Серік БАЙХОНОВ, жазушы. БІЗГЕ ҰЛТ БОЛАШАҒЫНА ҚЫЗМЕТ ЕТЕТІН ШЫҒАРМАЛАР КЕРЕК

Белгілі жазушы, А.Байтұрсынов атындағы Ұлттық сыйлықтың лауреаты Серік Байхоновпен танымал журналист Ахмет Өмірзақ жүргізген бұл әңгіме барысында әдебиеттің қазіргі бағыты, ұлттық идеологияның жайы біршама қозғалған екен. 

– Кезінде жазушылардың мемлекеттің идеологиясы үшін қызмет еткені белгілі, ал қазір ше?

– Кеңестік кезеңде қаламгерлер қауымының коммунистік идеология үшін қызмет еткенін мойындау қажет. Бірақ сол қызметі үшін белгілі бір дәрежеде материалдық игіліктерге қол жеткізіп, жоғары абырой-атаққа бөленгендер аса көп емес...

Біздің буынның адам ретінде, жазушы ретінде қалыптасу кезеңі кеңестік дәуірге тиесілі ғой. Ендеше біз өзіміз өмір сүрген дәуірдің «өнімдері» шығармыз.

Біз қатарластардың өнерге келу жолы 60-жылдардың басындағы Хрущевтің «жылымығы» кезеңіне дөп келеді. Небәрі 5-6 жылға созылған сол жылымықта бой жазып, тамыр жайып үлгерген жас өрендерді тұншықтыра салу оңай болмағаны анық. Бұған 60-70-жылдары қазақ поэзиясы шарықтап өсіп, жарыққа шыққан ондаған, жүздеген романдардың басым көпшілігінің ұлт тарихына негізделгенін айтсақ та жеткілікті.

– Мәселе ұлттық идеология төңірегінде болып отырған жоқ па? Нақты мысалдармен дегендей...

– Нақты мысал көп қой. Идеологиялық қысым күшейіп, партиялық бақылау мен цензураның күйіп тұрған шағында идеологиялық қызметтің тұтқасын ұстаған Ғабит ақсақалдан бастап, Шерхан Мұртаза, Камал Смайылов, Әбіш Кекілбайды былай қойғанда, Ақселеу Сейдімбек, Сағат Әшімбаев ағамыздың ішінде қандай сыр жатқанын ішімізден сездік қой... Сол идеологиялық қысым Қалтай Мұхамеджановтың астарлы пьесаларының, Асқар Сүлейменовтің «Бесатар» хикаятының, Молдахмет Қаназдың «Саяқ», Сайлаубай Жұбатырұлының «Басазат» атты әңгімелерінің жарыққа шығуына бөгет бола алды ма? Меніңше, Мұхтар Мағауин, Дүкенбай Досжан, Оралхан Бөкей, Дулат Исабеков, Төлен Әбдік, Смағұл Елубайларды жазушы ретінде шынықтырған да сол қысым болса керек. Паскальдің «Сұйыққа түскен қысым барлық бағыт бойынша өзгеріссіз беріледі» деген физикалық заңындағы секілді сол қысымның жұқанасы әдебиетке олардан кейін келген біздің буынның да бойына да дарыды.

Мемлекеттік идеология мәселесіне келсек, қазіргідей аумалы-төкпелі шақта бізге мұнай да, Абай да, тіпті, кім көрінген тықпалағыш «құдай да» идеология бола алмайтын секілді... «Мың өліп, мың тірілген» аға ұрпақ пен өтпелі кезеңде дүниеге келген жас ұрпақтың ортасында тұрған алпыстың ол жақ, бұл жағындағы біз қатарластардың тарихи миссиясы – тәуелсіздік идеясын тұншықтырып алмау болса керек.

– Ұлттық сананың қайта ояну дәуірінде жазушы үшін қайсысы маңызды: өнердің дамуы ма, ұлттық сананы тәрбиелеу ме?

– Өз басым қазақтың ұлттық санасының қайта оянуы – өткен ғасырдың басында Алаш ұранын көтерген Әлихан, Ахмет, Міржақып аталарымыздың еншісіне тиетін шығар деп ойлаймын. Ал өнердің дамуы мен ұлттық сананы тәрбиелеу мәселесіне келсек, меніңше, осының екіншісі маңыздырақ секілді. Өйткені, қазақ халқы қай кезде де өнерден кенде болмаған ғой. Өнерді қанша жерден дамытсақ та, кешіріңіз, ақындардың Абай мен Мағжаннан, прозашылардың Жүсіпбек Аймауытов пен Мұхтар Әуезовтен асып кетіп жатқаны шамалы. Осы жерде бір мәселеге тоқтала кетейін, өз басым Мемлекеттік сыйлықты «өнерді дамыту қызығына» түскендерден гөрі, ұлттық сананы тәрбиелеуге игі ықпалын тигізіп жатқан тұлғаларға бергенін қалар едім (өйткені, Мемлекеттік сыйлық халықтың қалтасындағы қаржыдан, яғни, бюджет қаржысы есебінен беріледі ғой). Осы тұрғыдан келгенде, соңғы жылдары жоғары сыйлыққа ұсынылған Тұрсын Жұртбай мен Сайлаубай Жұбатырұлының ұлттық санаға тигізер пайдасы мол, аса ауқымды еңбектерінің еленбегені өкінішті, әрине...

– Қай кезде де біздің жазушыларда тарихи негізі бар сюжеттерге сүйеніп, шығарма жазу үрдісі басымырақ екені байқалады. Неге бізде, мәселен, Сервантестің «Дон Кихоты» сияқты бөлекше тұрпаттағы романдар өте аз?

– Мәселе «Дон Кихотқа» тіреліп тұрған жоқ. «Дон Кихоттың» жарнамасы күшті демесең, ондай шығармалар әлем әдебиетінде толып жатыр. Бұл тақырыпта он докторлық диссертация қорғап, бала-шаға асырауға болады. Жеме-жемге келгенде Гончаровтың «Обломовы», Гогольдің кез келген шығармасы «Дон Кихотты» он орап алады. Астарлап айту жағынан «Дон Кихоттан» асып түсетін шығармалар біздің әдебиетте де жетіп-артылады.

– Нақты мысал келтіре аласыз ба?

– Мысал көп. Нақты десең – қазақ халық әдебиетіндегі батырлар жыры, халық ертегілері, Қорқыт ата, Алдар көсе, Қожанасырды былай қойғанда, Асан Қайғы бабаң... Мәселе сол баяғы астарлап айтуда болып отыр.

– Сөз басында кешегі әдебиет пен бүгінгі әдебиеттің шамасы туралы сөйлескен едік. Бүгінгі әдебиеттің деңгейі туралы не дейсіз, бұрынғыдан төмендеп кетпеді ме?

– Олай деп ойламаймын. Көркемдік деңгейді былай қойғанда, ұлт болашағына қатысты ойларын астарлап та, ашық та айтып жүрген жазушылар мен ақындар баршылық.

– Мәселен?

– Мысалы Әбдіжәміл Нұрпейісовтің «Соңғы парыз», Мұхтар Мағауиннің «Жармақ», Төлен Әбдіктің «Парасат майданы», Сайлаубай Жұбатырұлының «Абыржы», Тұрысбек Сәукетайдың «Мен – жындымын» романдарын, Рахымжан Отарбаевтың «Бас» хикаятын, Молдахмет Қаназдың, Тынымбай Нұрмағамбетовтің, Дулат Исабековтің әңгімелерін айтсақ та жетіп қалар.

– Әр жазушының шығармашылық тағдыры әртүрлі қалыптасады деп жатады. Сіз әдебиеттің көптеген жанрларында тер төккен қаламгерсіз. Бірақ жиһанкез жазушы ретінде кең танылуыңызға не себеп?

– Меніңше, өнер атты тылсым күш әу бастан адам бойына не беріледі, не берілмейді. Қонады дегенім ғой. Оны алып жүру әркімнің өзіне ғана емес, қоршаған ортаға, өмірде кездесетін әртүрлі ситуацияларға байланысты деп ойлаймын. Мен әу бастан дала кезер бала болдым.

Сонау 70-жылдарда «Жалын» альманағына «Жалғасым менің – жалғасым» атты хикаятым жарық көрді. Жүз мыңдаған таралыммен шығатын басылымның алғашқы беттерінің бірінде тұрған суретімді көргенде, жазушы болып қалған екенмін деп ойлағам. Сол сол-ақ екен, қазақтың қызыл сөзін аяймын ба, бұрқыраттым келіп, бұрқыраттым дейсің. Бірер жылдан кейін байқасам, жазғандарымның көбі сылдыр сөз... Сол кездері жазған «Ең ыстық маусым» атты жинағым онсыз да азғантай беделді әбден түсірді-ау деймін. Менің «Қос шатырлы үй» атты кітабымды мақтаған Дулат Исабеков ағам «Күшіңнің барында жаза бер, кейін шаршап қаласың» – деді. Төлен ағам «Жазушыға білім керек, ізденіс керек» дегенді айтты. Өз ойым «жазушыға өмірбаян керек» дегенге сайды. Содан, онсыз да дала кезер басым, салға мініп кете барыппын. Одан арғысынан хабарың бар: «Аралға араша», «Бетпақдала – шөл емес», «Арналарға тіл бітсе», «Өсімдіктер әлеміне саяхат», «Тастағы әуендер», «Алтай асу»... Мақтаншақтау екенімді де білесің, десе де әлемнің отыз шақты елінде болдым. Қазақстанды менен көп шарлаған, менен жақсы білетін адам жоқтың қасы десем тым артық айтпаспын.

Жалпы, жиһанкездік феномені қазақтың басына жазылған тағдыр ғой. Бердібек Соқпақбаев ағамыз «Мені асырап келе жатқан Қожа» дейтін. Жазушылықтан қадір кеткен кешегі қиын кездері мені асыраған – үш томдық «Ғажапстанға саяхат». Соңғы жылдары Пржевальскийдің Тибет сапары жайында этнографиялық роман жаздым. Қазақша, орысша төрт журналда басылды. Аманшылық болса, биыл мемлекеттік тапсырыспен кітап болып, жарық көрмекші. Осы жиһанкездік тәжірибеме сүйене отырып, «Қазақстан ғажайыптары» атты тағы бір жинақ дайындап қойдым. Он үш бөлімнен тұратын «Жоқ іздеген жолаушы» атты киносценарий дайындап едім, режиссерін таппай жатыр. Бәлкім, уақыт, бәлкім, өзім кінәлі шығармын. Адамның ойлағаны орындала берсе...

– Бүгінгі біздің қоғам үшін қандай болмыстағы шығармалар қажет? Қоғамға әдебиет нені бере алмай жатыр?

– Бұл сұраққа жоғарыда ішінара жауап бердім-ау деймін. Болашақты білмеймін, дәл қазір бізге ұлттың болашағы үшін қызмет жасайтын шығармалар қажет секілді. Ұлттың болашағы дегенде, уақытша даңғаза мен дақпыртқа құрылған әдебиет емес, ұлттық саясаттың, оқырманның сұранысына жауап беретін, уақыт қажеттілігінен туған әдебиет керек секілді.

Мысалы, қазіргі балалар әдебиеті ұлт болашағы емес пе? Балалар әдебиетіне көңіл бөлініп отыр ма? Кеңес дәуірінде көркем әдебиет шығаратын бір ғана баспа, ал оқулықтарды былай қойғанда, балалар әдебиетін шығаратын екі бірдей баспа болды. Балалар әдебиетін шығаратын баспада жұмыс істейтіндердің еңбекақысы, балаларға арнап шығарма жазған ақын-жазушылардың қаламақысы жоғары болды. Өзім жақсы көретін ақын Жұмекен Нәжімеденовтің «Мектеп» баспасында жағрафия бөлімінің меңгерушісі болып жұмыс істегенін, Сейдахмет Бердіқұлов пен Фариза Оңғарсынованың «Қазақстан пионерінде», Қадыр Мырза Әли мен Бексұлтан Нұржекенің не себепті жасөспірімдерге арналған «Жалын» баспасында жұмыс істегенін білесің бе? Кеңес дәуірі кезінде балаларға арнап шығарма жазбаған жазушы кемде кем. Өйткені, тарих уақыт қоқысына тастаған Кеңес дәуірі кезінде өзіміз жоққа шығарған коммунистер уақыт қажеттілігін аңдайтын, жоспар, жоба, күн тәртібі дегеннің не екенін білетін. Біз сол ырғақтан айрылып қалдық.

– Тәуелсіздік дәуіріндегі әдебиетімізде ауыз толтырып айтарлық қандай жетістіктерді атай аласыз?

– Жетістігіміз аз емес. Өнерге келер болсақ, шынында, ешқашан қаржыға тәуелді болған емес. Орыс әдебиетіндегі Пушкин де, Чехов та, өзіміздің Мұхтар Әуезов пен Әбдіжәміл Нұрпейісов те ақша үшін жазған емес.

Бір күні «Қазақ әдебиеті» газетінің тілшісі менен сұхбат беруімді сұрады. Сұрағы қызық. «Қазір ақша төлемейді, не үшін жазып жүрсіз» дегенде, сасып қалыппын. Бірақ соңынан: «Иә, қазір интернет заманы, бірақ жазатын адам жаза береді. Өйткені, өнер деген ауру. Ақша төлемеген соң халтурщиктер жазуды тоқтатады. Сол кезде сен мені іздеп келесің. Зоопаркте отырам. Мынау ақбөкен, мынау қолтырауын, мынау маймыл деп таныстыра бастайды. Мені жазушы деп таныстырады» деймін. Пәле бала екен. «Жалғыз өзіңіз отырасыз ба зоопаркте» дейді. «Неге жалғыз өзім? Жиырма шақты кісі табылып қалар» деймін. «Кімдер?» деді ол. Бес-алты адамның атын атадым да, «басқа жазып жүргендерді өзің қоса сал» дедім. Сұхбатым шықты. Бәрі дұрыс па? Қайдағы дұрыс, Қуаныш Жиенбай мен Қуандық Шолақовты ұмытып кетіппін. Жазып жүргендер баршылық және жақсы жазып жүр.

Жаңағы баланың күдігі сияқты, бір кезде қазақтың ең соңғы жазушылары Асқар Алтай мен Нұрғали Ораз деген ой болған менде де, бүгінде олар да елуден асты.

Соңғы ширек ғасырда қазақ прозасына келіп қосылғандардың арасында бірталай талантты жігіттер бар. Мәселен, «Жантаза», «Құлама құз, қара жер» атты кітаптары жарық көрген жазушы Бегабат Ұзақов. Жарнамасы жоқ демесек, оның прозасындағы түрлі бағыттағы ізденістер назар аударарлық. Сол секілді кейінгі дәуірде Ырысбек Дәбей, Мақсат Мәлік, Бейбіт Сарыбай бастаған жастардың әдебиетке келуі қуантады.

– Сіздің еліміздің киелі мекендері туралы тамаша эсселеріңізді білеміз. Бұл мәселеде мемлекеттің назарынан тыс жатқан жайлар бар ма?

– Өзің қызмет ететін «Түркістан» газетінде жарық көрген материалдар топтамасын айтып отырсың ғой. Оншақты нөмірде жарияланды. «Ғажайып тұнған жер» деп аталады. Елбасы «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру», «Ұлы даланың жеті қыры» бағдарламалық материалдарын жариялағанын білесің. Бірақ менікі одан көп бұрын жазылған дүниелер, өзім қырық жылдан бері жазып келе жатқан «Ғажапстанға саяхаттың» жалғасы (Ол биыл баспаға ұсынылып отырған «Қазақстан ғажайыптары жинағының бір тарауы, қалған екі тарауы «Қиял қуған халық», «Алыптар туған ел» деп аталады). Алайда бұл еңбектің бірер жыл бұрын ашылған, бюджеттен қыруар қаржы бөлінген «Киелі Қазақстан» деп аталатын үлкен мекеме тарапынан қолдау таппағаны өкінішті.

Бұл сөзімді жасырын жарнама деп түсінсең өзің біл. «Қазақстан ғажайыптары» – көркемдік деңгейін қайдам, ел-жұртқа өте қажет, ұлттық сананы дамытуды мақсат еткен танымдық туындылар деп білемін.

– Жасырын жарнамасы қалай?

– Қазір жарнаманың дәуірлеп тұрған шағы ғой. Кітап оқымайтын халық жарнамаға сенеді. Теледидарға, интернетке сенеді. Мен он бес жылдай сыртта жүрдім, жарнама жасаған жоқпын. Алматыға оралып едім, басқаларды былай қойғанда, қалам ұстаған іні-қарындастарымыздың өзі ұмытып қалыпты! Сондайда өзімді Марат Қабанбаймын, Қарауылбек Қазиевпін деп таныстырған кезім болған. Мені танымағандар – қазақ әдебиетінен ойып тұрып орын алған Марат пен Қарауылбектің атын біледі, бірақ затын білмейді. Оны айтасыз, Шығыс Қазақстанда Оралхан Бөкейдің кім екенін білмейтін журналисті кездестірдім. Ол ол ма, Әбдіжәміл Нұрпейісов пен Әбділдә Тәжібаевтың өлі-тірісінен хабары жоқ журналисті де көргенім бар. Журналист болғанда – қазақ тілді журналист. Әбдіжәміл ағамыз бен Қабдеш ағамыз соттасып еді, кітап бетін ашпайтын жұртқа танымал болып шыға келді. Ойнапсың жарнамамен!

– Сонда кітаптың оқылмауы жарнамаға қатысты болғаны ма?

– Әрине солай! Жалпы кез келген өнер туындыларын жарнамалауға сол туындыны жасап шығаруға, сатудан түскен қаржының аса қомақты бөлігі жұмсалатыны белгілі. Ол заман талабы. Дегенмен жұртты кітап оқымайсың деп кінәлаудың да жөні жоқ секілді. Кітап мемлекеттік тапсырыс арқылы 5000 данамен жарық көрді делік, сол кітапты Қазақстанның 34 нүктесіне жеткізіп береді. Одан әрі ол кітаптың барар жері – жертөле. Аудандық деңгейдегі үлкен кітапханалардың жертөлесіне түсіп көріңіз.Үйілген кітап. Халықтың қаржысына шығарылған кітап!

Енді кітапхана сөресіне көз саласыз. Сөрелердің жаңартылмағанына отыз жыл уақыт өткен. Шығармаларын Кеңес дәуірінде шығарып үлгерген қаламгерлердің кітаптары қаздай тізіліп тұр. Осыдан қырық жыл бұрын басылып шыққан кітаптар. Ішінде өзім де бармын.

Басқа-басқа, қазіргі қазақ әдебиетінің озық өкілдері деп жүрген Шәһизада Әбдікәрімовтің, Мейірхан Ақдәулеттің, Есенғали Раушановтың, Асқар Алтайдың, Нұрғали Ораздың, т.б. белгілі қаламгерлердің кітаптарын емге таппайсың. Өйткені сөреде орын жоқ!

Жылма-жыл мемлекеттің тапсырысымен кітаптар шығарамыз. Олардың көбі – қайта басылымдар. Ағаларымыздың кезінде жүз мыңдаған таралыммен жарық көрген шығармалары кітапханаларда шаң басып тұр. Жеке кітапханаларда да солай. Мәселен, өзімнің досым, ақын Байбота Қошым-Ноғайдың жеке кітапханасында түрлі салаға қатысты 7 мың данадан аса кітап болатын. Соның екі мыңға жуығын ағайын-туғанына сыйлады, балаларына жеке кітапхана жасақтап берді. Бәлкім, мемлекеттік кітапханалардағы кітаптарды да халыққа таратып беру керек шығар. Мен мұны баспагерлікпен отыз жыл айналысқан адам ретінде айтып отырмын.

– Жазушы ретінде әдебиеттен өзіңізді таптым деп ойлайсыз ба?

– Ойламаймын. Соңғы жиырма жылда әдеби процестегі деректеу мен дәйектеудің ара-жігін ажырата бастаған секілдімін. Бұған да шүкіршілік.

– Осы тұсты оқырманға түсінікті тілмен айтып берсеңіз...

– Деректі проза мен үлкен прозаның ара-жігін айтып отырмын. Деректі проза көркем проза секілді, көркем проза деректі проза секілді оқылса дегенім ғой.

– Қатарластарыңыздан «Серіктің басы толған идея» дегенді естіп жүрміз. Жазушы ретінде қандай армандарыңыз болды және соның қайсысы орындалып, қайсысы орындалмады?

– Идея бар да, оның орындалуы бар ғой. Бұл жөнінен өзімді жолы болғыштардың қатарына қосамын. «Көкіректе арман көп, қайсыбірін айтайын» деген екен көкелеріміз. Біз де сол көкелердің жасына келіп қалдық. Ойланып қарасам, өз басым ойға алған жоспарымның жарым-жартысын ғана жүзеге асырған екенмін. «Жазушының ең басты шығармасы – жазылмаған шығармасы» дейді ғой, арманда кеткендер мен армандап жүргендер қаншама. Шүкіршілік. Өмір болып жатса, жүзеге аспаған идеялар мен орындалмаған армандар төңірегінде тағы бірде әңгімелесетін шығармыз...

– Тұшымды сұхбатыңызға рахмет!

Сұхбаттасқан Ахмет ӨМІРЗАҚ

АЛМАТЫ

«Túrkistan»