс әзірге толық та лайық­ты бағасын алған жоқ… Несіпбек Дәутайұлының аталған кі­табына кеңес дәуірінде жарық көр­ген шығармалары да енге­ні­мен,басым көпшілігі – тәуелсіздік кезеңінің жемісі. Бұрынғы прозамызда майын тамызып, әңгімелен­бейтін эротика, маскүнемдік, жем­қор­лық, ойнасқорлық, жезөк­шелердің тіршілігі, кісілігінен айрылған әке мен ұл, т.т. жазушы­ның сергек қаламы объективті ұлы өмір ағысының жиіркеніш тудыратын сұмдық сорақылықтарын ды­рылдатып көз алдымызға әкеледі.

Бұрындары прозамызда еміс-еміс елес беріп, орағытып өтетін, не­месе емеурінмен емексітіп, тар­тыныңқырап жұмбақталып, тор­ғын перденің аржағында толықсып тосатын, нәзік ибамен, жұмсақ қылығымен қытықтап, ынтығын жасыра алмай ишаралайтын эротика Н.Дәутайұлы туындыларында кейіпкердің көңіл-күйін, психологиясын ашатын эмоциялық, ло­гикалық кілт, бояу, сонымен бірге психологиялық мағына-ас­тарға, сюжет желісіне әсер ете алар­лық эмоциялық-эстетикалық бір­лікке айналып, неғұрлым аулақ­тасаң, соғұрлым ынтықтыратын жа­ратылыс тылсымы, өмірлік та­биғи қажеттілік, эмоциялық маз­мұн ретінде ишаралап икемдеуге бейім, дербес бостан көркемдікке ұла­сады. Мұндай деңгейге жет­кізетін, әрине, автор қаламының қуаты, шеберлігі. Сидаңдаған, сумаңдаған, салаңдаған мазмұндау емес, кестедей кербезделіп, келі­сі­мін тапқан кестелі тіл, өзара са­бақ­тасқан интонация, алға жетелей бе­ретін, жалықтырмай үйіретін ыр­ғақ – ізденістің, шеберліктің дәлелі. Бұрын көрмеген кісі – кейіп­керлер, бұған дейін көзімізге «көркемделіп» көрінбеген қарым-қатынастар арқылы ішіміз сезіп, білсе де, айызқандырып айтылма­ған өмірдің сырлары көңіл күйі мен қарапайым тіршілікке әсер ете алар­лықтай сиқырлы жан мен тән жарасымының табиғатын ай­қын­дайды. Олай деп те, былай деп те айтуға желеу-сылтау бергенімен, эро­тикалық бояулар Несіпбек Дәуі­тайұлы прозасының қазақ әде­биетінде ерекшеленетін өзіндік си­п­аттарының бірі деп айтуға керек.
Табиғи түйсіктердің жұмбағына жауап іздегенде, жазушының қа­ламы сол әлемді барлау мен шарлау­дан бас тартпайды, індете іздеп, біл­мей қоймайды, сол білгеніне илан­дырмайынша, бір кідірмейді. Кі­дірмейтіні – мүдірмейді, іркіл­мей, шегінбей, діттеген нысана өріне шыққанша, өршелене түседі. Бүгінгі өмірде кездесетін кем­ші­лік­­тер, жанға батқан өзекті мә­се­ле­лер десеңіз де, әртүрлі образ ха­рак­терлер десеңіз де, тосын ше­­шімдер жасау тапқырлығы, шы­ғармаларының динамикалылығы десеңіз де, бәріне де мысал жетіп ар­тылады. Қаламгер жазатын бас­қа ештеңе таппағандай «алысқа» баруға ерініп, айналасындағы, немесе барған-көрген, жүрген жерле­рін­дегі көзі шалғанды қалам-шал­ғы­сымен шауып, бөкеске сала бер­ген сияқты әсер етуі де мүмкін. Б­ірақ қаламгердің құпиясы – те­рең­де.
Адамды пенде ететін, пендені адам қылатын, оқиға -әрекет түгіл, бел­гілі бір сәт, мезеттің өзі адамды ширатып, шынықтыратын, ома­қастырып ойсырататын, бір отқа, бір суға салып, естен тандыратын, есін жиғызатын – тылсымға бара бар Тіршілік атты ғажайып әлем. Адамды сан тұрғыдан, түрлі ра­курс­тан көруге, танытуға таптырмас тап­жылмас алаң-майдан екенін ерік­сіз сезіндіретін. Бір кез­дегі мә­кең-малсекеңдерден бастап, кейін­гі Көрбай, Ботабай, Өрікай­дарларға дейінгі аралықтағы ке­йіпкерлер – образдар – тағ­дырлар адамзат өр­кениетінің қай кезеңінде де бар, айырмасы – әрқайсысы өз дәуі­рі­нің, өз ортасының «құмы­рс­қа­лары» мен жаяу-жалпылары, жан­себілдері мен жалмауыздары.
Бұлардың барлығы жиыла келгенде, адам шіркінді қапысын қал­дырмай тану мен таразылауға же­телейді. Жазушының осы ың­ғай­дағы өмір зерттегіш белсен­ді­лі­гін, суреткерлік сергектігін былай қойғанда, сол сұмпайысы мен сыпайысы, адалы мен алаяғы, сай­қалы мен саңлағы ию-қию араласып, быжынаған тірлік иелерінің барлығы да, ең алдымен, адам атты әулеттен екені, барлығының дерлік өз еліміздің азаматы, бәрінің де қазақ екенін қаперінде ұстайты­нын, көргені көңіліне сыймағасын жазуға, айтуға мәжбүрлігін ескергенде, адамға деген қалтқысыз ықы­лас, құрметтің өшпей, үнемі қоздап жататынын аңдайсыз. Адам­ды таныту, сол арқылы талдау не­месе талдау арқылы танытуға келгенде, кейде қатал, кейде қаты­гез сезілсе де, түптің түбінде жана­шыр­лықтың толғануға бейім­дел­гені  аңғарылмай қалмайды. Не өзі, не ой-сезімі тыпырлап, тыныш таппайтын адам арқылы қашса, құт­қармайтын, құрсауға алса, құл­диға жіберетін тапжылмас қамал-қоғамды, осы қоғам арқылы болға­нына болпы, толғанына мәз, өзім­­шілдігі ерен, өзгеге керең немесе байыбы уайымға, уайымы ұмты­лысқа бастаған адамды ұғыну өмірлік міндетіміз, әрі тіршілі­гі­міз­дің қажеттілігі екенін, онсыз өмір­де өрлеу жоқтығын сан түрлі ситуация-оқиға, ситуация-сюжет, психология-ситуациямен бетпе-бет кел­тіріп, мөлдіретіп суреттеу – қо­ғам мен адамның өзін өзіне таныту. Бұл асқарға жететін қалам­герлер сирек. Олай болса, бүгінгі айтулы жазу­шы, жетпістің асқа­рына ал­қын­бай жеткен Несіпбек Дәутайұлының шығармашылығы – дәуір шындығының шежіресі.

Бекен ЫБЫРАЙЫМ.