УАҚЫТ ЖӘНЕ ЖЫЛ МЕЗГІЛДЕРІНІҢ МИФОЛОГИЯЛЫҚ ТАНЫМДАҒЫ БЕЙНЕЛЕНУІ

Мифтік дәуірде табиғат құбылыстарын түсінуге талпынған адамзат санасы күнтізбе жүйесін дүниеге әкелді. Күнтізбе туралы түсінік хаос пен космос, әлемнің жаратылысы, жер, аспан, жұлдыздар, адамзат өмірі туралы түсініктермен тығыз байланысты. 

Ежелгі өркениет іздерінде уақытты тепе-тең бөліктерге бөлу анық байқалады. Күндер – аптаға, апталар – айға, айлар – мезгілдерге, мезгілдер – жылдарға, ал жылдар түрлі кезеңдерге кіріккен күнтізбенің иерархиялық құрылымы құдайлардың қатаң иерархиясымен сәйкес келеді. 

Тұрақты күнтізбенің жасалуы туралы баяндаулар космологиялық және космогониялық мифтер мен мәдени қаһармандар туралы сюжеттерде кездеседі. Космогониялық мифтерде әлемнің қалыпқа келуі, реттелуі күнтізбенің құралуына ықпал етеді. 

Жыл мезгілдері, күн мен түн, аспан шырақтарының жылжу ауысымдарының ырғағы эсхатологиялық мотивтерге жатады. Ғаламның аяқталу уақытында дүниені түгелдей қараңғылық басып, күн мен түн арасында айырмашылық болмайды, Ай өз кейпін ретсіз өзгертіп отырады, ал Күн зодиактық жолынан адасып, ескі жұлдыздар сөніп, орнына жаңа жұлдыздар пайда болады. Қыста аптап ыстық, ал жазда күн райы суық болып өзгереді. Жер бетін топан су басу немесе ғаламдық өрт мотивтері мезгілдік реттілік ырғағының бұзылуынан туындайды. Мұндай мотив кей мифтерде анық көрінеді. Мысалы, мысыр халқының күн құдайы саналған Ра әдепсіз және бағынбайтын адамдарға өзінің көзі болған қызы арыстан кейіптес Хатор Сехметті жібереді. Ол адамдар мен барлық тіршілікті жей бастайды. Отты арыстанның қанішерлігі бүкіләлемдік қырылуға әкеліп соғатындықтан, әкесі Ра сиыр бүлдіргеннен жасалған қызыл сусынды егістерге төккенде (Нілдің жайылған арналарының суы қызғылтым түсті береді), қызы Хатор оны қан деп ойлап ішеді деп сусын жасауға бұйрық береді. Хатор шөлін қандырып, масайып, тынышталып қалады, ал табиғатқа қайта жан кіреді. Мезгілдердің ауысымы көбіне соғыспен, күреспен, кейіпкерлердің алысуымен беріледі және жеңген қаһарман өмірге, билікке, қажетті мезгілді орнататын белгілі бір объектіге ие болады. 

Классикалық күнтізбелік мифтерді лунарлық (“айбойлы” – С.Қондыбай), солярлық (күн), тәуліктік және жылдық, яғни мезгілдік, сонымен қатар астралдық (жұлдыз) мифтер деп бөледі. Тар мағынада күнтізбелік мифтердің қатарына мезгілдік кезеңді қамтитын сюжеттер жатады. Ал тәуліктік мифтердің мифологиялық дүниетанымдағы күн мен түннің альтернациясы жарық пен қараңғы бинарлық оппозицияларының семантикалық моделі болып табылады. 

Әлем халықтары мифтерінде күнтізбенің айлық, күндік, лунарлық және т.б. түрлері кеңінен қолданылғаны баяндалады. Ол сол елдің тұрғылықты жерінің климаты мен әлеуметтік-экономикалық жағдайларына, шаруашылығы мен салт-жораларына тікелей қатысты. 

Мысыр шаруалары қандай уақыттың қашан ауысатынын анықтаған, ал бүкіл елдің өмірі жыл сайын Ніл өзенінің жайылуымен байланысты өзгеріп отырған. Бұл халық бірнеше күнтізбені қатар қолданды. Мысырлықтар тек екі жыл мезгілін білген, олар: қыс және жаз. Алайда кей деректерде үш мезгіл айтылады: қыс, жаз және өзеннің жайылу уақыты. Бұл үш мезгілдің әрқайсысы отыз күннен құралатын үш айдан тұрады. Әрбір жылдың соңында қосылатын қосымша бес күн Нілдің тасу уақытының тұрақсыздығынан еселенеді” [1, 9]. Ал тағы бір дерек бойынша бес күннің қосымша үстемеленуі Нуттың есімімен байланысты. Мысыр мифологиясында Тот уақыттың билеушісі саналады. Ол Нут Осирис, Сет, Хорур, Исида және Нефтида (кей жерлерде Нефтис) сынды бес бірдей перзентті дүниеге әкелу үшін бір жылға үстеме етіп қосымша бес күнді қосады. Өйткені бұдан бұрын Нутқа жылдық күнтізбедегі 360 күннің ішінде дүниеге перзент әкелуге тыйым салынады. Алғашында қабылданған 360 күннен тұратын күнтізбеге сөйтіп бес күн қосылады және бұл күндер арнайы тойланатын болады. 

Мысыр жазбаларындағы Осириске арналған гимнде:

Сенің жаратылысың күңгірт (басқа құдайларға қарағанда),

Сен аспанда орналасқан Айсың,

Сен – Жаңа жылдың басында ағынан жарылатын, 

жағасында адамдар мен құдайлар 

Ылғалмен өмір сүретін ұлы Нілсің [2, 13] – 

деп жырланады. Жаңа жылдың болғанына қарап уақыттың сонау құдайлар кезеңінде қалыптасқанын байқауға болады. Ал уақыт және жыл мезгілдері Мысырда көбіне Ніл өзенінің тасуымен, өзгеруімен байланыстырылады. 

Жылдардың тұрақсыздығы Мысырда V әулеттен бастап кең қолданыс таба бастады. Ал күнтізбенің қолданысы б.з.б. 1900 жылы Сириус (Сүмбіле) жұлдызының көтерілуіне байланысты пайда болды. Егіншілер мен ресми істермен айналысатын өкілдерге арнайы абыздар шығарған 19 шілдеден басталатын күнтізбе саудагерлерге қажетсіз болып қалды. Өйткені, олардың шаруасына бұл кезеңдер кедергі келтірді. Ал басшылар күнтізбені тек әкімшілік мақсатта ғана шығарып отырды. Күнтізбе Мысырдағы қаржылық жылдың ауылшаруашылық жұмыстарымен сәйкестенген соң ғана тұрақталды. Сонымен қатар бұл нұсқа күн күнтізбесімен қатар келді. Тұрақты күнтізбемен бірге б.з.д. 1900 жылдан бастап 29 және 30 күндік айлардан тұратын халықтық ай күнтізбесі де қолданыста болды. 

Біз әлі күнге дейін бір жылды төрт мезгілге, он екі айға және он екі жұлдыздар белгісіне бөлеміз және минуттар мен секундтарды алпыстық жүйеде өлшейміз. Негізінен бұл үрдіс шумер халқынан бастау алады. 

Күнтізбелік уақыт қайталанатын табиғи-космостық көріністермен өте тығыз байланысты. Күн мен түннің ауысуы, жыл мезгілдерінің кезектесуі, егіс және астықтың пісу мерзімі, жануарлардың некелесетін уақыты, жұлдызды аспанның сан түрлі көрінісі сынды құбылыстар адамды олармен қарым-қатынаста болуына итермелеп қана қоймай, сонымен қатар табиғат пен адам арасындағы үйлесімділікті, байланыстылықты талап етеді. Тарихи уақытта дамуға ұшыраған адам өз тіршілігін табиғи циклдер тізбегінде өткізуге бар күшін салып тырысып, олардың ритмдеріне сай икемделді. 

Бүкіл Қосөзен тұрғындарының негізгі болып саналған шумерлердің діни күнтізбесі ғаламдық тәртіптің реттеушісі және табиғат билеушісі Энлиль құдай болған қасиетті қала Ниппурдан шығады. Күнтізбе ай фазаларының ауысымы мен күннің аспан экваторындағы шоқжұлдыздар маңын бір жылдық айналу мерзімі арасындағы сәйкестіктен құрылған. Күнтізбе күн мен түннің теңелу және күннің тоқырау мерзімдерін толық анықтап, бір жылды 360 күнге, 12 айға және 4 мезгілге бөлген. Әрбір бірнеше жыл аралығында екі кезеңнің тепе-теңдігін сақтау мақсатында арнайы бұйрықпен қосымша он үшінші ай қосылып отырды. Әр келесі ай жаңа ай туғанда басталып, 29 немесе 30 тәуліктің ретсіз кезектестігінен тұрды. Бір тәулік 12 сағаттың екі тепе-тең еселігін құрап, ұзындық пен арақашықтықты анықтайтын шумерлік сөзбен (миль сөзіне ұқсас) өлшенді. Бір тәулік үш бірдей “қарауылға” бөлінді (1 қарауыл 8 сағатпен тең). Жазда қыстан қарағанда түнгі қарауылдар саны қысқарып, күндізгі уақыт ұзарып отырды [3, 155-156]. 

Ниппур күнтізбесі барлық шаруашылықта ғана емес, Жұлдыздар белгісін анықтауға да септігін тигізді. Шумерлер әрбір жылда дәл сол айда көкжиекте белгілі бір шоқжұлдыз туатынын байқаған болатын. Осыдан кейін қазіргі кезде қолданылатын шоқжұлдыз белгілері анықталып, пайдаланыла бастады. Шумерлерде күнтізбе ауа және реттілік құдайы саналған Энлильдің есімімен байланысты. Демек, аталмыш күнтізбе құдайлар өмір сүрген кезде-ақ құрастырыла бастаған. 

Сонымен қатар, шумерлік күнтізбені қаһарман Мардук жасаған деген де пікірлер кездеседі. Бұл нұсқаны ғалым В.Турчанинова келесідей әңгімелейді: «Мыңдаған жылдар бұрын түгел Месопотамияны өзіне қаратқан Хаммурапи атты патша болады. Оны абыздар барша ғаламның қожайыны деп санайды. Хаммурапидің билігі тұсында бір құдайлық жүйе енгізіліп, вавилондық абыздар басты құдай саналған Мардукке табынған. Мардук аспан мен жерді жаратқан. Аспанға ол он екі жұлдыз орнатып, әр тәулік сайын Күн (Шамаш) мен Ай (Син) арасын алшақтатып отырады. Абыздар осының арқасында Айдың қай бағытқа және қашан жылжитынын анықтау мүмкіндігіне ие болады. Олар аспанды қоршап жатқан он екі шоқжұлдыздың арасынан Айдың жолын еркін табатын болған. Шоқжұлдыздардың бұл белдігін гректер де кейіннен жануарлар шеңбері – зодиак деп атаған” [4, 47].  Ал күнтізбе айларға бөлінген сәтте Мардуктің құрметіне орай Жаңа жыл ниссан айына (көктемгі күн мен түннің теңелуімен сәйкес келетін) белгіленген болатын.    

Қытай мифологиясы бойыншаәлем қалыптаспай тұрғанда тек қалыпсыз бу ғана болды. Осы алғашқы элементтен қараңғы, суық, ауыр әйелдік күш инь мен жарық, ыстық, белсенді еркектік күш янь пайда болады. Ин мен яньнің өзара әрекеттестігі жылдың төрт мезгілі мен табиғат әлемі жаратылуына әкелді. Ян күші от пен күнді, ал инь су мен айды, одан соң жұлдыздарды жаратты [5, 25-26].

Қытай лунарлық мифтерінде аспан шырақтарының тарихы жан-жақты баяндалады. “Шань хай цзин” (“Таулар мен теңіздер каталогы”) атты көне қытай трактатында Дицзюн құдайдың әйелі Чансиден туған 12 ай туралы әңгіме тарқатылады. Мифтің архаикалық нұсқасында күндер саны тәулік санымен сәйкес келетіні сияқты айлардың саны да түндер санымен бірдей. Жаңа ай әр түн сайын туған. Айдың зооморфты образы – бақа мен қоян. Бұған дейін мәңгілік өмір дәрісін ұрлаған ай құдайы Чанъе (Чанси, Шенъэ) бақаға, ал айда тұрған келідегі мәңгілік өмір дәрісін итерген қоян кейпіндегі Ай бейнесі әлі күнге дейін өз маңызын жойған жоқ.

“Хуайнаньцзы” трактатында аспан күмбезіндегі шырақтар жолы толығымен ашылады: “Күн сонау батыс ұясынан көтеріліп, Сянь өзеніне шомылады да, тұт ағашы Фуға жақындайды. Бұл көрініс таң рауаны деп аталады. Фу ағашына келгеннен кейін бұл нүктеден әрі қарай жолға шығады. Бұл құбылыс таңсәрі (таң ату) деп аталады. Сөйтеді де, қисық тауларды артқа тастайды. Бұл – таңның белгісі. Одан соң қабаттық жолдардан әрі асады. Бұл деп бірінші тамақтану уақыты деп аталады. Бұдан әрі тұт ағашының жанынан асады. Бұл екінші тамақтану сәті деп аталады. Жарықтың тепе-теңдігінен асады. Бұл сәске деген атауға ие. Куньу тауларынан әрі өтеді. Бұл сәт талтүс деген атауға ие. Құстар жатағына жетеді. Бұл шағын оралу деп аталады. Күннің күйініш алқабына жеткен сәті күндізгі тамақ уақыты деп аталады. Одан соң Цзи ана тауларына жол тартады. Бұл үлкен оралу деп аталады. Қайғы иіріміне жеткен уақыт күріштің жармаланатын мезгілі делінеді. Тасты жүйекке жеткен сәті күріштің екінші рет жармаланатын мезгілі деп аталады. Қайғы иіріміне жеткен сәт ымыртты білдірсе, қараңғылық алқабына жеткен сәтте түнек орнайды. Күн соңғы қадамда қайғы иіріміне келіп тоқтайды да, түнек алқабында жанып тұрады” [6, 159]. Келтірілген мысалда Күннің бір тәулік ішіндегі жүру бағыты мен уақыты әңгімеленеді. Қытай солярлық мифтері күріш өсіру сынды шаруашылық-мәдени факторлармен де байланысқа түскенін байқаймыз. Мифтен Күннің қасиетті таулар мен қасиетті ағашқа қонатыны баяндалады. Бұл алғашқы аспан туралы түсініктер қытай мифологиялық дүниетанымынан бастау алатынын көрсетеді. 

«У – Цзин» кітабында Си мен Хэ астрономдарға Яо патша аспанның сырына үңіліп, күн мен айды, ғаламшарлар мен жұлдыздарды санап, адамзат үшін жыл мезгілдерін анықтап берсін деп бұйырады. Олардың бірі оңтүстікке, ал екіншісі солтүстікке орналасып аспан денелерін мұқият бақылауға бел буады. Билеуші екеуіне 366 күн төрт мезгілге бөліп, одан бір жылдық уақыт шығаруды тапсырады. Бұдан қытай мифологиялық дүниетанымында алдымен күндердің саны, кейін мезгіл түрлері мен жылдық күнтізбе анықталғанын аңғаруға болады [5, 164]. Қытайда күнтізбелік мифтер билеуші патшалардың қатысуымен әңгімеленеді. Бұл нұсқада Яо патша аспан денелерін анықтауды бұйырып, жылды мезгілдерге бөлуде маңызды рөл атқарса, келесі бір мифтен патшаның өзі аспан құбылыстарына, жыл мезгілдеріне назар аударып, елдің жағдайын көтергенін көреміз. Жоғарыда айтылған “Хуайнаньцзы” трактатында Хуанди атты билеуші Ай мен Күннің жүрісін, инь мен янның өзара кезектесуін зерттеп, бір жылды төрт мезгілге бөліп, күнтізбелік есеп жүргізеді. Ол тек уақыт кеңістігін зерттеп қана қоймай, әйел мен ер адам арасындаы айырмашылықтарды анықтап, халықты жоғарғы және төмен сатыға бөліп қараған деседі [6, 161]. Жалпы алғанда, қытай трактаттары арқылы жеткен күнтізбелік, лунарлық және солярлық сюжеттер әрбір аймақтың жоғарғы деп таныған билеушілерінің қатысуымен әңгімеленеді. Халық арасында күнтізбелік уақыт және астрономиялық құбылыстарды бақылау патшаның құзырында болған деген сенім туған. Күнтізбелік сюжеттердің барлығында дерлік жылдың 12 айдан, 366 күннен және 4 мезгілдік ауысымнан тұратыны аталып өтеді.  Кейде аспан денелерін зооморфты немесе аспанда қасиетті ағаш пен тау бар деп таныған қытайлар тіпті бір күндік уақыт атауларын жан-жақты түсіндірген. Уақыт түсіндірмелерінен қытай халқы күнтізбе пен шаруашылықты дұрыс байланыстыра білгенін көруге болады. Қытай танымында күріштің, жалпы қай өсімдіктің болмасын өсуі, жармалануы Күннің жүрісіне, қызу көрсеткішіне қарай жүреді. Бұл ежелгі мысыр халқының тұрақты күнтізбе жасау үшін егіннің пісу және түсу уақыттарын анықтауымен ұқсас келеді. 

Үнді мифологиясында күнтізбе туралы көне танымдар веда кітаптарында әңгімеленеді. Алғашқы уақыт, жыл мезгілдері, тәулік сияқты түсініктер көбіне ғаламның жаратылысы туралы мифтерде кезігеді. Уақыт өлшемдері бір жүйеге келтірілгеннен соң халық мезгілдер мен кезеңдерге сай мейрамдар тойлайтын болған. Әдетте үнділер басқа күнтізбелерден қарағанда ай күнтізбесін жиі пайдаланған.

Үнді мифологиясында Варуна күн мен түннің ауысу кезегін, айлар мен жыл мезгілдері түсу сәттерін, күн мен жұлдыздардың қимыл-әрекет бағытын орнатады. Үнді мифологиясында бір жыл дегеніміз – алғашқы мұхит суының үстіндегі жұмыртқаның одан әлем жаратушысы Брахма пайда болғанша жүзіп жүретін уақыты. Ал санскрит тілінде жазылған веда мәтіндерінің бірі «Шатапатха-брахманда” жыл мезгілдері тіптен басқаша жолмен пайда болған. Жазба бойынша алтарь құрылысына қолданатын балшықты араластыратын су алғашқы ғаламдық су саналады. Алтарьдың негізі болатын балшық – жердің өзі; жан-жағындағы қабырғалары ауаны білдіреді. Алтарьдың кірпіштері тәуліктерді ишаралайды: “От алтарі бір жылдық уақыттан тұрады. Түндер – оның қоршау тастары. Тастардың саны – 360, өйткені бір жылда 360 күн бар. Күндер – кірпіштер, себебі бұл кірпіштер саны – 360, ал бір жыл 360 күнді құрайды”. Алтарьдың құрылысы арқылы космостық уақыт жаңадан басталады: “От алтарі бес қабаттан тұрады (әрбір қабаты – жыл мезгілі), бес мезгіл бір жылды құрайды” [7, 278]. Веда мәтінінде кездесетін бес мезгіл сауал тудыратыны анық. Бұған дейін келтірілген мысалдарда жыл мезгілдері әр елдің климатына орай үшеу немесе төртеу болып келеді. Табиғи жағдай бойынша Үндістанда жаз бен күздің арасында жауын-шашын маусымы бар, осы себепті бір жыл бес мезгілден тұрады. Жауын-шашын мезгілінде Үндістанның кейбір жерлерінде нөсерлі жаңбыр жауады. Бұл кезең аяқталған соң елде жауын тіпті күз айларында да болмаған. Жауынды мезгіл шілденің ортасынан басталып қыркүйектің орта шенінен аяқталады, бұдан кейін табиғат күз мезгіліне ауысады. 

Көне дәуірлерде Үндістандағы барлық мейрамдар мерзімі ай күнтізбесі арқылы анықталған. Ол ай фазасында болатын өзгерістерге негізделген. «Әрбір ай әдетте жаңа ай туған сәтте (амавасья) немесе ай толған шақта (пурнима) басталады. Арийлер кезеңінен бастап бұл күндер құрбандық шалатын мерзім деп есептелінді. Әр ай жарық (шукла) және қараңғы (кришна) болып екі жарты бөліктен тұрады деп қабылданды: айдың жарық бөлігі жаңа айдың толуынан басталып, 15 айлы күннен (титхи) тұрады; айдың қараңғы бөлігі айдың толған сәттен басталып, 15 айлы тәулікке созылады” [8, 278]. Мұнда да алғашқы шумерлер бастаған күнтізбе үлгісі қайталанады. Бір айды жарық пен қараңғы деп екі бөлікке бөлу әдеттегі күн мен түннің кезектесіп ауысуын білдіреді. Ай күнтізбесі жергілікті халықтың аспан шырақтары жолын, шығу мерзімін игергеннен кейін пайда болғаны белгілі. Сондықтан олар Айдың толуы, тұтылуы, жаңадан тууы сияқты құбылыстармен жақсы таныс болған. Жаңа айдың тууы жаңа мезгілге өту, тіпті жаңа өмір бастау ұғымдарымен де байланыста түсінілген. Сол себепті олар құрбандық шалған. Бұл ретте үнділердің күнтізбелік мәдениетінен анимизм нышаны байқалады. 

Ал грек мифологиясында күнтізбелік сюжеттер әртүрлі мотивте беріледі. Бір нұсқада жыл мезгілі мүлде болмайды, тек мәңгілік көктем орнайды және әрдайым бір ғана жел есіп тұрады. Мұнда ертең, бүгін деген түсініктер жоқ, өйткені күн үнемі батар алдындағы кейіпте тұрады. Тағы бір нұсқада күн мен түн әрдайым бір-біріне тең болып тұрады. Жыл мезгілдері кей нұсқаларда хронологиялық дәуірлермен байланысты. Алғашқы алтын дәуірінде жер бетінде тек көктем мезгілі болған делінеді. Ал екінші күміс дәуірінде адамдар жаз, күз, қыс және көктем деген мезгілдерді ойлап табады. Бұл дәуірдің адамдары суық желдің, қардың, бұршақ пен жауынның не екенін алғаш білген. 

Мысыр күн құдайы Гелиос жазбаларда қызылкүрең киімде, зүбаржат ұшқындарынан жасалған тақта отырады. Оның оң және сол жақтарында күн мен ай, жыл мен ғасыр, ал бір-бірінен тең қашықтықта сағаттар орналасады. Гүлдермен безендірілген жас қыз Көктем, жадыраған Жаз, қолындарына масақ ұстап, жүзім шырынын сепкен Күз және оның жанына шашы ағарған, мұзды Қыс жайғасқан [9, 64]. Мысыр түсінігі бойынша жыл мезгілдері Күннің билігіне байланысты. Ал жыл мезгілдерінің басшылары өз уақытындағы климатқа сай киінген. Олардың барлығы аспан әлемінде тіршілік етеді. Жыл мезгілдерінің Күнге бағынуынан басқа күнтізбелік мотивтерде төрт маусымның ауысымы Зевс пен Деметраның қызы Персефонаның есімімен жиі байланыстырылады. Ол – жаратылысынан әдемі, көңілді қыз. Персефона жағаға жиі шығып, гүл жинап, табиғатқа тамсанып жүреді. Бірде Күйме арба жер асты патшасы Аидты жерден алып кетіп бара жатқанда, ол су жағасындағы нәркес гүлдерін теріп жүреді. Аид тоқтап, сұлуға көп уақыт бөгеліп қарап тұрады да, оны ұрлап алып кетеді. Жер қайтадан ашылып, күйме жер асты әлеміне ғайып болады. Персефона жер асты әлеміне жетеді, алайда тамақтанудан бас тартады. Бірақ Аид оны өз ортасына үйретіп алады. Персефонаны ұрлап кеткеніне алаңдаған анасы Деметра әкесі Зевске келеді. Зевс Персефона жер астында алты ай өмір сүрсін, сонда ғана ол қалған алты айды жер бетнде өткізе алады дейді. Деметра Персефона жер астында болған уақытта өсімдіктерді өсірмейді, өйткені қызын асыға күтіп жүреді. Бұл бір жылда төрт мезгілдің болғанын, ал өсімдіктің көктем мен жазда Персефона оралғанда ғана өсетінін түсіндіреді. Жұпаргүл Персефонаның қорғаушылары саналады, бірақ қызын ұрлап кеткеннен кейін Деметра оларды теңізге қарай қуып жібереді. Жұпаргүлдің айтатын әндері мұңды, сағынышқа толы болған, себебі олар Персефонаның жер бетіне қайта оралғанын асыға күткен [10, 18]. Бұл мотивте мезгілдер табиғат заңы немесе Күнге бағынбайды, маусымдар тек Персефонаның жер бетінен кетуі мен келуіне сәйкес алмасып отырады. Персефона жер асты патшалығынан шығар уақыт қарсаңында көктем орнап, гүлдер бүршік жара бастайды, ал жазда олар жайқалады, сонда Персефона оларды теріп алады. Персефона Аидтың еліне аттанар сәтте күз келіп, артынша қысқа ұласады. Сонда Персефона жер асты патшалығына кетпей тұрған уақытта тек көктем мезгілі болған ба деген сұрақ туындайды. Шынымен, мысырлықтарда жоғарыда келтірілген алғашқы кезең алтын ғасыр кезінде жер бетінде тек көктем мезгілі болған деген пікір қалыптасқан. Ал келесі күміс ғасырында табиғат төрт мезгілге жіктелген. Бұл мысал Персефонаға қатысты мотивтермен сюжеттес келеді. Мысырда да жыл мезгілдері төрттікті құрап, жыл он екі айдан тұрады. Бұған Зевстің “Персефона алты ай жер бетінде, алты ай жер асты патшалығында өмір сүрсін” деген сөздері дәлел бола алады. жыл мезгілдері мен уақыт құбылыстарының белгілі бір объект (гүл) әсерінен өзгеріске түсуі – сирек құбылыс. Күнтізбелік мифтердің арасында бұл тек Мысыр мифологиясында кездеседі. 

Байқағанымыздай, әлем халықтарында күнтізбелік мифтер арасында ортақ мотивтер де, ерекшеліктер де ұшырасады. Ортақ мотивке уақыт құбылыстарының абыздың немесе патшаның билігіне бағынуы, жылды он екі ай, төрт мезгілге бөлуі жатады. Ал әр халықтың дүниеге деген таным-түсінігі сан алуан болғандықтан, ерекшеленетін тұстары жетерлік.  Кейбір сюжеттерде аспан шырақтары құдайларының елден кетуі мен қайтып оралуынан жыл мезгілдерінің ауысуы көрінеді. Оған Мысыр мифологиясындағы Персефонаның қыс уақытында жер асты патшалығына кетіп қалуы жатады. Сонымен қатар, ылғалдылық құдайы Тефнут елден кетіп қалғанда барша тіршілік қуаңшылыққа ұшырап, жер бетін шөл басады, ал қайтып келгенде табиғатқа өң кіріп, барлық тіршілік иелері жандана бастайды. 

Таң, талтүс, ымырт және түн метафоралық жағынан көктемгі, жазғы, күзгі және қысқы мезгілдерді еске түсіреді. Күнтізбелік бірліктер кейде гуманизмдік интерпретацияға ие. Қытайда көктем – адамсүйгіштікпен, күз – әділдікпен, жаз – сыпайылықпен, қыc – данагөйлікпен байланыстырылады. 

Күнтізбені құраушылар көбіне күн мен айдың персонификациясы немесе аталған аспан шырақтарының перзенттері ретінде беріледі. Табиғат құбылыстары, оған сәйкестендіріліп жасалған уақыт өлшемдері алғаш анықталған шумерлік жүйеден тарайды. 

Шалабай Еркежан Тлеубекқызы,

гуманитарлық ғылымдар бакалавры;

Ғылыми жетекші: Аймұхамбет Жанат Әскербекқызы

Пайдаланылған дереккөздер

• Бадж У. Жители долины Нила / Перевод с англ. А.Б.Давыдовой. – М.: ЗАО Центрполиграф, 2009. – 256 с. 
• Рак И.В. Египетская мифология. – М.: Терра, 2004. – 320 с.
• Емельянов В.В. Древний Шумер. Очерки культуры. – СПб.: Петербургское Востоковедение, 2001. – 368 с.
• Турчанинова В. Циклы, протекающие в пространстве и во времени. – Ногинск: Остеон-Пресс, 2015. – 360 c.
• Биррел А. Китайские мифы / Пер. с англ. М.Звонарева. – М.: ФАИР-ПРЕСС, 2005. – 128 с.
• Китайская мифология: Энциклопедия. – М.: Эксмо, 2007. – 415 с.
• Индийская мифология: Энциклопедия. – М.: Эксмо, 2005. – 444 c.
• Муравьева Т.В. Сто великих мифов и легенд. – Москва: Вече, 2004. – 478 c. 
• Штоль Г.В. Классические мифы Греции и Рима. – Ногинск: Остеон-Пресс, 1997. – 749 c.
• Кондрашов А. Кто есть кто в мифологии Древней Греции и Рима. 1738 героев и мифов. – М.: РИПОЛ классик, 2016. – 704 с.