Болатхан ТАЙЖАН – (1941-2007) Павлодар қаласында дүниеге келген. Мәскеудегі Мемлекеттік Халықаралық қатынастар институтын бітірген. Кеңес Одағының Таяу Шығыстағы елшіліктерінде жауапты қызмет атқарды. Қазақстанның Сыртқы экономикалық байланыс министрінің орынбасары, Мысырдағы, сонымен бірге Алжирдегі, Йорданиядағы, Ливиядағы, Мароккодағы, Сириядағы, Тунистегі елшісі, Ислам Конференциясы ұйымындағы өкілі, Малайзиядағы елшісі. Қазақ, араб, орыс, ағылшын тілдерін меңгерген. 

Ұлтжанды кеңесші келді деп ел қуанып қалып еді

- Сіз «Отан» партиясы төрағасы орынбасарының кеңесшісі едіңіз. Елімізге оралып, жаңағы орынға барғанда өзіңізді танып-біле бастаған ұлтжанды көп адам мемлекет басшыларының жанына ұлттық тамыры үзілмеген бір жақсы барды-ау деп қуанып қалып еді. Өйткені, сіз қазақша білмейтін көп кеңесшілердің айтпайтын, айта алмайтын сөзін айтып жүрдіңіз. Қазір басқа жаққа аттың басын біржолата бұрған секілдісіз. Мұның себебі неде?

- Мені «Отанға» «Біз партияның бағдарламасына біраз өзгерістер енгізбексіз, сіз соған өз тәжірибеңізді, біліміңізді жұмсап, жәрдем берсеңіз» деп шақырған. Сол уәдемен барып жұмыс істедім. Бағдарламаны өзгерту оңайға түспеді. Өйткені оның біраз жерін тіпті күрделі өзгертуге тура келді. Сол өзгерткен, көп жұмыс істеген топтың құрамында болдым. 2004 жылы жаздағы 7-съезде жаңарған Бағдарлама қабылданды. Оның ішінде менің пікірімнің де сөзбе-сөз кірген жері бар. Яғни, мен өз үлесімді қостым. Ол топтың жұмысы нәтижелі бітті деп санап, сол жұмыстан кететін болып бел будым. Дәл сол кезде Мәжіліс сайлауы келіп қалды да менің партиядан, жұмыстан кетіп қалғаным басқаша мағынада қабылданар деп кетпей қала тұрдым. Сайлау өткеннен кейін, есіңізде болса, қанша партия, қанша адам сайлау әділ өтпеді деп көп сөз етті. Мен де соқыр емеспін, саңыоау емеспін, мен де талай жағдайды естіп, көріп жүрдім. Осы жағдай да өзімнің ойыма түрткі болды, сөйтіп «Отанның» басшыларына барып, «мен өзімнің мойныма алған шаруамды бітірдім деп есептеймін, енді мен бұл жұмыстан кетемін» дедім. Олар да ешқандай қарсылық жасамады. 

- Баста тек Бағдарламаға қатысуға ғана шақырған ба еді, жоқ басқа мәселе де болып па еді?

- Баста тек жаңағы топпен бірге Бағдарламаны өзгерту деген келісіммен барған болатынмын. «Отанның» басшыларымен ешқандай ренішсіз тарастым, керісінше, үлкен жиналыс жасап, жұмысым үшін олар маған алғыстарын айтты. Осылай жақсы қоштастық. 

-Негізі әрбір азамат көңілінде осы әрекетімнен бір нәтиже шығады-ау деген сенім пайда болғанда барып іске кіріседі. «Отан» партиясы сіздің ұсыныстарыңызды қабылдайды деген толық сенімде болдыңыз ба, жоқ әлде ұсыныстарымның оннан бірі өтсе де еңбегімнің еш болмағаны деген оймен бардыңыз ба?

- Мен шынымды айтсам, пікірлерімнің барлығы оң қабақпен қабыл алынады деп ешқашан ойлаған жоқпын. Мүмкіншілік болса, пікірлерімді таратып, түсіндіре берейін деген оймен бардым. Оның үстіне мен барар алдында былай дегенмін: «Менің ой-пікірім жас кезімнен қалыптасқан, оларды мен өзгерте алмаймын және өзгертпеймін де. Өйткені, оның негізі дұрыс деп санаймын. Мен сол пікірімді дұрыс көремін. «Отанның» бағдарламасымен алдын-ала танысқанмын, оның біраз жерімен келісе алмаймын». Олар қарсы болған жоқ. Сондай келісіммен іске кірісіп кеттік. Менің біраз пікірім шынында да Бағдарламаға кірді, олар қазір біртіндеп іске асып келе жатқандай.

- Іске асып жатса, онда неге кеттіңіз? Қайта алтын шыққан жерді белден қазып, ары қарай індете беру жөн емес пе еді?

-Оның енді тым ұзаққа созылатынына көзім жетті. Екінші жағынан Бағдарламадағы жазу өте әдемі, өте дұрыс, бірақ «Отанның» кейбір жетекшілерінің іс-қимылдары оған сәйкес емес. Бұған да көзім жетті. Әсіресе оған дәлел – сайлау. Сайлаудың нәтижесі. Оған деген халықтың көзқарасы. Сайлаушылардың көпшілігі сайлау әділетсіз өтті деп айтады. Мен сұраған «Отан» партиясы мүшелерінің өздері соны бастан өткізді. Енді мұндай жағдайда мен қалайша сол ортада жүре беремін.

- Осы жерде бір қызық сұрақ туады. Компартия – екіжүзділердің партиясы болды. Оны біз өз басымыздан өткізгенбіз. Кеңес өкіметінің құлауының бір үлкен себебі де осы. «Отан» тікелей оның мұрагері болмағанымен ол да – биліктің партиясы... 

- Бағдарламалардың мазмұнын салыстырсаңыз екеуі екі басқа. Анау басынан бастап коммунизмді аңсаған, басынан бастап мызғымас кеңес одағын, былайша айтқанда, орыс империясын аңсаған бағдарлама. Компартия жалғыз партия болсын деді, сондай бапты тіпті Конституцияға да кіргізді. Коммунистер мен «Отанның» бағдарламасын талдай берсеңіз сондай айырмашылықтар көп...

-Мен ұранын емес, іс-әрекеттерінің ұқсастығын айтып отырмын.

-... Айырмашылықтар көп, сондықтан бұл екеуі мүлде басқа. Ал мына іс-әрекеттері шынында да елде болып жатқан әлеуметтік, саяси, экономикалық процестерді елемейді. Мұныңыз дұрыс. Оның үстіне – мен мұны «Отанда» істеп жүргенде де айтып жүрдім, қазір де айта аламын – «Отанның» өзі біраз саяси-әлеуметтік қадамдарға мұрындық болуы керек еді. Алға тартып, бастама көтеруі керек еді. Ал, «Отанда» ондай жағдай өте сирек. Оларда керісінше – әуелі Назарбаев ой, идея айтады, партия сол сөзді іске асыруға лап береді. Бұл әрине жаман нәрсе емес. Бірақ, олар да өз тарапынан Президентке ой-пікірін, идеяларын айтып, төменнен қозғау салып отырулары керек. Әлемдік тәжірибе солай. 

Батырдың жанын сақтайтын - жаратушы

-Осы ойларыңызды кеңес кезінен ашық айтып жүрсеңіз сіз шетелдерде жүргеніңіздің арқасында жан сақтап қалғансыз ғой?

-Бұл сөз менің не істеп, не қойғанымды білмегендіктен туған ой. Мен сол кеңес кезінде де коммунистік партияның тәжірибесіне, істеп жатқан ісіне қиғаш келетін пікірлерді аз айтқан жоқпын. Елшіліктің ішінде жүріп! Бір мысал келтірейін. Кеңес Одағы шетелдерге бір нысан сала бастайды. Бесжылдықта қаржы бөлінеді. Бірақ ол құрылыс бұл 5-жылдықта жылда бітетін іске кем дегенде 3 жыл, немесе 5 жыл уақыт жұмсайды. Бұл ненің белгісі? Бұл – жұмыссыздық жоқ деп айтсын дегеннің белгісі. Мен өзім болған елдердің құрылысты қалай жүргізетінін көрген соң мынадай ұсыныс жасадым. Құрылысқа қанша қаржы бөлінді, сол қаржыны мердігер мекемеге 3 жылдық орнына 2 жылда салып бітірсеңіздер, сөйтіп 1 жыл басқа жұмыс істеп пайда тапсаңыздар да еріктеріңіз. Егер 3 жыл емес 4 жыл істейміз десеңіздер де еріктеріңіз, онда жобадағыдан артық бір жыл бойы қаржыны өздеріңіз тауып саласыздар. Себебі, сіздер баста осынша қаржыны осынша жылда игереміз деп жоба жасағансыздар. 

Тағы бір мысал. Әрбір кеме Суэц каналына кіргенде жол көрсететін прожекторды іледі де сол үшін 200 доллар төлейді. Кейін қайтарда тағы 200 доллар береді. Әрбір кеме. Неге біз әр кемеге төлейміз? Сатып алайық прожектордың кем дегенде онын, он бесін. Кеңестік бір мекемеде, мысалы менде тұрсын ол прожектор. Кемеміз келе ме, іледі де ары өтеді. Дәл солай бері өтеді. Он рет ары-бері өткенде төлейтін ақшаға прожектор сатып аламыз. Одан да дұрысы прожектор шығаратын зауыт салайық та әр кемеге соның бір-біреуін беріп қояйық, өйткені, кеме әлемдегі қай каналдан өтсе де дәл осындай ақша төлейді. Ол каналдың маңындағы елдер осы ақшамен күнелтіп отыр. Менің бұл ұсынысымды Сыртқы істер министрлігі Теңіз флоты министрлігіне жібереді, олар қолдаса Қаржы министрлігіне жібереді, олар мақұлдаса госпланға жібереді. Өйткені жоспар жасайтын госплан, ал, ол бір жылға жоспарды бір-ақ жасайды. Ұсыныс өзінің тағдыры шешілуін кем дегенде 1 жыл күтіп жатады. Дұрысы, ұсынысымды кемелердің басшылығына, пароходствоға жіберуім. Ол жерде ары кетсе бір аптада мәселе шешіледі. Ал, бізде жүйе олай емес. Барлық мәселе жаңағыдай жолмен шешілуге тиіс. Ол үшін айлар, жылдар керек. Осындай талай-талай ұсыныстарды жібердім. Елшінің де миы қатады. Маған ұрсады, «неге тыныш жүрмейсің» деп.

-Бірақ сіздің айтқан пікірлеріңіз партияның саяси желісіне кереғар, қайшы келіп «иә мүндай пікірден бас тартасың, иә партиядан, яғни жұмыстан да кетесің» деген жағдайға барған жоқсыз ғой?

-1986 жылы желтоқсаннан кейін бір елшілікте өте жоғары дәрежеде басқосуда маған қазақ ұлтшылдығын айыптап сөз сөйле деді. Мен сөйлемеймін дедім. Әйтеуір мені көндірді. Сөйтті де маған бірінші етіп сөз берді. Жиналысты елшінің өзі жүргізіп отырды. Елші дегенің патша да, құдай да бір өзі. Содан мен шығып сөйлегенімде айтқан сөзім мынау болды. Алматыдағы қазіргі оқиғалар және Колбиннің 1-хатшы болып сайлануы, бұл – орыс шовинизмінің асқындаған көрінісі. Осы сөзді айттым. Қалай ойлайсыз, бұл пікірім үшін мен партиядан шығарылуға тиіспін бе, жоқ па?

-Сөз жоқ, шығарылып тұрсыз. Шығарылуға дайынсыз. 

- Ал, бірақ менің еңбегім бар дегендей. Мен сол кезде Кеңес Одағы бойынша ең жоғары дәрежелі 286 дипломаттың бірі болдым. Сондықтан мені партиядан шығару біраз жұмысты керек ететін. Мен өз ұсыныстарыммен кеңес еліне миллиондаған пайда келтіргенмін. Прожектор жайлы айттым ғой. Ол бір майда ұсынысым. 

-Айтпақшы, ол ұсынысыңыз іске асты ма?

-Іске асты. Маған ресми түрде алғыс айтылды.

-Бұл жерде партиядан шықпай қалғаныңыз менің көз алдыма кейде даланы түк қоймай жалап өтетін өртті елестетіп отыр. Өрттен кейін әр жерде бір қадау-қадау көде Құдайдың құдіретімен сол апаттан аман қалатын.

-Ормандағы өрттен кейін де аман қалатын ағаштар болады.

-Әп, бәрекелді. Әңгіме Құдайдың сол қадау көде секілді сіз сияқты сүйген құлдарын қаққанында. Яғни, ондай жерде таразының басын басатын сіздің сіңірген еңбегіңіз ғана емес. Жүйе шындап қолға алса ешқандай бұрынғы еңбек сақтап қала алмайтынын сіз менен де жақсы білесіз. Жарайды өткен нәрсе өтті. Сұрақтың екінші жартысына, бүгінгі биліктің реформаға икемі бар-жоғына көшейік.

Реформа жасалмай алға баса алмаймыз

-Бұл арада әрине, реформа жасауға ықылас керек. Мынау Қырғызстан оқиғасынан кейін батыл, ашық айтуға тиіспіз – біз реформаға аяқ баспай Қазақстанның ішкі саяси, әлеуметтік, экономикалық жағдайы түзелуі өте қиын. Бәріміздің көзіміз көріп отыр, шетелдіктер Қазақстанда не істеп жатыр? Шетелдіктер Қазақстанда ойына келгенін істеп жатыр. Мен қанша елде жұмыс істедім, халықты мұндай тонауды өз басым көрген емеспін. Менің сүйегім сырқырайды. Бар-жоғы 5-6 жылдың ішінде қазақ емес, Қазақстанның азаматы да емес үш адамның миллиардер болғаны не деген сұмдық! Анау Митталды қоссаңыз төртеу. Аталмағандары қаншама! Мен мұнай шығарып сататын елдерде жұмыс істедім. Өздері зат шығарып сататын елдерде де жұмыс істедім. Солардың бәрінде шеттен келіп, әлгі елдің экономикасына қаржыларын құйғандар болды. Инвесторлар дейміз ғой. Оның үстіне экономиканың күре тамыры болып есептелетін салаларды шетелдіктердің қарамағына беру мәселесі ешқандай да ақтап алуға келмейді. Қарапайым адамдардың өзі неге біз шетелдіктерге тұтқаны беріп қойдық деп жағаларын ұстайды. Ал, оның ар жағындағы берудің технологиясын айтсам, әлгі таңқалып жүрген жандар ызаланады. Ол қандай технология? Олар біздің мұнайымызды сатып, содан түскен ақшаны шетелдіктердің инвестициясы деп атап отыр. Олар біздің мысымызды осы арадан апарып, өздерінің қоймаларында сақтап, бағаның өскенін күтіп, сол кезде сатып, содан түскен айырманы бізге инвестиция деп әкеп беріп отыр.

Осының бәрін ешқандай толқусыз, шайқассыз, ымыраға келіп, айтқанға кішкене құлақ асып істеуге болады. Қолдан келіп тұрған нәрсе бәрі. Міне, 14 жыл өтті – қашан Қазақстан мемлекеті қазақша сөйлейтін болады? Оған ешқандай қосымша қаражаттың керегі жоқ. Соны неге қолға алмасқа?

-Ең бастысы, ешкім бізге неге сүйтіп жатырсың дей алмайды!

-Иә,иә, ешкім бізді ол үшін айыптай алмайды, өйткені әлемнің қай мемлекетінде болсын жағдай солай, бұл халықаралық қалыптағы жағдай. Шығыста да, Батыста да. Ал, бізде бәрі басқа елдің тілінде сөйлейді. Бұл біздің құлдық санадан арылмағанымыздың белгісі деп санаймын. 

Бүгінгі басты майдан – құлдық санамен күрес

-Құлдық сана демекші, Жармахан Тұяқбай бастаған оппозиция серкелерінің Мәскеуге барып құлдық ұрып қайтқанына қалай қарайсыз?

- Маған осы аптада бұл оқиға туралы көп азаматтар телефон шалып жатыр. Мен олардың Мәскеуге барып келгенінен бейхабармын. Интернеттен тауып алып оқыдым. Менің ең бірінші реакциям – таң қалу болды. Әрине, ешкім Ресеймен жаулас деп отырған жоқ, оны көкірегінен кері итер деп отырған жоқ. Бірақ, ел басқарамын, мемлекет басқарамын деген адамның деңгейінен қай мемлекетке, Ресейге қатысты болсын, Қытайға қатысты болсын, біз сіздің адамыңбыз деген сөздің айтылуы, ол енді көп сұрақ тудыратын мәселе... Бұл арада әңгіме тек Ресейде емес. Мен оқып отырып, тағы да бірнеше рет таңқалдым. Содан туған менің пікірім, бұл – саяси қадам. Мен кезінде талай-талай Кеңес Одағы басшыларының шетел журналистерімен баспасөз мәслихатын ұйымдастырған адаммын. Мұндай іс-шараның қалай жасалатынын өте жақсы білемін. Жаңағы «Эхо Москвы» радиостансасының сұрақтарын алдын-ала жазбаша түрде алып алу керек еді. Қолайсыз-қолайсыз деген сұрақтарға бірлесіп, ақылдасып жауап дайындау керек еді. Тіпті кейбіріне жауап бермей-ақ қою керек еді. Олардың сұрақтарының түпқазығына қарасаңыз «Қазақстандағы орыстардың жағдайы не болады» дегенге саяды. «Қазақстандағы қазақтардың жағдайы не болады» деген сауал оларды мүлдем қызықтырмайды. Олай болса, сұхбат не үшін ұйымдастырылған? Осының бәрін о бастан талдауға салғанда мен өз басым «бұл сұхбаттан біз не табамыз?» деп айтар едім. Біз қалай дамимыз, оған Ресейдің қандай септігі тиеді деген мағынада өрбімей, орыстардың хал-ахуалы, сендер оларға қандай жағдай жасайсыңдар деген сияқты дік-дік еткен сұрақтарды көргенде мұндай сұхбаттан бас тарту керек еді. Жалпы, мен сізге айтайын, мемлекетті басқарамын деген кісіс өз пікірін алдымен өз елінде жақсылап айтып, өз елінде таратпай тұрып, өзге елге барып айтқаны, ол да тактика жағынан дұрыс болмайды, еліңіздің азаматтары ондай қадамды жақсы қабылдамайды. Өйткені, өз азаматтарыңызда намыс бар, ой бар. «Әй, мынадардың басқа елге барып шағынып жүргені несі?» деп ойлайды. Бірақ, мен өкінішке қарай, боларын емес, болғанын да кейін біліп отырмын. 

-Қалай сізбен бірауыз ақылдаспаған, сіз қазір олардың ортасында аралас-құралас болып жүрсіз ғой?

-Ол былай. 20-наурызда «Әділетті Қазақстан» деген қоғамдық қозғалыс құрылды ғой. 57 адам Кеңеске, оның ішінен 15-і президиумға мүше болып сайланды. Сол 15 мүшенің аты тізім бойынша ұсынылды, соның ішінде мен де бар болып шықтым. Оның мүшелері әрқилы. Түрлі партияның адамдары. Ішінде мен және Жармахан секілді партияда жоқ адамдар да бар. Бірақ, негізгі жұмыс бағыты елдегі жағдайды өзгерту. Өзгерту болғанда, менің өзімнің ойым – өзге елдерде жүріп көргенім Қазақстанда да орнаса деймін. Ал, менің көргенім – әр мемлекет ұлттық мемлекет. Сол мемлекетті құрған ұлттың мемлекеті. Бірақ, мен осыған байланысты бұрын да айтып жүрмін, тағы да айтарым, Қазақстан тек қазақтардың ғана емес, онда тұратын, қазақтың заңын мойындайтын, қазақтың тілін мойындайтын, қазақтың әдет-ғұрпын мойындайтын өзге ұлт өкілдерінің де елі болуы керек. Бұл – ешқандай дау, айтыс-тартыс тудыруға жатпайтын, дәлелдеуді қажет етпейтін аксиома. Күллі әлем елдері осы үрдіспен өмір сүріп жатыр. Тек бізде керісінше болып жатыр! Қазақ тілі туралы заңды БАҚ, әсіресе орыс тілді БАҚ мойындамайды. Теледидардағы қазақша хабардың тек түнде берілетіні туралы аз айтылып жүрген жоқ. Радиоарналар одан да жаман. Қазақ тіліндегі «Қазақ радиосы» мен «Шалқарды» алып қарасаңыз екеуінің бағдарламасы егіз қозыдай ұқсас. Тіпті араға уақыт салып бірін бірі қайталап отырады. Яғни, қазір қазақ тілінің жағдайы елімізде өте мүшкіл. 

Тағы бір жағдай. Билік басындағылардың өзі тек сөзінің басын ғана қазақша айтып, ары қарай орысша жалғастырады. Бұл тілімізді мазақ ету. Осындай келеңсіздіктердің салдарынан, жолберушіліктің салдарынан қазір біздің тілімізге емес, біздің санамызға, қазақи санаға шабуыл жасалып жатыр. Олай дейтінім, адамда сөйлейтін тілден басқа ұлттық музыкалық та тіл болады. Ол – домбыра мен қобыздағы, басқа да ұлттық аспаптардағы күй, қазақи дәстүрдегі ән. Ал бізде қазір бұлар мүлде ұмытылып барады. Оның орнына батыстық поп, иә болмаса қазақ тілінде айтып тұрған, бірақ батыстық сарында жазылған дүние. Яғни, қазақы дүние емес. 

Мынау «Рахат» телеарнасы күн сайын таңертең бір сағат христиан дінін уағыздайтын хабар береді. Мен мұндайды да еш жерден көрген емеспін. Әр мемлекеттің өзінің діні болады, ол – сол мемлекетті құрушы халықтың ұстанған діні. Біз өркениетті атап жүрген Франция, Италия, т.б. батыс елдерінің заңнамаларында «біздің елімізде христиандықтың католик (протестант) тармағынан басқа православие де, христиандықтан бөтен діндер де өмір сүре алады» деп ашық жазылған. Яғни, сол елді құрушы халықтың діні католик немесе протестанттық екені баса көрсетіледі. Бізде болса ары кетсе мың жарым жан басы бар еврейлердің синагогасының ашылуына еліміздің басшылары қатысады. Бірақ сол кісілер Павлодардағы керемет етіп салынған Мәшһүр-Жүсіптің мешітінің ашылуына қатысқан жоқ. Бұны қалай түсінеміз? Бір қалада жаңа мешіт салсақ міндетті түрде қосарландыра жаңа шіркеу да саламыз. Бұл ненің белгісі? Бұл сана-сезімнің бұзылғандығының белгісі. Басқа елде, мұсылман елде сол елдің басшылары шіркеуге барып, соны марапаттап жатыр десе ертеңіне ол басшы орнынан түседі. Путин үлкен мемлекеттік мерекелер кезінде өзінің қасына православие шіркеуінің басшысы ІІ Алексийді ертіп алады. Бұл және заңды. Дүниежүзілік үрдіс, тәртіп сондай, ол үшін ешкім оларды кінәлай алмайды. Ал, біздің муфтий сондай дәрежеге ие ме?

-Ал, билікке талапкерлердің бойында да ұлтшылдықтың иісі жоқ қой. Олар бұл мәселеде қазіргі басшылықтан да жаман болып шығады-ау.

-Оппозиция әлі өзінің бетін ашатын әңгімеге бара қойған жоқ, бірақ кейбір қадамдары қазақша ойлайтын адамдарды секем алдырады. Мысалы, «Эхо Москвы» радиостансасына берген соңғы сұхбаттары. Қазақша аз сөйлеулері, кейде тіпті сөйлемеулері. Бірақ олар қазіргі жағдайдан сабақ алады, одан қорытынды шығарады деп үміттенемін. Ал, осы беттерімен кете берсе, ол шынында да оңған тірлік емес.

-Ұлттық партия құру идеясы пісіп келе жатқан жоқ па?

- Мен ұлттық партия құру туралы сұрақты, ұсынысты көп естіп жүрмін. Халқымызда осындай ниет, ұмтылыс күшейіп келеді, ұлттық, ұлтшылдық, патриоттық сана-сезім тез өсіп келеді. Мен мұны көріп отырмын. Енді соны ұйымдастыруға кішкене ғана капитал болғанда ары қарай алып кетуге болатын жағдай. Мен оңаша, жалғыз қалғанда бұл тірлік бір бастау алып кетсе, банктен есепшот ашылса, ол баспасөзде жарияланып тұрса, көпшілік көрер еді. Ұлтым деген жандардың түскен қаржыны өзінің астына көлік, игілігіне үй алу емес, шын мәнінде ұлттың қамына жұмсап жатқанын көрсе, халықтың да сенімі де күшейіп, қаржы салатын жандардың саны да арта түсер еді деп ойлаймын. 

Мәселенің барлығы қалай болғанда да қаржыға тіреледі ғой. 

-Бүгінгі оппозицияда қайраткерлер емес, саясаткерлер жиналған сияқты.

- Мәскеу радиостансасына берілген сұхбаттың бір әсері оппозициядан көп жұртты үркітуге әкеліп соғады, сол сұхбаттың оппозицияның өзі үшін пайдасынан зияны көп болды деп ойлаймын. Дегенмен, жалғыз сұхбатқа қарап түңілуге болмас. Оппозицияда жүрген жігіттердің түпкі мақсаты елде жаңа саяси, жаңа демократиялық режим орнату. Елді жаңарту, экономиканы шикізат шығарумен емес, басқа бағытпен дамитын ету. Қазіргі режим ең болмаса шетелдіктердің экономикамызда басым болып отырғаны, экономикамызды төбесінен басып отырғанын мойындамайды ғой. Бұл жігіттер осы жағдайды өзгерту керек деп айтып жүр. Енді одан басқа күш жоқ. 

-Сол жігіттер ішінде шын мәнінде «халқым үшін жаным пида!» дейтіндері табыла ма?

- Ондай жігіттер бар. Олар маған хабарласып, ақылдасып тұрады. Тек билік басында жүргендер ғана халқына шын жаны ашитындар, оппозиция ондайдан аулақ деуге болмас. Жармахан да 20-наурызда сөйлеген сөзінде «осы жолда жаным пида» деді. Бұл оңайшылықпен айтылатын сөз емес деп білемін. 

Мен Қытайды таңдар едім...

-Сіз бір сөзіңізде «бізге Қытайдан келетін ешқандай қауіп жоқ» дегенді айттыңыз. Ал, мен Қытайды мүмкіндігінше қазақ жеріне, ел рыногына жолатпаған дұрыс дер едім. Тіпті болмағанда 50-60 жыл өткенше. Қазақ әбден аяғына тұрып, тілі, діні, ұлттық мінезі, дәстүрі әбден қалыптасып, қандай күшті экономикалық, рухани экспансияға болса да төтеп бере алатындай шамаға жеткенше.

- Иә, солай дегенім рас. Мен шынында да қауіп жоқ деп білемін. Мен көп нәрсені көрдім. Жалпы, қытайдың мінез-құлқы біреуді жаулап, басу алу емес. Сіздердің қытайдан шошитындарыңыз – орыстар әбден басқалардан қорқытып тәрбиелеп тастаған. Орыстар «басқыншы» деп түріктерді де, «самурай» деп жапондарды да, «арам» деп қытайларды да жамандап тәрбиелеген. Ал, олардың өздерінің өзгелерге не істегенін көп адам әлі сезбейді. Орыстар басқаларды «олар сүйтуі мүмкін» деп отырып, өздері дәл сол тірлікті істеп отырды. І Петр «қазақтарды өздеріне білдіртпей қырып отыру керек» деп жарлық шығарды. Ол жарлық мұрағатта бар. Екіншіден, соны іске асырды. «Іске асыруға тырысты» демеймін, іске асырды! Өйткені, біз бүгін ең кемінде 60 миллион халық болуымыз керек еді. Деректерді, дәйектерді салыстыру деген жоқ бізде. Ал, Қытайдың өзіне келейік. Бұл елмен қазір бізден басқа 14 мемлекет шекаралас. Орыспен шекаралас біздің бұрынғы одақтағы елдер Қытай десе шошығанда, жердің астына кіріп кетуге дайын. Ал, сіз Қытаймен шекаралас елдерге барып көріңізші! Мен Қытайға дін жағынан да ең жақын көршісі – Вьетнамды әдейілеп зерттедім. Сөйтсем, ғасырлар бойы бұл елдегі қытайлықтардың үлес салмағы 2-3 пайыздан аспаған. Басқа Лаос, Непал, Бирма секілді кішкентай елдер де миллиард халқы бар Қытайға баяғыда жұтылып кетуі керек еді. Мен 1989 жылы бірінші рет ресми сапармен Қытайға бардым. Барсам, мұнда жүрген бір жарым миллион қазақтың бір де біреуі өз тілінен айырылмаған. Екі телеарна тәулігіне 22 сағат сөйлеп тұр. Қазақ балалары мультфильмдерді қазақша көреді! Көркем фильмдердің бәрі қазақша!

-Бірақ, қазір заман өзгеріп кетті ғой! Қытайда биылғы оқу жылынан батсап барлық қазақ мектептерінде тек қазақ тілі мен әдебиеті ғана қазақша өтеді, қалған пәндер қытай тілінде. Бұл елде де қазір қазақша білмейтін буын пайда болған. Оның көлемі халықтың 10 пайызына жақын.

- Мен былтыр қыркүйекте тағы да ол елде болып қайттым. Жаңағы сіз айтқан процестер онда да басталып жатқан болуы мүмкін. Мен олай емес деп үзілді-кесілді айта алмаймын. Бірақ, сіз қазақтандыруды жүргіземін десеңіз, әуелі санаңызды орыстың ықпалынан құтқаруыңыз қажет. Сіз орыстың ықпалынан арылмай тұрып, «Қытай не істеп қоюы» мүмкін деп үрейленіп жүрсіз. Әуелі бар күшті орысшадан арылып, тазаруға, орыстарды қашан тоқтамыз дегенге жұмылдыру қажет. Болашақты көре жатармыз, біз алдымен қазақ болып алуымыз керек! 

-Сіз орыстардың әсіресе ақпарат майданынан кетпей отырғанын меңзеп тұрсыз ғой. Дегенмен, жалғыз мен емес, қытай қаупін бәрінен бұрын сол жақтан көшіп келген қандастарымыз көп айтады, ескертеді, тіптідабыл қағады. Ең ақыры, Мұрат Әуезов те сол пікірде. Ағынға қарсы жүріп отырған жалғыз сіз ғана.

- Айтып отырмын ғой, сіз болып, біз болып БАҚ-ты орыстың «қанатының астынан» қайтсек шығарып аламыз, сол туралы ойланғанымыз, әрекет істегеніміз жөн. Бүгінгі басты мәселе осы! Мен қанша айтып жүрмін, бірақ менің даусым да көп жалғыздың бірінің даусы боп тұр. Қазақ тілінің қытайшалану қаупі мыңыншы орында, ал, орысшалануымыз бірінші орында тұр. Мен «Республиканың» тілшілеріне де: «Если вы на самом деле печетесь о судьбе казахской нации, вы должны прежде всего говорить о засилий русского начала в нашей духовной жизни, даже в экономической жизни» дедім. Сіз қазірдің өзінде орфс фирмаларына тұмсығыңызды сұға алмайсыз. Міне, осыны жазу керек! Менің сәулетші танысым бар, сол маған кездескен сайын «мына қытайлардан жынданатын болдым!» дейді. Мен «сен неге өзің орысша сөйлеп отырып мына орыстардан жынданатын болдым деп айтпайсың?» деймін. Яғни, бұл стереотип. «Орыс өзіміздікі, ал қытай бөтен». Анық екінің бірін таңдау керек болса, мен қытай болуды таңдар едім. Өйткені Еуропадағы ГДР-дан бастап Азиядағы Иеменнен Вьетнамға дейінгі арада орыс араласқан елдердің оңғанын көргенім жоқ. Орыс араласқанға дейін жайнап отырған ел олар барғаннан кейін тек артқа кететін болған.

- Орыс та болмай, қытай да болмай, қазақ болып, қазақы болмысымызды сақтай отырып әлемдегі алдыңғы қатарлы елдердің сапына қосылғанымызды көруге жазсын!

Сұхбаттасқан, Өмірзақ АҚЖІГІТ.

«ЕВРАЗИЯ- КZ», 22.04.2005 жыл