Ежелгі Шығыс Қаңғар

Біз түрктердің арғы тегі деп есептелінетін хуннулардың этнониміне қытай иероглифтерінің тарапынан оқумен ғана шектеліп келеміз. Ежелгі қытай өзінің тынышын алған солтүстік көршісін "кекшіл құл" деген екі таңбамен атаған. Яғни "хунну", "сиуңну" деп атаған. Жақсы, солай-ақ болсын, бірақ сол тағы көшпелілердің өзін-өзі "қытайлар бізді осылай атаған екен, ендеше біз де өзімізді солай атай қояйық" деп айтуы мүмкін бе? Күмәнді, өйткені мұндай мысалдар тарихта жоқ, сирек те болса кездесіп қалатын мысалдар басқа себептермен түсіндіріледі. Олай болса, араға 300 жыл салып, сиуңну-хуннулардың бір ұрпағының батыстағы жұрттардың тілдерінде "хун", "гунн" деген атпен белгілі болуын қалай түсіндірер едік? Жауап жалғыз - "хунну", "сиуңну", "хун", "гунн" атауларының барлығы да сол халықтың ежелгі төл атауына негізделген сөздер болып табылады. Яғни қытайлар солтүстік көшпелілерге "кекшіл құл" деген атақ бергенде өз ойынан кемсіту үшін ат ойлап тапқан жоқ, тек сол көшпелілердің өз атауына сырттай да болса ұқсас келетін қытай иероглифтерін таңдап, сол иероглифтерге сай жаңа мағыналы атау жасаған. Бар болғаны сол ғана. Осындай қорытынды шығару - біз үшін аса маңызды, бұл арқылы біз "ғүн" (хунну, хун) сөзінің ежелгі болмысын анықтай аламыз, сол арқылы ғұндардың этникалық мәселесін түрк тілділік жағына қарай шешуге мүмкіндік ала аламыз.

"Сиуңну", "сюнну", "хунну" сөздерінің бастапқы айтылуы қандай болуы мүмкін? Біз ең ықтимал атауды ұсына аламыз, ол - "Қоңғ" (Соңғ) немесе "Қүңг" (Сүңғ). Бұл сөздер алдында айтылған "Қаңғ" немесе "Кеңг" сөздерінің фонетикалық варианттары болып табылады.

Жалпы біз батыс және шығыс дей-түрк тілдерінің арасында "а" > "о" (ү, ү, у) ауысымы болғандығын, бұл "а-лау" мен "ұ-лаудың" (орыстағы "аканье" мен "оканьесі" сияқты), яғни "аһілеп-үһілеудің" диалектілік сапа деңгейіне жеткендігін жорамалдауға болады. Бұл - тілтанушылардың қаперінде болсын деген оймен айтылған пікір-топшы ғана.

Б.з.д. IV ғасырда хуннулар 24 тайпадан тұратын тайпалық одақ орнатты. Жиырма төрт тайпа "он" (батыс) және "сол" (шығыс) қанатқа (12 тайпадан) бөлінді, оны, Гумилевше айтқанда, өмірлік басқару хақысына ие болған президент - шаньюй басқаратын еді. Бізге хуннулардың кейінгі тарихы қытай деректері арқылы белгілі, өркендеу заманын да, құлдырау заманын да рет-ретімен басынан өткізген олар тарих сахнасынан кетті, біраз бөлігі арада 400 жыл өткен соң "ғұн" деген атпен жаңа этнос құрды. Сондықтан олардың тарихын тәптіштеп жатудың қажеттігі жоқ. Бізге керегі басқа мәселелер.

Хунну өркениеті Моңғол жерінде пайда болды. Хундар - бір кездері солтүстік-батыстан жылжыған дей-түрктердің ұрпақтары еді. Олар осы аймақтарға келгесін жергілікті тұрғындармен және Қытайдан (Хуанхэ алабы, Ордостан) ығып келгендермен араласқа түсіп, іс жүзінде жаңа түрк тілді этносқа айналды. Өкінішті жері - қытай құжаттарында келтірілген хунну есімдері мен сөздерін пайдаға асыру мүмкін болмай отыр. Ол болашақта кәдеге жарай ма, әлде жарамай ма, ол жағын да болжай алмаймыз. Қолда бары мемлекеттік ішкі бөліну құрылымының сандық сипатының кейінгі түрк мифо-эпикасында жалғасын табуы (мысалы, "хуннулардың 24 тайпаға бөлінуі" мен "Оғызханның 24 немересі моделінің ұқсастығы) мен басты этнонимнің ықтимал этимологиясы ғана.

Міне, осы хуннулардың атауы, біздің шамалауымызша, бір реалды рудың аты түрінде емес, саяси-идеологиялық атау ретінде пайда болған. Яғни...

Бірінші - "қоңғ" сөзі - мифологиялық "ата-баба елі" дегенді білдірген. Мифтік эпоста мұндай түсінік жырлардың басында, кіріспесінде баян етіледі. Кім осындай орнатты, ол өзінің орнатқан қоғамын қалайша бөлді, кімдер қандай орынға ие болды. Орнатушының өзі қандай еді, қандай ерлік жасаған еді, міне, дәстүрлі мифоэпика осындай мәселелерге жауап беруден басталатын еді. Біз оны "Оғызнамадан да", "Қазан-салор" мен "Баяндүрден" де тұтастай, қазақтың кейбір жырынан фрагмент-реликт түрінде көре аламыз. Міне, хуннудың ықтимал мифтік эпосындағы бастапқы жасампаз адам да, арғы-ата, бірінші адам әрі бірінші патшаның (көсемнің) есімі де - "Қоңғ" (Құңғ, Қаңғ, Кеңг, Соңғ) есімді болған. Оның орнатқан мифтік ата-баба елі де "Қоңғ" деп аталған.

Мифтік шежіре дәстүрі "Қоңғ" есімін - бүкіл бір этностық немесе суперэтностардың арғы анасы (кейіннен - атасы) деп түсінді. Міне, осындай дамыған мифтік (шежірелік-эпостық) комплекске ие болған тайпалар бірлігі қалыптасқанда олар көне мифтік-эпикалық "Қоңғ" есімін реалды тарихи атауға айналдырды. Яғни бастапқы Қоңғ немесе Қаңғ (ол -Қал, Қалша, Алаша сияқты, солармен түбірлес сөз) - ежелгі хунну мифологиясында "Ұлы Құдай Ананың" (адамзат пен тәңірлердің түп анасының) есімі болған, ендігі жерде бұл сөздердің мынадай мағыналар туғызатындығын көрсетуге болады:

Қоңғ - ежелгі тайпалар бірлестігінің үлкен мемлекетке айналу тұсындағы билеушінің (билеуші әулеттің) қосалқы, ресми аты. Кейінгі түрк-моңғолдың "қаған" (хакан), "хан" (қан) деген лауазымдары осы бастапқы *қоңғ (қаңғ) терминінен шығуы мүмкін, өйткені "қаңғ" сөзінің "қааңғ" > "қағаңғ"> "қаған" болып өзгеруі моңғол тілінің ықпалымен жүзеге асуы әбден мүмкін.

Қоңғ - "билеушінің ордасы", "мемлекет астанасы", "мемлекеттің өз атауы". Бұл жағдайда осы саяси бірлестікке бағынғандар мен құрамына кіргендер не өздерін "қоңғылықтар" (соңғылықтар) деп, не оларды көршілері "қоңғылықтар" - "қоңғ-ық-ар" (соңғылықтар -соңғ-ық-ар) деп атай бастайды. Міне, қытайлар да осындай кезеңде атағы шыға бастаған тайпалық одақтың мүшелерін "қоңғылықтар" - "қоңғ-ық-ар" (соңғылықтар - соңғ-ық-ар) немесе "қоңлықтар" - "қоң-ық-ар" (соңлықтар - соң-ық-ар) типті атаумен атай бастаған, бірақ қытай тілінің табиғаты мен жазу үрдісіне сай осы атауды түпнұсқа күйінде бере алмаған.

Сондықтан жаңа этнонимді дыбысталу ұқсастығына қарай өздерінде бар иероглифтермен таңбалап ("хунңу" немесе "сиуңну" деп), сол иероглифке сай мағына немесе иероглифтің өзіне жаңа мағына берген. Мифтік, ең алдымен, мифтік-шежірелік және мифтік-эпостық ұғымның әуелі саяси атауға, одан этнонимге айналуы тек осы "хунну" > "қоңғ" мысалымен ғана шектеліп қалмайды. "Сузы", "Қазақ", "Бұлғар", "Ұрым", "Оғыз", "Қаңғар" сияқты этнонимдердің қалыптасуына да осындай жағдайлар себеп болған.

Ең бастысы - "қоңғ" деген мифтік-эпостық, шежірелік ұғымның б.з.д. IV ғасырда хунну мемлекетінің қалыптаса бастау дәуірінің алдындағы шығыс көшпелілердің мифтік-фольклорлық комплексінде болғандығы. Ал оның қазақстандық көшпелілерге тән "Қаңғ" ұғымымен шендес болуы екеуінің де бастапқы бір қайнардан өрбіп шыққандығын көрсетеді. Яғни біз "қаңғ" ("қоңғ") образының пайда болуын тек б.з.д. 1 мыңжылдықтың 1-ші жартысымен ғана шектеп қоймай, б.з.д. 3-2 мыңжылдықтарда да белгілі болғандығын айта аламыз.

Хунгар

Бүгінгі венгр тарихи-этникалық болмысына қатысты осы сөз де ежелгі "қоңғ" ұғымынан шыққан. Сөз "Хунг" және "ар" (яғни "хун" және "гар" түрінде емес) морфемаларынан тұрады, мұндағы "ар" - этноним жасаушы дей-түрктік формант (хазар, авар, сувар, тохар дегендегі сияқты), негізгі сөз "хунг" > "қоңғ" болып шығады. 1000 жылдар шамасында Орал маңынан бүгінгі Венгрияға жеткен алғашқы мадиярлық жеті тайпасы II—V ғғ. хұн, VI-X ғғ. бұлғар шежірелік-мифологиялық дәстүрінің XI ғасырдан кейінгі мұрагерлеріне айналды (Парадокс: түрк тілді хұн-бұлғарлық дәстүрді сол хұн-бұлғарлардың өз ұрпақтары ұмытқан кезде, бөгде (угор) тілді венгрлер жалғастырушы болып шықты). Сондықтан бүгінгі тарихнамадағы венгрлерге (мадиярларға), "хунгар" атауына, Аттила хұндарына "ұрпақтың меншік жасау хұқы" мәселесіне дұрыс қараған жөн.

Қоңырат

Жазу-сызу дәстүрі болмаған, болғанның өзінде де үздіксіз жазба дәстүрін сақтай алмаған, ең өкініштісі - сол болған жазбалардың өзін бүгінгі күнге дейін сақтау мүмкіндігіне ие болмаған көшпелілердің бүгінгі ұрпақтары өзін тану үшін отырықшы көршілерінің жазба деректеріне телміреді. Бұл рас және жазмыштың нақ өзі. Міне, осындай телміртер қайнардың бірі - қытайлардың жазбалары, ал оларда кездесетін сөздерді оқып, нақты түркі сөздеріне шендестірудің машақаты өз алдына бір төбе, оларды оқуға біліміміз бен өреміздің жетпей жатуы да өз алдына бір төбе. Қытай деректеріндегі сақталып қалған этнонимдер мен мемлекет атауларының астарынан тарихи-нақты есімдерді анықтау мәселесінің күрделілігі өз алдына, сол деректердегі белгілі бір халықтың не елдің нақты географиялық орнын анықтау да оңай іс емес.

Мәселен, қытай құжаттарында кездесетін ру-тайпалар жөніндегі мәліметтер арқылы картадан б.з.д. III ғасыр - б.з. I ғасырлары аралығында хуннулардың мекендеген территориясының солтүстік жағында, бүгінгі Байқал көлінен оңтүстікке қарай "хуньюй" деген тайпаның мекен еткенін көруге болады. Олардың батыс жағында "цзюбше" (цюйше), "синли", "гяныунь" (гэгуньлун), "динлин" деп таңбаланған тайпалар мекен еткен

Міне, осы көрсетілген бес "мемлекеттің" ішіндегі "Хуньюй" сөзі біздің назарымызды аударды. Олар хуннулардың дүрілдеп тұрған шағында өмір сүруге тағдыр жазған аз жұртты мемлекет еді. Ә.Хасенов осы "хуньюй" этнонимін бүгінгі "қоңырат" этнонимімен шендестіреді. Тек сыртқы ұқсастығына орай айтыла салынған осындай сәйкестендіруге біз де қосыламыз, өйткені біздің қосымша мифтік-лингвистикалық дәйектеріміз бар.

Қоңыраттардың XII ғасырдан бергі тарихы жөнінде бірқыдыру зерттеулер бар, орыс тарихшыларының дені осы тайпаны "озалдан моңғол тілді халық болып, Шыңғыс дәуірінен кейінгі ғасырларда ғана түркіленіп кеткен" деген тұжырымды аксиомаға айналдырып алса, қазақ тарихшыларының көпшілігі "қоңыраттар - әуелден түрк тілінде сөйлеген" дегенді қолдайды, біз де осы соңғы пікірге ден қойып отырып, "моңғол тілділікке" өз күмәнділіктерімізді білдіреміз.

Біріншіден, "қоңырат" этнонимі, артына жалған көптік жалғау - форманттың моңғолдығы болмаса, түрк тілі арқылы түсіндірілетін сөз. Екіншіден, қоңыраттың шежірелік есімдерінің негізгі бөлігі түрктікі, ал қоңыратқа қатысты айтылатын Рашид-ад-дин мен Әбілғазының шежірелік деректеріндегі мифтік астар да, жекелеген есімдер мен ұғымдар да тек түрк тілі арқылы түсіндіріледі. Осылардың өзі-ақ жалпы "қоңғ" ("қаңғ") талқысы аясында қоңыраттардың түрк тілді жұрт екендігін көрсетеді. Бірақ қоңыраттар XII—XIII ғасырларда тарих бетіне "моңғол тайпасы" болып шықты, яғни қоңыраттар шамамен б.з. ІХ-Х ғасырларында, Моңғолия территориясындағы Көктүрк - Ұйғыр - Қырғыз түрк массивтері дәуренінің жойыла бастауына, осы бос қалған кеңістікті моңғол тілді ру-тайпалардың толтыра бастауына байланысты сол кеңістікте қалып, аттай 300-400 жылдай кезеңге моңғолданып кеткен байырғы түрк тайпасының жұрнағы болып табылады. Сондықтан б.з.д. II—I ғасырлардағы xyньюйлер мен жаңа мыңжылдықтағы қоңыраттардың арасында тарихи құжаттар арқылы көрсетілмеген сабақтастық бар деп есептеуге толық мүмкіндік бар.

Қоңырат шежіресінің жоғарғы қатарындағы "адам аттары" айқын мифогенеалогиялық сипатқа ие. Көп нұсқалы шежіре варианттарының қай-қайсысында болмасын қоңырат руы екі ішкі топтан, түсінікті тілмен айтсақ, екі баланың ұрпақтарынан тұрады, бұл - ежелгі көшпелілерден келе жатқан "екі қанат" пен "егіздік мифологияның" шежіреде сақталып қалған мысалы ғана. Тіпті шежіре тарқатудағы осы "екі баланың" есімдерінің өзі әлі мифтік астарынан арыла алмағандай, мысалы, бір шежіреде қоңыраттың екі баласының аты - "Көктің ұлы" және "Көтенші" делінеді, енді біреулерінде "Көктің құсы", "Көктің қызы" болып қатарласып жүреді. Зерттеушілер осы есімдердің тарихи тұлғалар емес, мифтік образдар болатындығын бұрыннан да байқаған, мысалы, кезінде В.В.Радлов "көтенші" сөзін "Көк тәңше" сөзінің бұзылып сақталған нұсқасы деген пікір айтқан болса, кейінірек С.Аманжолов аталмыш сөздің "көктің құсы" немесе "көк тұңғышы" болатындығын жазған болатын, біз де осы мифтік арнадан шығып кетпей екі тұспалды ұсынамыз.

Бірінші - антропогониялық ("адам баласының жаратылуы туралы") мифке тән алғашқы егіздер туралы мифтік мотив бойынша, Қоңыраттан егіз деп саналатын бір ұл ("көктің ұлы") мен бір қыз ("көктің қызы") өрбіген.

Екінші - күнтекті егіздер мифологиясы бойынша, Қоңыраттан "күнтекті" (соляр) немесе "аспантекті" егіз балалар тараған, бұл егіздік модель - көшпелілердің танымында ежелгі руларға бөліну үрдісінен бері бар трафарет. Бұл егіздік модель арийлық-тұрандық дәуірде де жаңа сипатқа ие болып, ары қарай дамытылды. Міне, осы заманғы түсінік бойынша, Қоңыраттың екі баласы грек мифіндегі Диоскурлар, үндіарий мифіндегі Ашвиндер сияқты сипаттарға ие болуы мүмкін. Оған кейінгі заманға есімдік өзгерістерде Қоңыраттың екі баласының есімдерінің "Құдайберген" және "Тәңірберген" деп берілуі де қосымша айғақ бола алады. Міне, қоңырат руының басқа қазақ руларына қарағандағы басты артықшылығы осындай, яғни олар тым ежелгі мифтік түсініктерді басқаларға қарағанда мол әрі жақсы сақтай алған.

Қоңыраттардың бастапқы дей-түрктік есімі - "Қоңғұр" - яғни "Қоңғының (Қоңның) ұлы, ұрпақтары, ұрығы, адамдары" дегенді білдіреді. Міне, ежелгі қытайлар нақ осы сөзді "Хуньюй" түрінде берген, ал "ат" форманты кейінірек, көктүрк-моңғол заманында байырғы этнонимнің соңына жалғанған, бізге осы соңғы өзгерген нұсқа ғана жетті.

Кангха

"Қоңғ" - дей-түрктік кеңістіктің жалғыз түсінігі емес, оның фонетикалық баламасы ирандық "Авеста" арқылы белгілі. Ол — Кангха. "Авестада" да, оның мифтік-эпостық дәстүрін жалғастырған "Шахнамада" да Кангха - мифтік Тұранның астанасы ретінде суреттеледі. Бірақ бастапқы түсінік кейінгі ғасырларда әртүрлі сипаттарда қолданылғандықтан, Кангханың туынды бейнелері көбейіп, олар біріне-бірі қабаттасып кеткен. Қалай болғанда да қаптаған Кангхалардың түбі біреу, ол - дей-түрктік "қаңғ" > "кеңг" - "кеңістік" сөзі. Сондықтан осы сөздің тегі арқылы тарихи "қаңғалардың" да этникалық тегін анықтауға болады.

"Шахнамада" екі "канг" негізді топоним бар. Біріншісі - Кан-диз - "Сияуыштың шын (қытай) шекарасына таяу жерде салған қаласының атауы" болса, екіншісі - Кандждих -"Афрасиабтық Тұранның астанасы". Осы атаулардың түбі бірдей болғанымен, поэмадағы сипаттары бір-бірінен өзгеше болып келеді. "Шахнамаға" сай қарастырар болсақ, Сияуыш салған Кангдиз қаласы айқын мифтік сипатқа ие, ол - бақытты заманның тұрағы, әдетте мұндайды "алтын ғасырдың мекені" деп атайды. Яғни Кангдиз қаласында қарттық та, ажал да жоқ, ұжмақтың бағы өскен, мамыражай бейбіт тірлік үстемдік еткен. Бұл -отырықшы ирандық ортаның берген сипаттамасы, яғни ол туынды сипат. Ал егер осындай сипатты ұғымда көшпелінің дүниетанымы деңгейінде беріп көрсек қалай болар еді? Онда біз Канг-диз кеңістігін "қала" түрінде емес (көшпелілер танымында қаланың маңызы шешуші рөл атқара алмайды), әлдебір таулардың арасындағы адамға да, малға да жайлы "ой", "аңғар" түрінде бейнеленеді. Қазақтың фольклорында кездесетін, көбіне әлдебір бастапқы тіршілікке қатысты айтылатын "Қаратаудың ойында, Қарасудың бойында" деген тіркес-сөз бар ғой, міне, көшпелі үшін мифтік "Канг" осындай сипатқа ие болған. Яғни қоғамның мәдени-шаруашылық типіне қарай оның мифтік түсініктері де өзгереді.

Сонымен Қаңғ - дей-түрк сөзі, бұл сөз этимологиясы арқылы да, қосалқы мысалдар арқылы да сенімді түрде дәлелдене алады.

Канг - дей-түрк мифологиясындағы "Ұлы Құдай Ана", адамдар мен Құдайларды жаратушы.

Канг - дей-түрк мифтік ұғымында "бастапқы тіршілік жаралған кеңістік", "ата-баба елі". Кейінгі шежірелік дәстүрде де, батырлық эпоста да ол жаңа мағыналарда жалғасын тапты.

Біз айтып өткен шығыс дей-түрктік "Қоңғ" түсінігі мен осы "Қаңғ" түсінігінің ортақ тектілігіне қарап, олардың б.з.д. 2 мыңжылдықтың өзінде-ақ танымал болғандығын көруге болады. Өйткені оның алыс баламасы үндістандық мифологияда бар.

"С" > "ң" (ш > х) ауысымына сай авесталық тілдегі "кангха" сөзін үндіарийлық тілге сай өзгертсек "сангха" сөзі шығады. Сангха - санскрит және пали тілінде (samgha, sangha) "жиналыс", "топ" дегенді білдіреді. Тамил тілінде ол "қоғам" деген мағынаға да ие болған. Үндістандық дравидтер мифологиясында "санга" деп ақындық академияны атаған. Миф бойынша тамилдердің ақындық дәстүрі ежелгі Сангадан пайда болып, жалғасын тапқан көрінеді. Санганың құрамына ақындар, поэзия білгірлері, сарай ақсүйектері мен патшалар кірген, яғни Санга деп мифтік қоғамның мәдени элитасын атаған. Буддизмде де сангха -ең таңдаулы буддистік қауым дегенді білдіреді, оның мүшесі болып Шакьямунидің барлық шәкірттері, мифтік кейіпкерлер кірген. Яғни бұл да әлдебір шитарлық сипатты қоғам ретінде көрсетілген. Дравидтік "санга" өз тегін үндіарийлық "сангхадан" бастайды, ал біз өз кезегімізде үндіарийлық "сангханың" авесталық "кангха" сияқты дей-түрктік тілдің ұғымы екендігін айта аламыз. Үндіарийлар бұл сөзді ең бері дегенде б.з.д. 2 мыңжылдықтың бірінші жартысында, олар әлі Үндістанға жетпей, Қазақстан мен Орта Азияның бір тұсында тұрған кезде жергілікті дей-түрк тілінен алған. Сондықтан біз "қаңғ" ұғымын б.з.д. 2 мыңжылдықтың өзінде-ақ танымал болған деп айта аламыз.

Тек арийлар осы "адамдар кеңістігі" > "әлдебір топ" дегенді басқаша мағынада дамытқан, сангха да, санга да - осындай мағыналық өзгерістердің көрсеткіші болып табылады. Ал арийлар бастапқыда оны тек тұрандықтардың түсінігі ретінде қарастырса, кейін сол түсінікті ("ғажайып мекен") өздері де қабылдады, бірақ бастапқы тұрандық сипатын жойып жібере алған жоқ. Ал сөздің авторлары-дей-түрктер болса оның "ата-баба елі", "бағзы ұрпақ" сипатында сақтап, мифогенеалогия мен мифоэпикада кеңінен пайдаланған.

Б.з.д. 1 мыңжылдықтың екінші жартысында Қазақстан жерінде бізге беймәлім болып қалып отырған үлкен саяси өзгерістер өткен сыңайлы. Әйтеуір б.з.д. ғасырға қатысты Қытай деректері Оңтүстік Қазақстан жерінде "Кангюй" деген мемлекеттің бар екендігін атап өтеді. Зерттеушілер осы "Кангюй" атауының дұрыс айтылуын "Қаңғар", "Канга-Вар" түрінде береді, сондай-ақ осы Кангюй (Қаңғардың) "авесталық"-"шахнамалық" Кангха-Кангдиздерге сабақтас екендігі дәлелденген.

Кангюй-Қаңғар мемлекетінің қытай жазбасы атап көрсеткен "б.з.д. II ғасырда" лезде пайда болмағаны анық, қытай тыңшысы тек өзінің Батыс Өлкеге сапар шеккен уақытындағы бар болмысты ғана қағазға түсірген, яғни біз "Қаңғар" атты мемлекеттің б.з.д. IV—III ғасырларда да, тіпті одан бұрынырақта өмір сүргендігін шамалауға болады. Бұл мемлекетті орнатушы беймәлім әулет те өз тегін шығыстағы хуннулар мен хуньюйлер сияқты "мифтік ата-бабалар мен олардың елі - Қаңғыдан" шығарып, осы мифтік атауды реалды саяси-мемлекеттік атауға, сол арқылы этнонимге айналдырған.

Қаңғарлар (кангюй) о бастан дей-түрк тілді жұрт, не болмаса дей-түрк әулеті орнатқан қоғамның мүшелері болған.

Бұл жерде "қаңғар-кангюйлер - түрк тілді жұрт" деген анықтама дұрыс болып шығады, тек "түрк" анықтамасының бүгінгі "түрк тілдері" дегеннен өзгеше екендігін түсіндіру шарт. Бүгінгі түрк тілдері өз бастауын шытыс дей-түрк (хунну тілі кірген) тілінен бастайды. Яғни осы тілдердің негізгі сипаттары мен заңдары, ережелері шығыс аймақтарда пайда болған. Ал қазақстандық дей-түрк тілдері шығыс дей-түрк тілінен өзгеше бағытта дамыған болатын, өйткені б.з.д. 2-1 мыңжылдықтардағы үндіирандық және ирандық ықпал бастапқы дей-түрк тіліне біраз өзгерістер енгізген еді. Бастапқы тілдің кейбір сипаттары, заңдылықтары, сөз жасау қасиеттері үндіирандық тілдің ықпалымен басқа болып дамыған еді, оның үстіне шығыс дей-түрк тілі өзі мекендеген кеңістіктегі қытай, дей-моңғол, дей-тұңғыс, басқа да тілдермен араласып, сөз алмасу нәтижесінде басқа бағытта дамыса, батыс дей-түрк тілдері үндіиран, иран сөздерімен толығып, екінші бағытта дамыды. Б.з.д. 1 мыңжылдықтың аяғында батыс (қазақстандық) және шығыс (моңғолиялық) дей-түрк тілдерінің арасы бір-бірінен алшақ кетіп, іс жүзінде жеке тілдерге айналған еді деуге болады. Міне, біз қаңғар-кангюй тілін "түрк тілі" дегенде оның көп қасиеті мен сөздік қоры жағынан өзімен тұстас шығыс дей-түрк тілі - хунну тілінен өзгеше тіл еді, бүгінгі қазақтың түрк тілді чуваш пен саха-якутты түсінбегені сияқты хуннулық та арғы тілдік тегі бір болғанына қарамастан қаңғарлықты түсіне бермейтін.

Батыс дей-түрк тілі дегеніміз - тарих сахнасынан кеткен савроматтардың, исседондардың, сарматтардың, канпойліктер мен усуньдердің, юэчжилердің, эфталиттердің тілі еді. Бұл тілдер б.з.д. 2000 жыл ішінде барынша ирандық-үндіирандық сөздермен байытылған, сөз жасау сипатына да біраз өзгеріс енгізген тілдер еді. Сондықтан оларды "иран тілділер" деу дәстүрі қалыптасып кетті.

Батыс дей-түрк тілдері - өлі тілдер, яғни осы тілдердің тікелей сипатын жалғастырған халық жоқ. Өйткені б.з. I ғасырында қазақ жеріне шығыстан ауып келген хуннулар (шығыс дей-түрктер) оларды тез бағындырып, олардың тілін өз тіліне сіңіріп жіберді. Бұл "кіші шығыс түрктену" процесі (б.з. I-V ғасырлары) еді. Нәтижесінде шығыстың сипаты басым аралық тіл пайда болды. Бұл тілдерді жалпылай алғанда "ғұн-бұлғар түрк тілі" деуге болады.

"Үлкен шығыс түрктену" процесі б.з. VI-VII ғасырында, қысқа уақыт ішінде зор қарқынмен өтті. Түрк империясының пайда болып, оның аумағының Хинганнан Қара теңізге дейін созылуы нәтижесінде бағзы батыс дей-түрк тілдерінің ұрпақтары - кангюй, эфталит тілдері де, "кіші шығыс түрктену" нәтижесінде пайда болған ғұн-бұлғар тілдері де шығыс дей-түрк тілінің ықпалына түсіп жойылып кетті. Сөйтіп бүгінгі түрк тілдері қалыптасты. Бұл тіл - іс жүзінде шығыс дей-түрк тілінің қасиеттерін жалғастырған тіл, бірақ оның сөздік қорында біз әлі анықтап үлгермеген батыс дей-түрктік мол субстраттың жатқандығын шамалауға болады. Оны жалпы түрктану ғылымының принциптері мен әдістерін өзгерткенде ғана мүмкін болмақ.

Міне, кангюйліктер о бастан "түрк" тілді болған, сондықтан бүгінгі советтік-орыстық және европалық ғылымда догмаға айналған "иран тілділік" теорияға өзгерістер енгізетін уақыт жеткен сияқты.

Қаңғ әулеті

"Қаңғ" және "қоңғ" ("қаң" мен "қоң") ұғымдарының хуннуда, хуньюйде және кангюйде актуалды мемлекеттік атауға ие болуына қарап кейбір қорытындыларға барады.

Біріншіден, бізді түрк-моңғол дәстүріндегі билік иесін "хан", "қаған" (хакан) деп атау дағдысының болуы. Біздің шамалауымызша, бұл мансап-лауазым атаулары да "қаңғ" сөзінен шыққан. Тек сөз соңындағы мұрын арқылы дыбысталатын "ңг" орнын қарапайым "н" дыбысы басып, сөз "қан" болып өзгерген. "Қан" сөзінің "қағанға" айналуының ықтимал үш жолы бар: біріншісі бойынша осы дей-түрк сөзі созылыңқы дыбысталу дағдысы бар моңғол, тұңғыс, басқа да тілдердің ықпалымен әуелі "қаан", кейінірек "қаған" (қақан) делінетін болған. Екіншісі бойынша үлкен империялық мемлекет орнатқан жағдайда тайпалар одағының бірлестігін басқарушы "қан" басқа жекелеген тайпаларды басқаратын "қандардан" жоғары тұратын болғандықтан "қандардың қаны" > "қан-қан" > "қақан" болып айтылатын болған. Бұл кәдімгі "шах-иншах" - "шахтардың шахы" немесе "падишах" сияқты үлгіде жасалған атақ. Міне, сөз жасаудың осы үш ықтимал жолының қайсысына ден қоярымызды білмейміз, өйткені үшеуінің де қисыны бар. Ең бастысы, екі жағдайда да сөздің "қаңғ" ұғымынан бастау алатындығының анық екендігі .

VIII ғасырдағы орхон-енисей жазуларының ішінде "қаң ата келті" деген сөз тіркесі бар екен. Мұндағы "қаң" сөзінің бастапқы нұсқасының "қаңғ" болғандығын топшылай аламыз, сонда әлгі тіркес "қаңғ ата келті" - "Қаңғ ата келді" деп оқылатын болады. Осы "қаң ата" сөзі көктүрктің билеуші әулетінің мүшесіне қатысты айтылған екен. Бұл біздің "қаңғ" сөзі "қаған" (хан) сөзіне негіз болған" деген топшымызды растай түседі, сонымен қатар осы сөздің дей-түрк заманында "ежелгі билеуші (патшалық) әулеттің" жалпылама атауы болғандығын да жорамалдауға болады. Тек ол кездегі "Қаңғ" ата емес, қатын-баба болған.

"Патшалық әулет" дегеніміз не? Көшпелілер ортасында үлкен билікке бір ерекше тұқымды рудың адамы ғана ие бола алады. Мәселен, XIII ғасырдан бастап, бүкіл Далада Шыңғыс хан билігінің орнауына байланысты кез келген мемлекеттік құрылымды тек "Шыңғыс хан ұрпағы" - қазақша "төре" тұқымының адамы билейді деген жазылмаған ереже, жөн-жосық қалыптасты. Бұл дәстүр XIX ғасырдың орта тұсына дейін, яғни қазақтың соңғы ханы - Кенесарыға шейін 700 жыл бойына жалғасты. VI ғасырда пайда болған Ашина - көктүрк патшалық әулетінің дәстүрі X ғасырға дейін жалғасты, біздің сол заманғы мемлекеттердің әулеттері туралы жарытып ештеңе білмейтінімізді ескерсек, онда бізге белгісіз оғыз, печенег, башқұрт, т.б. бірлестіктердің көеем-хандарының осы ашиналық тектен болуы мүмкіндігін жоққа шығара алмаймыз. Ал "жылан текті" қай (ұран) руының өкілдері қимақ, кейінгі оғыз, қыпшақ территориялық бірлестіктерін басқарушы әулет болды. Сол сияқты тарихи деректер парфиялық Аршак әулетінің де тек қана Парфияны емес, Оңтүстік Кавказ бен Орта Азияның жекелеген аймақтық-мемлекеттік құрылымдарын басқарған "патшалық әулет" болғандығынан хабардар етеді.

Скифтерге және сарматтарға қатысты айтылатын "патшалық скифтер" мен "патшалық сарматтар" деген арнайы хақыға ие болған ру-әулеттердің болуы да осындай "бастапқы тәңіртекті сипаты бар асыл тұқым" туралы дәстүрдің болғандығын көрсетеді. "Қаңғ" ұғымы да белгілі бір тарихи кезеңде осындай "патшалық әулеттің" бір атауы болған сыңайлы.

Махмұт Қашғаридың "Қаңлы - қыпшақтардың ұлы адамдарының бірінің есімі" дегенінен біз ежелгі ұғымның жаңа саяси-этникалық, тілдік жағдайдағы өзгеру тенденциясын байқаймыз³²⁵. Яғни Махмұт өзі өмір сүрген заманда қыпшақтардың оңтүстік қазақстандық тобының арасында билеуші әулеттің өздерін ежелгі "қаңғар", "Қаңғ" дәстүрімен сабақтастырып "Қаңғ ұлы" > "Қаңлы" (канглы) деп атай бастаған болатын. Жаңа орта билеушілері өздерінің жаңа территориясындағы қыпшақтарды да, жергілікті жұрттарды да билеу хақысына ие болғандығын көрсету үшін осындай "шежіре жасау" жолында біраз шаруаны тындырып тастаған еді. Махмұт айтқан "қыпшақтың ұлы адамдарының бірінің есімі" дегенді "қыпшақтың билеуші әулеттерінің ("ұлы адамдар" деп тек билеуші әулетті ғана атайды) біреуі" дегенді білдіреді. Сөйтіп "Қаңлы" атауы "билеуші ру" > "тайпалық бірлестіктің, мемлекеттің атауы" > "бірлестік құрамындағы жұрттың атауы" (бұлар -XI—XIII ғасырдағы қаңлылар) > "жеке қалдық ру аты" (XIV ғасырдан кейінгі жекелеген "қаңлы" рулары) болып өзгеру сатысынан өткен.

³²⁵Махмұт Қашғари. Түрк сөздігі. 3 кітап. Алматы: Хант, 1998. 506-6.

Қазақ мәтелінде сақталған "кәделі елде қаңлы бар, қаңлыдан хан сайла немесе қаңлы тұрғанда басқа хан болмайды" деген ежелден сақталып қалған сөйлемдердің астарында да ежелгі мифтік-эпостық дәстүрден қалған реликт-ұғым - "қаңғ" > "қаңлы" деп аталған (оны "қаңлы" этнонимімен шатастырмаған жөн) "патшалық әулет атауы" жатыр. Оның ежелгісі сондай, белгілі тарихи уақыттағы "қаңлы" атты ру ешқашан да билікке ие тұқым ретінде хақыға ие болып көрмеген, сондықтан да әлгі сөйлемді тым ежелгі замандарға жіберуге болады.

Міне, шамамен, ең бері дегенде б.з.д. 1 мыңжылдықтың бірінші жартысы мен орта тұсындағы дей-түрктердің әртүрлі тайпалық бірлестіктерінің көсемдері, билеуші әулеттері өздерін әлдебір ежелгі "Ұлы Қаңғ" ("Қоңғ") елінің немесе әулетінің, патшасының тікелей ұрпағы деп есептеген сыңайлы. Б.з.д. IV—III ғасырларда пайда болған "қоңғ" (хунну), "қоңыр" (хуньюй), "қаңғар" (кангюй) мемлекеттерінің билеуші әулеті өздерін осындай "мифтік Қаңғдан" шығарған, өрбіткен деп шамалауға болады. Кейін, б.з. алғашқы ғасырларынан-ақ "қаңғ" сөзі өзінің мифтік сипатынан айырылып, "билеуші көсем" дегенді білдіретін терминге - "хан" мен "қағанға" айналған.

Әбу Райхан Бируни қалдырған аңыз фрагментінде Кангханы (Канг-дизді) салған Йима патша делінеді. Ал Йима немесе Иама - "бірінші адам", "бірінші патша", сондай-ақ "бірінші өлген адам" және "өлілер елінің патшасы". Йаманың бүгінгі қазақ тілінде сақталған есімі - Майқы (Майқы би). "Йима" (Йама, Майқы есімінің ар жағында ежелгі "Ұлы Құдай Ана" - "Йам" (Намму - Нг-ам) есімі жатыр, сондықтан бастапқы уақытта "Кангханы салған Йима-еркек емес, Йам-ұрғашы болған" деген түсініктің өмір сүргендігін бажайлаймыз. Бұл да - "қаңғ" образының дей-түрктігін көрсететін сипаттар қатарындағы мысал.

"Шахнамада" Кангханы (Канг-дизді) салған Сияуыш (авесталық Сйаваршан - "қара ат") делінеді. Ал Афрасиабтың мекен еткен "Кандждих" қаласын "тур" тайпасынан шыққан әлдебір Вэсака деген кісінің балалары салған көрінеді, басқа нұсқасында оны салуға демондар да көмектескен, сол демондар - Вэсаканың балаларымен дос болған екен делінеді. Қалай болғанда да арийлық мифтік-эпикадағы "Кангха образы" тек тұрандықтарға қатысты айтылады. Сондықтан осы мәліметті аса маңызды айғақ ретінде пайдаланып, келесі қорытындыларды шығаруға болады.

Біріншіден, бүгінгі ғылымда "ирандық мифология" немесе "ирандық мифтік эпос" деген атауды қолданған кезде осы сөздің тек жалпылама екендігіне көп мән берілмейді. Өйткені "арий" сөзі мен "иран" сөзі біртекті болғанымен, олардың тарихи-этникалық қолданылу сипаты түрліше болып келеді. "Арийлар" деп иран тілді тайпалардың бір ғана бөлігін, б.з.д. 1 мыңжылдықтың 1 жартысына дейінгі Орта Азия мен Ауғанстанды мекендеген иран тілді тайпаларды және Үнді-Пакистан жеріне қоныс аударған үндіарий тілді жұрттарды атаған. Яғни аталмыш уақытқа дейін "арий" сөзінің бүгінгі "Иран" атауын меншіктеп алған парсыларға ешқандай қатысы болмаған. Тек алғашқы Ахеменидтер әулет билеген парсы гегемониясы дәуірінде де "ирандық арий" территориялары парсы бақылауына көшті. Осы аймақта қалыптасқан зороастризм дінін Ахемен әулетінің мемлекеттік дін ретінде қабылдауымен бірге "арий мифоэпикалық комплексі" де парсыларға таныс болып шыға келді, уақыт өте парсылар осы "арийлық мұраны" өздерінің төл мұрасы деп есептеп кетті. Міне, есте ұстауға қажетті бірінші жәйт осындай.

Екіншіден, бүгінгі тарихи әдебиетке кіріккен "Тұран" мен "тұрандықтар" деген ұғымдар ешбір тарихи құжаттарда кездеспейді, яғни б.з.д. 1 мыңжылдықтың орта кезіндегі парсы құжаттарында "сақа" сияқты атау болса да, "тур" деген атау жоқ. Өйткені бұл атау парсы-иран дәстүріне тек "арий мифтік-эпостық комплексі" арқасында кіріккен еді. Яғни "тур", "Туран" сөзі тек мифтік-эпостық (реалды тарихи емес) атау болып табылады. Бұл атау тек қана ежелгі арийлық мифтік эпостағы "өз елі - арийлар" мен "мәңгі жау елі - турлар" арасында болған бітпейтін қақтығыстар туралы жырға байланысты ғана сақталып қалған еді. И. Дьяконов "тарихи Арий елі - Арийошайананы" б.з.д. 1000 жылдар шамасында бүгінгі Солтүстік Ауғанстан мен Оңтүстік Өзбекстан жерінде "өмір сүрген мемлекет дегенді, олардың кейінгі ұрпағы ауғанстандық бактриялықтар болғандығын жорамалдайды. Егер осы болжамның өзін мүмкін болар тарихи реалдылық деп есептер болсақ, онда арий жырындағы олардың негізгі де жалғыз жауы болған "тұрандықтар" (турлар) да шамамен сол уақыттарда, реалды арийлар қоғамына үнемі қатер төндіріп тұрған жұрт болып шығады.

Яғни "ирандық арийлар қоғамы" мен "Тұран жұртының" өмір сүрген уақыты шамамен б.з.д. ХІ-ІХ ғасырлар ауқымы болып шығады. Егер біз "ирандық арийларды" бүгінгі өзбек-тәжік жерінде, сондай-ақ Оңтүстік Қазақстанның "Шымкент өңірінде" мекендеген отырықшы ирандықтар десек, онда олармен соғысқан тұрандықтарды бүгінгі қазақ жерінен, ең алдымен Орталық Қазақстаннан іздеуге тура келер еді. Ал осы территорияда б.з.д. ХІІІ-Х ғасырларда, Ә. Марғұлан "Беғазы-Дәндібай" деп атаған, соңғы қола дәуірінің археологиялық мәдениеті болған. Бұл - "сақ-скиф алдындағы мәдениет". Беғазы-Дәндібайдың қола мәдениеті б.з.д. VIII—VII ғасырларда бірте-бірте темір ғасырына ауысқан. Міне, осы Беғазы-Дәндібай (бүгінгі Қарағанды-Жезқазған облыстарының аумағы) уақыттық және географиялық тұрғыда "тұрандықтарға" сәйкес келеді. Бұл жерде Әлкей Марғұланның "арий эпосындағы" бір жер-су атауына қатысты айтқан пікірлерін қайталап айтуға тура келеді. Тұран патшасы Афрасиаб аңыз бойынша "Мыс қорған" деген жерде өлген, ал осы қамалдың орны туралы екі түрлі аңыздық дерек бар. Біріншісінде Афрасиаб Бұқар қаласы төңірегіндегі "Мыс қамал" (Диз-и-руин) түбінде қаза болса, екіншісінде - Афрасиабтың солтүстік жақтағы әлдебір елдегі "Мыс қамал" түбінде өлген делінеді. "Мыс қала" (Дізруиін) туралы нақты дерек Махмұт Қашғари сөздігінде де бар, ол Йенкент қаласының екінші аты және ол да "Бұқараға жақын орналасқан" көрінеді. Осы мәліметтерді Әлкей Марғұлан былай түсіндіреді: "По определению М. Кашгари, Дез-руин ("медный замок") - одно ин названий области Янгикента на Сырдарье. Если отсутствие медной руды в районе Нижней Сырдарьи, то станет ясным, что - Махмуд Кашгари имел в виду медные копи древнего Джезказгана, составлявшего вместе с Янгикентом одну область. Известно, что огузы, а затем кипчаки зимой жили на Сырдарье, а летом кочевали в районе Улутау и Кичитау, т.е. около Джезказгана". Марғұлан өз пікірін металға қатысты мол топонимиялық деректермен де, қазақ тіліндегі металл ұғымдарымен де толықтырып отырған, сондықтан ежелгі Тұран патшасы Афрасиабтың Жезқазған жерінде қаза болуы тарихи айғақ бола алмаса да, ежелгі арий мифтік эпосы өздерінің жауы - тұрандықтардың нақ осы Орталық Қазақстан өңірінде мекендегеніне көз жеткізуге болады.

Қорыта айтқанда, б.з.д. ХІІІ-Х ғасырларда Орталық Қазақстанды мекен еткен "белгісіз текті" беғазы-дәндібайлықтар өздерін "тур" деп атағандығын, олардың да "Қаңғ" ұғымынан хабардар болғандығын сенімді түрде жорамалдауға болады. Бұған қосалқы дәлел ретінде Ұлытау өңіріндегі "Кеңгір" деген (Қара және Сары Кеңгірлер) гидронимнің болуын ұсынуға болады, өйткені осы жер-су атауының негізінде VIII-IX ғасырлардағы қаңғар-печенегтердің емес, ежелгі "қаңғ" ұғымының жатуы әбден мүмкін.

Беғазы-дәндібайлықтардың мәдениеті б.з.д. VIII—VII ғасырларда қола заманынан темір ғасырына ауысып, бірте-бірте сақ-скифтік классикалық көшпелі қоғамға ауысып кетті. Сондықтан б.з.д. VII—III ғасырлардағы Сырдария мен Жетісудың көшпелі сақ тайпаларын да "тұрандықтар" немесе "Ұлы Қаңғ" ұрпақтары деп атауға болады. Бірақ жазба құжатта да, фольклорда да осы заманға қатысты ешқандай дерек сақталмағандықтан бұл сәйкестендірулер тек шартты түрде ғана болып қалады. Оның есесіне б.з.д. IV—III ғасырда құрылған Кангюй мемлекеті "Қаңғ" атауын қайтадан жаңғыртып, оны саяси атауға, артынан этнонимге айналдырды. Ал бағзы "Қаңғ тұрғындары" - "тұрандықтар" жөнінде арий мифтік-эпостық дәстүрі мәлімет сақтап, иран тілінің ықпалына ұшыраса да мифтік Тұранға қатысты сөздер мен жер-су аттарын, адам есімдерін бүгінгі күнге дейін жеткізуге мүмкіндік берді.

Өтүкен

Өтүкен -түркілердің қасиетті атамекені, отаны және ежелгі "қаңғ" образы мен сөзінен өрбіп шыққан түрктік мифтік нысан. Ол туралы сақталған мынадай аңыз үзіндісі бар:

"Жаугершілік заманда, бір қанды шайқастан соң аяқ-қолы шабылған бір бала батпақта қалады. Оны бір қаншық қасқыр тауып алып, асырап, өсіріпті. Бірақ артынан жаулар жігітті тауып алып өлтіреді, ал сол жігіттен жүкті болған қаншық қасқыр жаудан аман-есен құтылып, Алтай тауына (Гаочан-Тұрфанның терістігіне) қашып барып үңгірге тығылады. Сол үңгірде қасқыр он баланы дүниеге келтіреді, он бала өсіп-өніп, ұрпақ көбейтеді, он баланың ішінен "Ашина" дегені сол жаңа қауымның көсемі болады, ал оның ұрпағы - Асяньшад халықты үңгірден шығарып, олар "көктүрк" деген атпен Алтайға таралыпты. Міне, бұл қытайдың "Сүйшу" тарихи құжатынан алынып, түрк-қазақ тарихи еңбектерінің барлығында "көшіп жүретін" аңыз фрагменті. Әлгі үңгірдің сипаты мынадай:

"Үңгірдің айналасы ат шаптырым, төрт құбылысы түгел тау". Мұндағы "ат шаптырым" деген өлшем бірлігі Вардың (Вараның) қабырғаларына қатысты өлшем ретінде қолданылған, "төрт жағы түгел тау" дегеннен біз "төрт бұрышты, дәлірек айтсақ, квадрат пішінді үңгірді көреміз", ал "айналасы түгел тау" дегенінен түсінбестік туған, үңгір таудың қойнауындағы қуыс, оны "тау қоршап жатыр" деген сөздің қисыны жоқ, өйткені тау тек шатқалдар мен аңғарларды ғана айнала қоршап, көмкеріп тұрады, міне, осы қайшылықтарды "қытай дерекшілері түрктерді кемсітіп, үңгірге орналастырған, шындығында түркілер тау аңғарында мекендеген" деген қорытынды шығарылды, бірақ қытай дерегі қателеспеген, олар бар болғаны түсініксіз түрк аңызын қағазға шала аударып түсірген еді. Бұл үңгір - тарихи-географиялық нысан емес, ежелгі мифтегі "атамекен", "космос" пен "протокосмос", яғни алдыңғы әңгімелерде айтылғандардың нақты түрктік мысалдарының бірі.

Үңгір - "Өтүкен" - ежелгі түрктер мифологиясындағы протокосмос ("ғаламның бастапқы, жөргектегі күйі"), космос (әлдебір жұрттың, адамзаттың жаудан, хаостан қорғалған "өз" кеңістігі), эпостық "атажұрт", мифтік "о дүниедегі ел" дегенді білдіретін көпқабатты ұғымның белгілі бір тарихи оқиға мен белгілі бір тарихи әулеттің идеологиялық қажеттілігіне орай жаңартылған мифтік кеңістік моделі, "ирандық" делінетін Вараның тіке параллелі.

"Өтүкен" сөзінің этимологиясы "өтүк" және "кен" деген сөздердің қосылуына байланысты, мұндағы "өтүк" сөзі: а) "қасиетті"; ә) "отты" дегенді, ал "кен" > "кеңг" > "қаңғ" - "кеңістік" дегенді білдіреді. Яғни сөздің мағынасы "Ыдук-Қаңғ" (Удуқ-Қаңғ)-"Отты кеңістік" немесе "Қасиетті кеңістік" (Қасиетті Ана, құрсақ кеңістігі).

Ыдуқ-қаңғ- "отты кеңістік" ұғымы ежелгі космогониялық мифтерге байланысты болуы мүмкін, өйткені бүкіл дүниенің оттан жаралуы туралы мифтік түсінік бар, мифолингвистикалық жаттытуларға қарағанда осы түсінік дей-түрк мифологиясына да тән болған сыңайлы. Бұл жерде "өтук" сөзінің тек қана "от(т)ык" сөзіне ғана емес, ежелгі шумер тіліндегі "күн тәңіриесі" - Уду есіміне де сәйкес келеді. Шумер тілінде "күннің көзі", "күн" сөзі де, "от" сөзі де "уд" деп аталады . Сондықтан бұл жердегі шумер-түрк сәйкестігінің келтірілуі әбден қисынды деп есептеуге болады.

Сонымен қатар осы "өтүк" сөзінің тағы бір мағынасы ретінде көне түрк тілдеріндегі "уд" -"бұқа", "мүйізді жануар" деген сөзді келтіруге болады. Уду - шумер тілінде "қошқар", "қасиетті", "Күн тәңіриесі" дегенді білдіреді екен . Яғни Өтүкен сөзінің "мал, жануармен байланысты аталған кеңістік" болуын да қисынсыз дей алмаймыз, өйткені мифтік дәстүрлердегі тотемизм түсініктерінің болуына қарап осындай кеңістікті "ата-баба кеңістігі" деп тануға болады емес пе.

Өтүкен - бастапқы отты тумақ (протокосмос).

Өтүкен -ғаламның бастапқы күйі.

Өтүкен - адамзат кеңістігі (ғалам моделі); орта дүние және жер ортасы, кіндігі, координаттар тоғысы.

Өтүкен - жер-ана. Ұлы Құдай Ана, құрсақ.

Өтүкен - өлілер дүниесі, о дүние, төменгі дүние.

Мифтік - эпика мен шежіреде:

Өтүкен - ата-баба елі.

Өтүкен - арғы ата-бабалар ұрпағы. Батырлар ұрпағы.

Өтүкен - аңыздық, квазитарихи ел, жер атауы.

Нақты тарихи уақыттағы - VI—VIII ғасырлардағы көктүрктер үшін Өтүкен - "ата-баба елі" ғана болып қоймай, квазитарихи сипатқа ие болған, бүкіл адамзат мекені - ойкуменаның ортасы, кіндігі, координаттар тоғысы болған еді. Яғни кейінгі көктүрктер оны бір кездері жер бетінде болған ел деп түсініп кеткен еді. Өйткені түрктер төрт тарапқа осы Өтүкеннен аттанатын.

Көктүрк дәуірінде мифтік-эпостық Өтүкен образы тарихи Көктүрк қағандығының орталығы орналасқан жердің атауы ретінде қолданыла бастады да, нәтижесінде бүгінгі Моңғолия жерінде қаған ордасы орналасқан өңірді де "Өтүкен" деп атау дағдыға айналды. Кейінгі түрктер Өтүкенді реалды топоним деп түсінген сыңайлы. Мәселен, Махмұт Қашғари XI ғасырда "Өтүкен - татар даласындағы бір жердің аты, ұйғыр еліне жақын" деп жазады . Бұған қарап, Махмұт заманындағы мұсылманданған түрктердің мифтік Өтүкен туралы жарытымды ештеңе білмегенін, "Өтүкен" деп моңғол жеріндегі жер атын ғана түсінгендігін аңғаруға болады. Оның есесіне "Өтүкен" сөзін Х-ХІ ғасырларда бүгінгі Моңғолия территориясына жайлай бастаған моңғол тілді жұрттар жақсы меңгерген сияқты.

Моңғолдар түрктік "Өтүкенді" басқаша сипатта қабылдады, ол үшін "Этуген" (Өтүкен)-"тұлғаланған Жер-ана" сипатына ие болды, яғни бастапқы түрктік "жаратылу кеңістігі" моңғолдар үшін "Жер-ана" болып шыға келді. XIII ғасырда моңғол жерінде болған машайық Плано Карпини: "Они (татары) усиленно предаются гаданиям вообще, а также по полету птиц и внутренностям животных, чародействам и волшебствам. И, когда им отвечают демоны, они веруют, что говорит им сам Бог. Этого Бога они называют Итога, а команы именуют его Кам; они удивительно боятся и чтут его и приносят ему много даров, начатки пищи и питья, и делают все согласно его ответам"... Міне, осындай деректерге қарап, Өтүкен-Этуген образы "моңғолдық түсінік" деп қабылданып кетті. Бұл жөнінде Доржи Банзаровтың, П. Пельоның, Л. Гумилевтің түсініктемелері бар. Ал түрк зерттеушілері болса осы мәселеге көңіл бөлген де жоқ. Плано Карпинидің "татардың Итога дегенін қыпшақтар Кам дейді" дегеніне қарап "Кам" сөзінің бастапқы айтылуы "Қаңғ" болғандығын шамалауға болады, яғни "Итога" > "Удук-Қаңғ" болса, "Кам" > "Қаңғ" болуы қисынды болмақшы . Моңғолдар Өтүкенді "Этуген-әке" - "Этуген әже" деп атайды. Қаңғ- "оқшау кеңістік" ретінде барлық тіршілікті туғызатын "ананың құрсағы", "үңгір" болып түсініледі. Аналық бастау (воплощение земли как плодородящего женского чрева). Сол арқылы "Қаңғ" - "Жер-ана" сипатына ие болады. Түрктер осы түсінікті әрі қарай дамытып "Ана кеңістігі" - Өтүкенді ойлап тапты.

Бүгінгі түрктер ішінен "Өтүкен" образын мифтік деңгейде сақтаған саха-якуттар, олардағы Утуген - орысша "преисподняя", яғни "о дүниедегі тозақ" сипатына ие. Мұны 18-19 ғасырлардағы сахалар арасында тарала бастаған христиан дінінің ықпалынан болған кері өзгеріс деп есептеуге болады. Сахалық Утугеннің "тозаққа" айналуы да бастапқы "қасиетті, отты үңгір-құрсақ" ұғымына байланысты.

Түрктер "Жер-ананың" квазитарихи-эпостық деңгейдегі жаңа бейнесін жасаған. Өтүкен де, Ергенеқон да – ең алдымен осы сипатқа ие. Мұның негізгі идеясы - "біздің халық жер-ананың құрсағына қайта кіріп, жасырыну арқылы аман сақталады" дегенге саяды. Яғни "жер-ананың құрсағынан" шыққан түрк жұрты қайтадан "кері қарай, жер-ана құрсағына кіріп кете алады". Яғни түрктер өздері үшін кері процесті ойлап тапқан. Алыстау да болса бұл үнділік және буддистік мифологиядағы "өлген адам жанының жаңа туған адамның кеудесіне орналасуы", яғни "қайта тірілу" - реинкарнация идеясына жақын келеді. Тек мұнда қайта тірілетін жеке адам емес, тұтас халық. Халық жойылмайды, ол бір ұрық арқылы қайта тіріледі.

Сірә, қазақта жағымсыз, боқтық сөз ретінде айтылатын "Шыққан жеріңе қайта тығып жіберемін" (осы сөздің тым анайы нұсқасы да бар) деген сөздердің астарында да ежелгі түсінік жатқан сияқты.

Түрктер өздерін Өтүкеннен, яғни жер астынан шығарады. Жер астынан шығу идеясы-барлық дерлік мифтік түсініктердің тұла бойында кездесіп отырады. Жер астынан, үңгірден, аңғардан шығу - мифологияда ежелгі ұрпақтарға - алыптарға тән. Бұл түрктердің мифологиясы ең ежелгі сипатты идея түрінде сақтай алғандығын көрсетеді.

Ергенеқон

Хулагу әулетінің ордасындағы парсы тарихнамашысы Рашид-ад-дин өзінің "Жылнамалар жинағында" (XIV ғ.) моңғолдардың түп аталары Нукуз бен Қиян деген жігіттердің үлкен бір жаугершілік заманда, елі ойран болып, қираған шақта әйелдерімен бірге қашып шығып, "Эргенекүн" деген тау аңғарына жасырынғаны туралы шежірелік аңыз келтірілген. С. Неклюдов моңғолдың осы шежірелік аңызының Ирандағы хулагулық хандар генеалогиясында, кейінгі ортаазиялық-қазақстандық Шыңғыс тұқымдары арасындағы шежірелерде таралғанын айта келіп, "но миф о Нукузе и Кияне не был воспринят монгольской феодальной историографией, ведущей счет поколений "золотого рода" Чингис хана с первопредков Борте-Чино и Хо-Марал" дегенді айтады, яғни бұл мифтің, біріншіден, моңғолдық емес, түрктігін, екіншіден, осы мифтік моңғол арасында емес, ортаазиялық-қазақстандық түрктер арасында пайда болғандығын көрсетеді.

Саяси билікке ие болған Шыңғыс ұрпақтары өздерінің бүкіл түрк тілді кеңістіктегі саяси билігін заңдастыру ниетімен түрктік генеалогиялық мифтерді өз қажетіне жаратқан. Тіпті осы аңыздағы бастапқы "тірі қалған" екі жігіт - Нукуз бен Қиян есімдерінің өзі дей-түрк заманының түсініктеріне жатуы мүмкін.

"Төрт жүз жылдай Ергенеқонда тұрған Нүкүз бен Қиянның ұрпақтары өсіп-өніп үлкен елге айналды, Нүкүздің тегінен "нүкүз" және "дәрлікен" ("дәрлікін") рулары, Қияннан "қият" руы таралды". Рашид-ад-дин қият руынан "юркин" және "боржиган" аталары тарайтындығын жазады. "Ергенқонға сыймаған соң аңғардан ашық далаға шығудың жолы қарастырыла бастады. Бір темірші бір жердің темір жартасын тауып, жетпіс теріден көрік жасап, жетпіс жерге құрып, жартасты балқытып, аңғардан шықты... Ол уақытта моңғолдардың патшасы қият руының құрлас тақтасынан шыққан Бөрте-Шина екен"... Бұл үзіндінің өзі-ақ "XIII-XIV ғасырлардікі" делінетін "Ергенеқон аңызы" мен "VI ғасырдағы көктүріктердікі" делінетін "Өтүкен аңызының" бір мифтік тип екендігін көрсетеді, оның біртектілігін біз кезінде айтып, жазып кеттік, енді үстеме ретінде тағы бір-екі дәлелді келтіре кетуге болады. Біріншісі - екі аңызда да аңғар-үңгірден шығар уақытта елді "қасқыр" руынан шыққан кісі басқарады; көктүрікте - Ашина, қиятта - Бөртешина.

Біріншіден, Ергенеқон - Өтүкеннің бір балама атауы ретінде "абақ-таңбамен" байланысты. Яғни бұл жерде де "қуыс кеңістік", "үңгір" мотиві бар. Сондықтан біз "Нукуз" есімінен "шеңбер ортасындағы нүкте" > "Нг" бейнесін көргендей боламыз. Нукуз > нукте > "Нг". Оның есіміндегі "уз" компоненті дей-түрктік көптік жалғауды білдіретін, есім жасаушы қызмет атқарушы формант. Нукуздың болашақ ұрпақ өрбіту үшін өз жанын аман сақтамақ болып жанталасуы идуаистік-христиандық-исламдық дәстүрдегі Нұх (Ной) пайғамбардың "болашақ адамзатты топан судан аман алып қалу үшін қобшық (ковчег, қобышақ) жасап, соған тығылуы" мотивіне идеялық деңгейде дәлме-дәл келеді. Яғни Нукуз дегеніміз - Нұх пайғамбардың "аттасы" (Нукуз > Нух), дей-түрктік параллелі. Сонымен қатар түрк Нукуз -шумерлік Энкидің ("энки" < "нк" > "нукуз") алыс нұсқасы болып табылады.

Нукуздың қасында Қиян деген жігіттің есімінен де ежелгі шумерлердің мифіне ұқсас сипаттарды аңғаруға болады. Қара теңіздің солтүстік жағындағы далалардың қола заманғы қорғандарын зерттеген украин ғалымы Ю. Шилов сол қорғандардың конфигурациясынан да, қорғаннан табылған заттардан да ежелгі шумерлік мифтік сюжеттерді табуға талаптанған, мұны сәтті шыққан деп есептеуге болады. Міне, Шилов осындай сәйкестендіруге байланысты мынадай шумерлік мифті келтіреді:

"Согласно мифу о происхождении вселенной изначальный Океан (А-ки-ан: "не-земля-небо" породил праостров или гору Киан, внутри которой зародился Энлиль ("воздушное колыхание", "ветер"), разделивший мать Ки ("земля") и отца Ан ("небо"). Спустя длительное время, уже после того, как возникли боги и вылепили из глины людей, Энлиль совершил свой второй выдающийся подвиг: в сопровождении неких "каменных демонов" он сплавал в потусторонний мир и вывез оттуда для людей мотыгу или плуг"...

Бұл - шумерлік миф, ал біз шумерлік мифті ең бастапқы емес дедік, өйткені ол, біздің шамалауымызша, гиперборейлердің оңтүстікке кеткен топтарының біреуі ғана. Сондықтан шумерлік мифтің бастапқы гиперборейлік түсініктің бір жеке дамуынан шыққандығын айта аламыз.

Шумерлік мифті басқа, ықтимал гиперборейлік вариантта берер болсақ... Энлильдің орнында Энкидің жүргендігін көрсетуге болады, яғни "басқа дүниеге" қайықпен жүзіп баратын Энлиль емес, Энки. Өйткені ол "жер тумағын алып келу үшін суға сүңгитін" самодилік Нго мен "адамзатты құтқармақ болып қайық (қобышақ) жасаған" Нухтың, ең бастысы, "ұрпақ өсіру үшін жанын сақтамақ болып, тесікке кіріп кеткен" түрк Нукуздың аттасы, сондықтан бастапқы түсінікте Энлиль емес, Энкидің шешуші рөл атқарғандығын сенімді түрде айтуға болады.

Міне, осы сюжеттегі реконструкцияланған "Киан" ұғымы шумердің "жер" (Ки) және "аспан" (Ан) сөздерінің қосылуынан шығарылған. Біз осы сөздің түрктік генеалогиялық аңыздағы "Қиян" есіміне ұқсас екендігіне баса назар аударып отырмыз. Оның бастапқы нұсқасы "Қи-Анг" (Ки-канг) болғандығын жорамалдауға болады.

Ки - шумер тілінде "жер" дегенді білдіреді.

Дей-түрктік түсініктегі "к" ("ка", "кі") сөзі "тіршілікке", "формаға", "индивидке" қатысты көне праформа болғандығын топшылауға болады. Осы қатарға ежелгі Мысыр мифологиясындағы "ка" (адамның жаны, тағдыры), шумер тіліндегі әлгі "ки" (жер) ұғымдарын да қоюға болады. Сонымен қатар дей-түрк тілінде "к" сөзінің "жеке тұлға", "адам" (кі-сі, кі-ші, кі-м, кі-лең) мағынасына негіз болған.

Қазақ тіліндегі "қиыр" ("алыс, шалғай, шет" дегенді білдіретін) сөзінің бастапқы мағынасы "Ки-йер", оны шумерлік-түрктік "жер-жер" деуге болар еді.

Міне, "қиян" сөзі де осындай "ки" мен "анг" (канг) ұғымдарының қосылуынан шыққан, бұл тұрғыда оны сөзі жағынан да, сипаты жағынан да шумерлік "Ки-галь" ұғымымен шендестіруге болады.

Ки-галь (шумерше "ұлы жер", ки - "жер", галь - "ұлы") - жерасты дүниесінің атауы, "Кур" атауының синонимі. Ол әлдебір құрдым, тесік-үңгір түрінде суреттеледі. "Кигаль" сөзінің бастапқы формасы - "Ки-канг" > "Ки-кал" > "Ки-галь". Яғни "Ки-галь" мен "Қиян" бір сөзден өрбіген екі түрлі өзгеру жолынан өткен, біртекті ұғымдар болып табылады. Бастапқы мифте "Қианның" бастапқы сипаты - оның "Ки-анг" > "Жер кеңістігі" > "Жер-ана құрсағы" болып түсінілетіндігі. Яғни Қиян (Ки-анг) - "қуыс кеңістік" болса, Нукуз-"сол кеңістік ішіндегі тумақ, адам, халық"; "қиян" сөзін "Ергенеқон", "Өтүкен" образдарының басқа ортада сақталып келген балама атауы деп есептеуге болады. Сондықтан аңызды бастапқы сипатқа бейімдеп баяндар болсақ - "Нукуз өз отбасымен жаудан қашып келіп, Қиян аңғарына тығылған"...

Тек кейінгі түрк танымы оны адам есіміне және этнонимге айналдырған . Сөйтіп, ол Нукуз бен Қиян - ағайынды екі жігіт образы қалыптасты.

Дегенмен түрк аңызында "қиян" ұғымының болуына, оның кейінгі қазақ эпикалық дәстүрінде "Үш қиян" ұғымын туғызуына қарап, бірнеше мың жыл бойына "Ки-анг" сөзінің түпнұсқасының дей-түрк тілді белгісіз жұрттардың біреуінің мифтік-шежірелік-эпостық комплексінде өзгертілмей сақталғандығын шамалауға болады. Сонау б.з.д. 6 мыңжылдықта, Оңтүстік Кавказ жерінде туған бұл сөз 6000 жыл бойы дей-түрк, түрк тілді орталардың біреуінде бұйығып, томаға-тұйық болып, үнсіз жатқан деп есептейміз. Тек XIII ғасырдың саяси конъюнктурасы шағын ортада сақталған шежірелік есімді жалпы түрктік сөз кеңістігіне қайта шығарып, мыңжылдықтар ұйқысынан оятып жіберді.

"Ергенеқон" туралы түрктік миф моңғол ортасында өңдеуден өтіп, қажетті саяси идеологияға сай қайта жасалған. Орыс зерттеушілері Эргенекунді моңғолдар тұрған Онон мен Керулен аймағының терістігіндегі Аргунь өзеніне сырттай ұқсастығын пайдаланып осы аймаққа орналастырады, әрине, оған келісе алмаймыз, өйткені мифологиялық-лингвистикалық анализ оны дей-түрктік бастаудан қалған сарқыншақ екендігін айтып өттік. Осы аңыздардың шыңғысхандық шежіреге пайдаланылған нұсқасының авторлары ретінде нукуз, қиян, қоңырат руларының көне, ІХ-Х ғасырларға дейінгі, яғни моңғолданбай тұрғандағы көне түрк тілдерінің бірінде сөйлеген алдыңғы ұрпақтары деп есептеуге болады.

"Ергенқон" аңызы адамдардың есімдері мен жер аты, кейбір детальдары болмаса көктүрктік "Өтүкен-Асяньшад" туралы аңызды айнытпай қайталайды, яғни бұлар типологиялық тұрғыдағы біртекті мифтер қатарына жатады, айырмашылығы - түрк мифінің 700 жыл бұрын қағаз бетінен көрінуі ғана. "Аңғардан шығардағы тауды балқыту сюжеті - мифтік іс-әрекет, ол "жабық кеңістіктің, абақтық немесе ғаламдық алтын жұмыртқаның от қуатына шыдамай жарылуы" > "ғаламның оттан пайда болу" процесін көрсетеді. Мұнда алтынның не қоланың орнына темір алынып, тарихи аңыздың өтірік-шыны аралас детальдармен толығып, ежелгі мифтік сипат ұмытылғанын көріп отырмыз.

"Ергенеқон" сөзінің мағынасы да түрктік мифтік сөздер арқылы толықтай түсіндіріледі. "Қон" > "Қоңғ" - көне түрктік "кеңістік" ұғымының айтылу варианттарының бірі, яғни "Ергенеқон" - мифтік-кеңістіктік модель ретінде "Кангха" мен "Өтүкен" образдарының бір тарихи-уақыттық параллелі болып табылады.

Ергенеқон немесе "Ергене Кеңістік" - "оқшау, қуыс кеңістік", оның "жан-жағы бітеу тау аңғары болуы" да осы мифке байланысты. Ал "ергене" сөзі бірінен-бірі туындайтын бірнеше мағынаға ие.

Ергене > "ерг ене" > "Арғы ана" немесе "Арғы ене" дегенді білдіреді, яғни ол әлдебір жұрттың "арғы ата-бабасы", "әжесі". Ата-бабаның әйел келбетті болуына қарап, осы түсініктің дей-түрктік матриархат заманында қалыптасқандығын, басқаша сөзбен айқанда, тым ежелгілігін көруге болады.

Ергене - "ерг" > "арғ" > "арғы" сөзі арқылы "арғы дүние", "арғы жақ", "аруақ", "Эрклик", "ергежейлі" ұғымдарымен сабақтасып жатқанын аңғаруға болады, бұл тұрғыдағы Ергенеқон - мифтік "о дүние", "өлілер елі", "о дүниедегі ата-баба елі" дегенді білдіреді.

Ең басты ақиқат - Ергенеқон, Өтүкен, Кангха түсініктердің ортақ бастаудан өрбігендігі, үшеуінің де негізінде "канг" - "кең" деген дей-түрктік түсініктің жатқандығы.

Қаңғу-Тарбан — Отырар

Оңтүстік Қазақстанның тарих бетінен аққан жұлдыздай өте шыққан Отырар қаласын VIII ғасырдың орхон-енисейлік ескерткішінің жазуы "Кәңү Тарман" немесе "Қаңғу Тарбан" деп атайды. Мұндағы "тарбан" сөзі соғдылық тілде "бекініс", "шекаралық бекет" (парсыша - "дарбанд" немесе "дербенд") дегенді білдіреді. Ал топонимдегі "кәңү" > "қаңғу" сөзінің кәдімгі "қаңғ" екендігін байқау қиын болмас.

Отырар аймағының тарихи атаулары жеткілікті. "Фараб" атауынан басқа "Тарбад", "Тұрарбанд", т.б. Отырар қаласының салыну уақыты VI-VII ғасырларға кетеді, бірақ ол бос жерде пайда болмаған, оның іс жүзінде ежелгі кангюйлік (қаңтарлық) тарихты жалғастырғанын "Қаңғу" сөзінің өзінен-ақ көруге болады. Ал бізге "Кангюй" атауының б.з.д. III—II ғасырларда-ақ белгілі болғандығы белгілі. Оны кейін қаңғар-печенегтер мен қаңлылар жалғастырды, сондықтан біз бұл жерде 1500 жылдық тұрақты, үздіксіз "қаңғар дәстүрінің" болғандығын айта аламыз.

Біздің шамалауымызша, осы аймақ "Қаңғ" мифтік-эпостық ұғымының реалды географиялық кеңістікке айналған жерлердің бірі, сондайлардың ішіндегі ең негізгісі болып саналады. "Авесталық" мифтердегі Кангха, Канг-диз, Кандждих деп аталған топонимдердің де алдымен осы аймақпен байланысты болуы да осындай уақыт мөлшерін көбейте түседі.

Ең бастысы, нақ осы Қаңғар-Отырар аймағымен "авесталық" Тұран кеңістігі мен "тур" этнонимі байланысты екендігі. Міне, осыған байланысты "Өтүкен" мен "Кангха", "Тұран", "Тур" мен "түрк" сөздері арасындағы тікелей байланысты ашып көрсету мәселесі туындайды. Өйткені осы мәселеде ашып айтылмаған мезеттер жеткілікті.

Біріншіден, "турлар" мен "түрктерді", Тұран мен Түркістанды сәйкестендіру шамамен VI ғасырдағы парсылық Сасан әулетінің билігі заманында-ақ қалыптаса бастады. Ежелгі "авесталық" > парфиялық эпосты жалғастырған сасандық парсылар "Тұран" мен "тур" сөзін IV-V ғасырларда "ақ ғұн" деп аталған эфталиттермен (хиониттер) сәйкестендірген парсылар осы сөздерді VI ғасырда тас төбесінен шыққан жау - көктүрктермен шендестіре бастады. Бұл дәстүр ислам заманында да, яғни VIII ғасырдан кейін де жалғасын тауып, жаңа парсы тілінде де, сол тілде жазылған Фирдоусидің "Шахнамасында" да сақталды.

Екіншіден, Салжұқ пен Қарахан заманының мұсылманданған түрктері парсы әдебиетімен жақсы таныс болып, парсы эпосындағы "өздеріне қатысты айтылған" Туран мен оның патшалары туралы түсініктерді жақсы қабылдады. Сөйтіп Афрасиабтың кеңістігі ендігі жерде түрктердің өздерінің "Алып ер Тоңға" туралы мифтік түсініктерімен сәйкестендіріліп, нәтижесінде "түрк Афрасиаб (Ер Тоңға) және оның Тұраны" деген түрктік-парсылық эпостық-шежірелік комплекс пайда болды. Бұның бәрі VIII—XI ғасырдың жағдаяттары еді.

Міне, ортағасырлық қазақ болсын, жалпы мұсылман түрк болсын Тұранды "Түркістан", тұрандықты "түрк" мағынасында түсінуін, сенуін жалғастырды. Оның қате болуы мүмкін деген ой туындап та көрген жоқ. Мағжан ақын "Тұран мен Түркістанды" өлеңге қосқанда, әрине, "қателестім" деп ойлаған жоқ.

Сөйтіп жүргенде ХІХ-ХХ ғасырлар да келіп жетті. Орыс-совет және европалық ирантану ғылымының үмбеттері Тұранды да, Кангханы да, тұрандықты да "түрк болуы мүмкін емес, олай деп ойлау - үлкен қателесу, өйткені олар озалдан иран тілінде сөйлеген" деп жариялады. Оған қарсы пікір, дау айтуға мүдделі болған жалғыз ғылыми орта - түрк тілді орта осылай істеуге қауқарсыз болып шықты. Өйткені қуатты үндіевропеистика мен иранистиканың "салыстырмалы сөздік қорына", үш мың жылдық үндіирандық жазба дәстүріне, өлігін отқа өртегендер мен жауынгерлік көлікке мінгендердің барын сөзсіз, даусыз "арийлар" деп жариялаған археология мәліметтері осындай үкім шығарғанда, тұрақты жазу-сызуы болмаған, бар жазуының өзі VII ғасырдан ары қарай түсірілмеген, Дунайдан Хинганға, Магаданнан Стамбулға дейінгі аралықта шашыраған түрк атаулының фольклорлық, тілдік, мифтік материалын жинақтаудың сәті түспей-ақ қойған түрк ғылымы расында да ештеңе дей алмаған еді . Сондай-ақ жазу-сызусыз уақыттың ақиқаттарын барынша жақсы түсініп білуге мүмкіндік беретін салалар - мифология мен оған ілескен тіл ғылымы - мифолингвистика дамымақ түгілі, ондай саланың болу мүмкіндігінің өзі ешкімді ойлантпаған еді.

Қазақ мифологиясына, түрк мифологиясына үңілу, оған арнайы қажеттілігі бар ғылым саласы ретінде назар аудару алғашқы сәттерден бастап-ақ "арийлық теорияны" бұзуға болатындығына көзімізді жеткізді. Мифтану мен мифолингвистиканың дамуы сонау замандарда пайда болған Тұран мен Түрктің сәйкестігі жөніндегі ғылыми болмаса да, ақындық-танымдық деңгейде айтылған пікірлердің іс жүзінде де рас екендігіне көзіміз жетті. "Кангха" сөзінің дей-түрк сөзі болып шығуы, автоматты түрде Кангха образы мен оған қатысы бар тұрандықтардың да түрк болып шығуына алып келді. Бастапқыда бірлі-жарымды тілдік, мифтік ұқсастықтарға сүйеніп айтылған пікір осындай ұқсастықтардың көбеюінің біртұтас комплекске айналуына байланысты сенімді тұжырымға айналды. Енді бүгінде "тұрандықтар - о бастан дей-түрк, "басқа түрк" тілінде сөйлеген халық" деп жай ақындық ұйқаспен, тарихи дәстүрмен ғана емес, ғылыми айғақтық сеніммен де айта аламыз.

Енді "Кангха" > "Өтүкен" мен "тур" мен "түрк" сөздерінің реалды байланысы мен сабақтастығы туралы әңгімемізге қайта оралсақ... Осылардың арасында тарихи байланыс бар ма? Бүгінгі тарих қағидасына сүйенсек "жоқ" деуге тура келеді. Өйткені бүгінгі түрк тарихында бір кездері Л. Гумилев айтқан "тюркюттер" туралы қисын ешбір өзгертілмейтін догмаға айналып кеткен сияқты.

Қытай деректері кейінгі ғұн тайпалар тобырының III ғасырдың аяғы - IV ғасырдың басында әуелі Нань-Шань аймағының солтүстігінде мекендегенін, сосын ол жерден ығыстырылып шығарылған соң Тұрфан өңіріне барып, бұ жерде 460 жылға дейін тұрақтап тұрғандығын баян етеді. Сол жылы оларға жуань-жуань (авар) тайпалары шабуыл жасап, басым көпшілігін қырып тастап, аман қалғанын Алтайға көшіреді. Міне, осы деректі негіз еткен орыс тарихшылары (Гумилев, Кляшторный) жуань-жуаньдерді "моңғол тілді" деп, әлгі қырылған хуннуларды "түрк тілді" деп жариялап жіберді. Уақыты мен географиясы түрктердің шығу тегі туралы аңыздың оқиға желісіне едәуір ұқсас болып шығуы себепті осы тұжырымға қарсы дау айтылған да жоқ. Тарихи тұрғыдан бұл сәйкестендіру дұрыс та шығар, бірақ Алтайға қоныс аударғандардың (хуннудың бір тобының) "түрк" деп аталуының уақыттық сипаты мен түрк тегі туралы аңыздық-мифологиялық және лингвистикалық қорытындылары осы пікірге біржақты қарауға мүмкіндік бермейді. Өйткені Гумилев те, одан кейінгілер де мынадай сауалдың басын ашпаған. Ол - "Алтайға қоныс аударған аз жұрт сол жерге келместен бұрын "түрк" атанды ма, әлде тек Алтайға келгесін ғана "түрк" атымен шықты ма?" Бұл сұраққа жауап берудің маңызы зор, өйткені ол жалпы түрк тегі туралы мәселелердің шешіле бастауына жол ашатын кілттердің бірі болып саналады.

Егер Алтайға келіп жеткен (немесе еріксіз қоныс аударған) хунну руы (немесе құрандылар тобыры) осы жерлерге келместен бұрын "түрк" (түрік) деп аталған болса, онда "түрк тегі" туралы мәселені осы этнонимнің шығу тегі арқылы шешудің реті келмей қалады. Ал егер әлгі топ "түрк" атын тек Алтайға қоныстанғаннан кейін алған болса, онда анықталуы қажет жаңа іліктер пайда болады.

Біріншіден, Алтайға келген аз тобыр аты басқаша болған, түрк не моңғол, басқа тілдердің бірінде сөйлеген болуы мүмкін. Бұл жағдайда олар "түрк" деген атауды Алтайға олар келіп жеткен шақта тұрып жатқан әлдебір жұрттан алуы мүмкін. Яғни болашақ "түрк" атауын иемденгендер Қытай-Моңғолия жақтан Алтайға келген болса, "түрк" атауын алып келген басқа топ мүлде басқа жақтан (мәселен, батыс жақтан) келгендер болып шығуы да мүмкін. Міне, бұл жағдайда аңыздарға да, тарихи деректерге де жіті қарауға тура келеді.

Тарихшылар V-VI ғасырдағы алғашқы "түрк" атын иемденген топтардың жужандарға (жуань-жуаньдарға) темір қорытып беріп тұрғандығын жазады. 460 жылы жужандардың талқандаған хунну тайпасының қалдығы да Алтайға осы темір қазу, балқыту үшін көшірілсе керек. Егер олардың негізгі мамандығы темірші болса, онда осы жерлерде темір қорытумен айналысқан бір рудың қандас туыс адамдары емес, жужандардың еркіне бағындырылған әртүрлі текті жұрттардың адамдары болған деп жорамалдауға болады. Яғни V ғасырдың екінші жартысында, жужань қағанының еркімен аз рулардан, отбасылардан және алуан текті жеке адамдардан "теміршілер" консорциясы құрылған еді.

"Консорция" деген терминді ойлап тауып, этногенезді жақсы түсіндірген Гумилевтің "неліктен бастапқы тюркюттердің "теміршілер консорциясы" болғандығына неге мән бермей өткен?" деген сауалымыз бар.

Консорция - гумилевтік анықтамамен берсек, "бірдей тарихи тағдыр (тауқымет) біріктірген адамдардың тобы. Олар не ыдырап кетеді, не конвиксияға айналады". Теміршілер консорциясы да - маңдайына жужань қағанына темір балқытып беруге жазған адамдардың тобы. Ол бірте-бірте бірыңғай тұрмыс салты мен әдет-ғұрпына, бірыңғай отбасылық (некелік-туыстық) сипаты бар топқа, яғни конвиксияға айналды. Ал кейде осындай конвиксиялар субэтносқа, яғни руға айнала алады. Міне, теміршілер консорциясы әуелі конвиксияға, содан субэтносқа айналған деп есептеуге болады. Алтайдағы темір қорытқан бірнеше (ондаған) консорциялар шығыстан ауып келген, тұтастығы басқаларға қарағанда мықтырақ болған Ашина руының жетекшілік етуімен "түрк" деген атпен этносқа айналған.

Біз бастапқы "түрк" аталған этностың нақты қандай жағдайда қалыптасқанын көрсетіп бере алмаспыз, бірақ Жужан қағанына бағыныштылығын мойындаған шағын ру-консорциялардың территориялық бірлестігінен жаңа халық өсіп шыққандығы анық. Негізгі кәсібі көшпелі малшылық пен теміршілік болған бұл бірлестік жалпы Жужан конгломератындағы басқа осындай консорцияларға қарағанда алғыр, өміршең болып шықты. Оған шығыстан келген моңғол тілді (оның өзі де айқын емес) Ашина руының төңірегіне топтасқан, жан-жақтан келген адамдар тек қана бірігуге ғана емес, жасампаздыққа да қабілет таныта алды. Мүмкін, қол ұсанақтығы мен шеберлігін, ақыл-ойды талап ететін темір қазу, қорыту, балқыту, темір бұйымдар соғу сияқты жұмыстар олардың жалпы этникалық сапасын да арттырған шығар.

Міне, осындай бастапқы тобыр (консорция) этногенез дәурені барысында "түрк" деген этнонимді алды. Дала әулеттеріне тән болған қасқыр тотеміне бағзы "қаңғ" мифтік-шежірелік комплексін ұштастырып "Өтүкен" мифін туғызды. Олардың байыз тауып, өсіп-өнуге мүмкіндік берген мифтік территориясының "Қаңғ" болмай "Өтү(к)-Қаңғ" болуына қарағанда, нақ осы теміршілік ("отпен жұмыс істеу") кәсіп "Өтү(к)" > "Оттың" сөзінің шығуына да, әлгі "Ергенқон" аңыздық нұсқасындағы "темір балқытып, тесік жасап шығу" мотивіне де себепкер болуы мүмкін.

Бұдан шығатын басты түйін - V-VI ғасырларда Алтай жерінде қауымдасқан тобыр шығыстың (хуннудың) дәстүрінен гөрі, батыстың (қаңғар-кангюйдің) дәстүрін - "Кангха" дәстүрін меңгеріп, өздерін ежелгі мифтік-эпостық этнос - туралардың (турандықтардың) ұрпағымыз деп, "түрлікпіз" немесе "тұрлықпыз" деп атаған, бірақ ол кезде "-лық", "-лік" сияқты жаңа түрк дәуірінің жалғауларымен қатар, кейін өлі жалғауға айналған "-ық", "-ік" жалғаулары (жұрнақтары) да тілде қолданылғандықтан "түрлік" немесе "тұрлық" сөдерінен бұрын "түрік" сөзі бұрынырақ шықты және тұрақтылыққа ие болды. Оған сол заманда қалыптаса бастаған "т" (ат, ут) деген моңғол тілінің көптік жалғауы жалғанып (ол этнонимдік формант ретінде пайдаланылған), "түрікүт" сөзі қалыптасқан. Гумилевтің "тюрюот" деп жүргені де осы "түркүт". Бірақ бастапқы этноним "түрік" болғандықтан, "түркүт" емес, нақ осы "түрк" атауы кең танымал болып кетті. Бұдан байқалатыны - "егер моңғол тілді Ашина руы V ғасырдың екінші жартысында Алтайға келгенде өздерімен бірге этноним соңына моңғолдық "т" (ат, ут) формантын жалғау дағдысын алып жеткен болса, онда олар келгенде сол жердегі тобыр арасында "түрік" деген атау ашиналықтарға дейін белгілі болғаны". Өйткені осы атауды ашиналар ойлап тапқан болса, онда этнонимнің түпнұсқасы "түрк" емес, "түркүт" болар еді де, кейінгі ғасырларда осы "түркүт" атауы ғана кеңінен таралып кетер еді ғой. Бұларға қосалқы дәлел ретінде түрктердің өздерін басқа жер-су атауларының ішінен тек "Өтүкеннен шықтық" деуін айтуға болады, өйткені Өтүкеннің негізінде "Қаңғ" ұғымының жатқандығын, оның кангюй-қаңғарлық ортамен байланысты екендігін айтып өттік.

Соған қарағанда б.з. 1 мыңжылдығының алғашқы жартысында Алтайға Оңтүстік Қазақстан жақтан да "Қаңгха мен Тұранның ақпаратын сақтаған" белгісіз адамдар қоныс аударған, нақ осылар "қаңғ" және "тур" ұғымдарын алып келген деп айтуға толық мүмкіндігіміз бар. Яғни ендігі жерде "Туран" мен "Түрк" ұқсастығын тарихи кездейсоқтық деп емес, табиғи сабақтастық нәтижесі деп айтуға толық мүмкіндігіміз бар. "Түрк" атауы "тур" сөзінен өрбіп шыққан, бұл ендігі жерде аксиомаға айналуы тиіс.

Міне, Отырар - Қаңгу-Тарбанды, жалпы сол аймақты да түрк этносының қалыптасуына шешуші үлес қосқан мәдени-этникалық кеңістік, "Өтүкен" деп есептеуге болады.

Абақан

Абақан өңірін әңгіме еткенде оның ықтимал "қуыстық" образына қатысы болуы мүмкін "Со елі" туралы көне түрк шежірелік мифін қарастыруға мүмкіндік аламыз. "Со елі" туралы басқа әңгімелеріміздің бірінде айтып өттік, енді оның қажетті тұстарын қысқаша қайталап көрсек...

"Түрктердің арғы ата-бабалары "Со" деген тайпадан шыққан. Со тайпасы хуннулардың жерінің терістік жағында еді". Міне, егер осы жартылай мифтік географиядан реалды түйін іздейтін болсақ ше? Онда "Со тайпасына" реалды прототип болған тайпаның, елдің жайлаған жері тарихи хуннулар мекендеген моңғол далаларының солтүстігінде болып шығар еді. Яғни осындай жер ретінде біз Абақан "аңғарын" атаған болар едік.

"Со" - қытай иероглифтері арқылы оқылған сөз, сондықтан оның астарында қандай түрк сөзінің жатқанын ешкім білмейді. Қытай деректерінде "се" деп аталған тайпалардың "сақ" екендігін жорамалдағанымыз сияқты, осы "со" сөзінің астарында дей-түрктік "Соңғ" немесе "Сол" деген жатыр деп жорамалдаймыз. "С" > "к" ауысымының орнықтылығына сай "соңғ" сөзі "қоңғ" сөзінің бір айтылу варианты болып табылады. Сондай-ақ "соңғ" сөзі бүгінгі қазақ тіліндегі "сол" (сол жақ, сол түстік) деген сөздің түпнұсқасы болуымен қатар "о дүние", "со дүние", "сол дүние", "со жақ" дегенді де білдіреді. Бұл тұрғыда ол "қоңғ" ұғымына жақын келеді. Міне, осы орайда "Со тайпасын" а) "сол жақтағы, со жақтағы, солтүстіктегі тайпа" деген сөздің көне қытай тіліне жартылай аударылған түрі; ә) "қоңғ" > "қуыс кеңістік", "Жер-ана кеңістігі" деген түсініктік баламасы - "Соңғ" ұғымының ("қ > с" ауысымы) бұзылып жазылған түрі деп есептеуге болады.

Әзірге "Со тайпасы" - "Абақан жерінде" деген тұспал-тіркесті сақтай отырып, аңызды жалғастырсақ... "Со тайпасын басқарған көсемнің аты - Апанбу". Бұл да қытайша жазылған сөз, дегенмен түрктік түпнұсқада да "Абан" түбірінің болғандығын сенімді түрде айтуға болады. "Аб", "Абан", "Абақ", "Абар" сөздерінің қандай мағыналарды беретінін қайталап жатпай-ақ қояйық, оның "Абақан" сөзіне де ұқсас, түбірлес екендігін көрсетуге болады. Апанбудың "жетпіс үйелменді інісі" бар, оның үлкені Ичжини-Нишиду екен. Мұндағы "жетпіс інінің" (мүмкін "жеті" не он жеті шығар?) әлдебір жұрттың құрамына енген немесе солардың арғы аталары болып саналған мифтік жеті рудың саны шығар деп шамалауға болады, ал "Ичжини-Нишиду" сөзінің қандай түрк сөзіне сәйкес келетіндігі әлі анықталған жоқ, сондықтан бұл үзіндіден біз тек қана бір жұрттың шежірелік комплексін ғана көріп тұрмыз.

Аңызда "Апанбудың 70 інісі" деп басталған көрсеткіш содан кейін "ең үлкені Ичжини-Нишиду" деп өзгертіліп айтылады. Бұл жерде қайшылық бар, өйткені қарапайым қисын бойынша Апанбу бәріне аға болса, ал Ичжини-Нишиду інілердің үлкені болса, онда екеуінің іс жүзінде бір адам болғаны ғой. Қытай көшірушісі осындай олқы тұсқа мән бермей кеткен не кейінгі аудармашылар қате аударуы мүмкін. Қалай болғанда да екінің бірі: не Апанбу мен Ичжини-Нишиду - бір образ, не Ичжини-Нишиду - Апанбудың баласы, яғни екеуі де қаптаған "інілердің" атасы бола бермейді.

Міне, осы Ичжини-Нишиду екі әйел алады, солардың біреуінен төрт бала көреді. "Олардың бірі аққуға айналыпты, қалған үшеуі адам бейнесінде қалып, үш тайпа елдің басы болған екен. Үшеудің біреуі - Цигу (Кигу) Абу және Гянь өзендерінің аралығын, қалған екеуі Алтайдағы Чусы (Чжучже) өзенінің жағасына қоныс теуіпті. Бұл жердегі Абу және Гянь деген екі өзен аты бүгінгі "Абақан" өзені болар делінеді, бірақ біздің шамалауымызша, бұлар бүгінгі Обь (Абу) және Енисей (Гянь, Хем) өзендері болуы тиіс.

Біз осы аңызды Гиперборея туралы түсініктер, "авесталық" мифтер аясында қарастырып көрдік. Соған қарап бұл аңыздың тым көне екендігін, оның "түрктің шығу тегі" туралы шежірелік аңызға бастапқы материал ретінде пайдаланылғандығын көрсетуге болады. Яғни "Соңғ" туралы мифтің бастауы б.з.д. Абақан аймағының энеолит-қола заманында жатыр деп айтуға қисын бар.

Ичжини-Нишиду - мифологияда әлдебір "үлкен оқиғадан кейінгі" адамзаттың (дей-түрктің) атасы сипатына ие, сондықтан осы қытайлық иероглифпен таңбаланған есімнің астарында "Нукуз", "Нухы" сияқты "нг" праформасы негізінде жасалған дей-түрк есім-сөзі жатыр деп есептеуге болады (нишиду > нукуз).

Үшерлеп жерлеу (тройное погребение)

Тас ғасырында, осыдан 25-10 мың жыл бұрын табиғат әлемі туралы ой қорыту процесі қарыштап дами бастаған шақта, адамзат қоғамында алғашқы әлеуметтік институттар қалыптаса бастаған. Алғашқы абыздар пайда болды. Абыздардың көмекшілері де болған, ол туралы археология айғақтары куә.

Ежелгі абыз бен оларға ілескендерді жерлеу нысаны ең алғаш рет итальяндық Альпыдан табылған болатын, бұл нысаннан культтік бұйымдарға ие абыздың, әйелдің және жас өспірімнің сүйектері табылған еді. Кейін осындай "үшерлеп жерлеу" моласы Европаның солтүстік бөлігінен, Каргапольдегі Кубениин қорымынан да табылды. Мезолит пен ерте неолиттің тоғысында (б.з.д. 5-4 мыңжылдықтар тоғысы) көмілген моладан да үш адамның (еркек, жас әйел, жасөспірім) өлігі табылды. Еркектің мойнындағы мойын ілгіште аққудың басы бар, бұл - сірә, құс культінің ең алғашқы куәлігі. Ал Онега көліндегі Оленеостров қорымдығынан табылған молада бір еркек пен екі әйел (мезолит - ерте неолит тоғысы) сүйегі табылған. Мұнда да еркек - абыз, әйелдердің бірі қоғамда жоғары мәртебеге ие болса керек, өйткені оның қасынан культтік бұйымдар, оның ішінде жылан кескіншелері табылды. Ал екінші әйел айқын төменгі дәрежеде болған. Үшендік комплекс Иркутск маңынан да табылған, бұл б.з.д. 6 мыңжылдықтарға жатады.

Орта Енисейден, яғни Черновая қорымдығынан табылған үшендік комплекс кейінгі замандарға - б.з.д. 3-2 мыңжылдықтар тоғысына жатады. Мұнда да еркек абыз бен екі әйел жерленген. Еркектің және әйелдерінің біреуінің қасынан табылған нәрселердің ішінде ай пішінді мойынілгіш, гүл бейнесі салынған мүйіз кубок, жануарды жұтып жатқан жыланның мүсіндік бейнесі бар мүйіз жез бар. Сірә, бұл әйел абыздың жай көмекшісі емес, әйелі болған. Ал екінші әйелдің күң екендігі көрініп тұр. Міне, осы моладағы абыздың - культ қызметшісінің культтік бұйымдары ерекшеленіп тұр және Сібір ескерткіштері арасынан оның тікелей аналогтары табылған жоқ.

Жылан бейнесі - оңтүстік ендіктердің мәдениеттеріне тән. Сондықтан археолог оның параллельдерін Сібірден емес, оңтүстіктен, Орта Азия мен Үндістан жақтан іздегенді қолайлы көреді.

Ежелгі дәуірлердің "үшерлеп жерлеу" ғұрпы - мезолиттің және одан бұрынғы уақыттардың мифологиялық қабаттарымен байланысты түсініктердің ғұрыптар мен рәсімдерде көрініс табуы. Сондай-ақ мұндай жерлеулер сол заманғы адамдардың отбасылық және әлеуметтік орындарының сипатын көрсетеді. Бір еркек және екі әйелді бірге жерлеу ғұрпы белгілі бір этностың түп-аталары мен мәдениет жасампаздары сияқты киелі кейіпкерлер әрекет ететін архаикалық мифтерде баян етілетін отбасылық құрылымдардың растығын да көрсете алады. Бұлардан басқа осындай үшерлеп жерлеуден некелік- отбасылық қатынастардың реалды өмір сүру формасының бар екендігін аңғарамыз. Екі әйелді мифтік кейіпкерлер туралы сюжеттерді сібірлік халықтардың мифтерінен табуға болады. Осындай екі әйелге ие болу түрк мифологиясында (мысалы, Оғыз қағанда) да болған, осы сипат қазақтың архаикалық ертегілерінен де, классикалық эпосынан да көптеп табылып отыр. Олардың бәрін түстеп жатпай-ақ тек "түрктердің шығу тегі" туралы аңыздардың біріне тоқталсақ Апанбу немесе Ичжини-Нишидудың екі әйелі -жаз бен қыстың қыздары туралы әңгімелейтін болсақ, "Со тайпасынан" шыққан Ичжини-Нишиду мен оның екі әйелінің кейпінің Орта Енисейден табылған, б.з.д. 3-2 мыңжылдықтар тоғысы заманына жататын Черновая қорымдығындағы еркек абыз бен оның екі әйелінің кейпіне сәйкес келетінін аңғаруға болады. Оның үстіне "табиғат стихияларына әмір жүргізетін Ичжини-Нишиду" бейнесінен біз ең алдымен ежелгі абызды көреміз.

Осындай жерлеу нысаны Абақан өзені аңғарындағы Таз-Хазаа қорымдығынан да, Кавказдағы Майкоп үйік-қорғанынан да, Нальчиктен де табылып отыр. Бұл әлгі "кура-аракс" > "афанасьев" мәдениеттерінің сабақтастығын көрсете алады.

Бізге белгілі болып отырған "Қаңғ" кеңістіктердің ең шеткісі - Саян өлкесіндегі "Мың сулы ойпаң", яғни Минус немесе Минусинск ойпаңы. Кеңірек алғанда бұл - бүгінгі Хакассия, Тува және Красноярск өлкесінің оңтүстігі. Оңтүстік Сібірдің осы бір тұсы өзінің археологиялық ескерткіштерінің айрықша шоғырлануымен көзге түседі. Бұл аймақ сонау палеолит пен неолитте де адам қонысы болған. Б.з.д. 3 мыңжылдықтың ортасынан бастап 2 мыңжылдықтың басына дейінгі "Афанасьев мәдениеті" дамыды. Ол Қарасук және Андронов мәдениеттеріне ұласты.

Бұл аймақ - кейінгі түрк өркениетінің көрнекті ошақтарының бірі, атақты "енисей жазулары", түрк дәуірінің балбалдары осы жерлерде шоғырланған.

Біздің назарымызды аударған сөз - бүгінгі Хакас республикасының астанасы - Абакан қаласының аты. Бастапқы осы қаланың Абакан деген өзен атынан шыққандығы мәлім. Ал өзеннің аты бастапқы ма, әлде оның аты басқа бір географиялық нысанның атынан алынған ба? Оған нақты жауап жоқ. Дәстүрлі топономикалық түсіндіру бойынша, "аба"-"әке", "ата", "үлкен" және Сібірдің оңтүстігінде кең таралған "өзен" дегенді білдіретін "кан" сөзінің қосылуынан пайда болған көрінеді. Солай-ақ болсын, бірақ орташа өзенді "Үлкен-өзен", "Ата-өзен", "Баба-өзен" деп атау үшін де үлкен қисын керек сияқты, өйткені Абакан өзені Енисейге құяды және жер бетіндегі алып өзендер қатарына жататын Енисейдің қасында Абакан өзені шағын бұлақ сияқты деңгейде ғой , сондықтан оның тек "әкелігі мен үлкендігі" күмәнділік туғызады. Біздің қисынымыз бойынша, "Абакан" сөзі о баста өзен атауы емес, сол маңдағы ежелгі культтік нысаны бар шағын территорияның, не болмаса бүкіл Минусинск аймағының жалпылама атауы болуы тиіс. Бүгінгі географиялық әдебиетте Минусинск ойпаңының (қазаншұңқырының) батыс бөлігі, Абакан мен Енисей өзендерінің сол жағалауы "Абакан даласы" деп аталады.

Міне, "Абакан" сөзі тым ежелгі түсініктермен байланысты сияқты, яғни біз "Аба" және "Қаңғ" (Аба-Канг > Абак-Канг) - "қуыс кеңістік", "бастапқы кеңістік", "Жер-ана кеңістігі" сияқты Кангха, Өтүкен, Ергенеқон сияқты "қаңғ" негізді түсініктер қатарына жатады деп есептейміз. Өйткені тек аты ғана емес, Минусинск қазаншұңқырының рельефтік-ландшафтық "шұңқырлығы" да осыған мегзейтіндей. Ең бастысы - Абакан (Минусинск) қазаншұңқыры - ежелгі археологиялық мәдениеттердің ошағы. Бүкіл Сібір кеңістігінде осы жағынан онымен тең түсер территория жоқ.

"Абакан" сөзін қарастырғанда біздің есімізге хакас мифологиясындағы болмаса да, олармен көршілес алтай мифологиясындағы "Абакан" есімі түседі. Алтай түрктерінің түсінігінде жер-су иелері ("йер-сулар" деп аталады) қатарында Мордо-кан немесе Абакан-кан деп аталатын "йер-су" бар. Осы есімдегі "кан" ("хан" мағынасында түсінілетін) сөзінің қайталанып келуіне қарап, бастапқы есімнің "Аба-кан" > "Аба-канг" түрінде болғандығын анықтауға болады. Ең бастысы - осы сөздің алтай-саян түрктері арасында танымал болғандығын көрсетеді.

Міне, егер біздің "гиперборей - дей-түрк" миграциясы деген жорамалымызды дұрыс деп алатын болсақ, палеоев-ропеоид кескінді дей-түрктердің алғашқы легі осы аймаққа (Кавказдан және Қазақстаннан) б.з.д. – 4-3 мыңжылдықтар тоғысында ауып келген. Арада екі-үш ғасыр салып осы дей-түрктер үлкен мәдени көрсеткіштерге қол жеткізді, яғни бүгінгі археология ғылымында айтылып жүрген "Афанасьев мәдениеті" үндіирандық, үндіевропалық емес, дей-түрктік мәдениет болып табылады. Оңтүстік Сібірдің (Енисей-Абакан) мәдениетін қалыптастырушылардың қазақстандық-ортаазиялық делдалдық арқылы құбыла жақтан көп нәрсені үйренгендігі айтылып та, жазылып та жүр. Мәселен, Орта Енисейдегі Черновая қорымдығынан (б.з.д. 3-2 мыңжылдықтар тоғысы) табылған абыз-еркектің "жемтігін жұтқалы жатқан жыланның" бейнесі бар асатаяғын, сол қорымдықтан табылған басқа да культтік бұйымдардың Сібір өңірінде кездеспейтіндігі, олардың аналогтарын Үндістан мен Орта Азия жақтан табуға болатындығы айтылады. Өйткені жылан - кейінгі сібірлік мифологияда кенінен таралған жоқ, үндіирандықтар да жыланды культтік нысан ретінде қарастырып көрген жоқ, жылан культі осы Сібір кеңістігіне өмір сүруге тағдыр жазған халықтардың ішінде тек дей-түрктер арасында дамыды, оның сарқындарын алтай-саяндық түрктердің мифтерінен табуға болады, ең бастысы - жылан культі дравид-элам мифологиясында кеңінен таралды. Сондықтан орыс археологтарының "Сібір - Үндістан" ұқсастықтарын алдымен "дей-түрк-элам-дравид-Сібір" ұқсастығы деп қарастырған жөн сияқты.

Қола ғасырының басында, Оңтүстік Сібірдің тарихында (б.з.д. 3-2 мыңжылдықтар тоғысы) ежелгі малшы тайпалар мәдениетінде үлкен дүмпу болғандығы көрінеді. Монументалдық мүсіндер, майда пластика, жартастағы жазулар - міне, жаңа мәдениеттің идеялары, бояулары, пішіндері осындай туындыларда көрініс тапқан еді. Егер ірі тас қашандылар Хакас-Минус қазан шұңқырының территориясында кеңінен таралса, жалпақ бағандар мен плиталар негізінен Абакан алабына шоғырланған еді. Біріншілерінде-зооморфты тұрпаттар тән болса, екіншілеріне - плиталарға - адам келбетті бейнелер тән Абакан мәдениетін жасаушылардың ортаазиялық мәдениеттермен байланыс жасағандығы туралы пікірлер қазір жиі айтылып жүр және ол пәлендей ғылыми пікірталас тудырып отырған жоқ. Мысалы, Хакасиядағы Онхаков жерінен табылған құлпытас-плитадағы энеолит заманына жататын "жыландары бар" Күннің бейнесіне таяу шығыстық ежелгі ескерткіштердегі "жыланы бар" тәңірие-Аналарды ұқсастыруға болады. Черновая қорымдығынан табылған плита сынығында бейнеленген "найза ұстаған Күннің" тұрпатын, яғни әрі күнтекті (солярлық), әрі құс тұрпатты кейіпкердің параллелін зерттеуші ең алдымен үнді - протоүнді мифологиясынан іздейді. Үнді немесе протоүнді (дей-үнді) мифологиясы деп отырғанымыз - дей-дравид мифологиясы. Ал біз дравид-элам-түрк тілдік туыстығы жөнінде айтып өттік. Дей-дравид мифологиясында найза ұстаған әлдебір тәңірие кейіпкері бар, оған ұқсас тәңірие тамилдердің көне мифінде болған, ол - Маруга (кейінгі индуистік түсінік бойынша, Маруга-Шиваның баласы). Ежелгі тамилдердің Маругасы Күн-тәңіриемен теңдес, Маруга культіне жыландар да қатысты. Ежелгі Үндістан өнерінде қызыл бояумен бейнеленген найза ұстаған Күн тәңіриесі - Оңтүстік Сібірден табылған найза ұстаған Күннің прообразы болып табылады.

Осындай ұқсас мотивтердің іздестірілуі қажет-ақ, мұндай әрекет ең алдымен қазақ зерттеушілері тарапынан жүргізілсе абзал болар еді, өйткені аса қуатты археологиялық ғылымы бар орыс ғалымдары әдетте "көзге көрінбейтін" түрк мифологиясын білмейтін болғандықтан өздерінің тапқан ескерткіштерін "түрк" мәселесі арқылы қарастырып, тексеріп көруді әдет қылмаған. Сондықтан ең болмаса орыс-совет археологиясының 150 жылдық мол мұрасын бүгінгі түрк мифологиясы мен лингвистикасының жетістіктері аясында қайтадан сүзіп шығып, саралап, жүйеге келтірген жөн сияқты.

Абақан өңірінен табылған археологиялық ескерткіштердің бұйымдарын, бейнелерін Таяу Шығыспен ұқсастыру өз алдына, Абақан - Үндістан, яғни арийларға дейінгі дравид тілді Үндістанның материалдық мұрасына ұқсастыру барысында орыс зерттеушілері тілдер, оның ішінде түрк мәселесіне назар аудармаған да шығар, бірақ осындай ұқсастықтардың болуы фактысының өзі ғана дей-түрктердің оңтүстік жақтан Сібірге дейінгі миграция мәселесі мен оңтүстік сібірлік, ішінара қазақстандық қола ғасыры мәдениеттерінің үндіевропалық (үндіирандық) емес, дей-түрктік болу мәселесін актуалды етеді.

Тақырыпты қорытындылау немесе Жерұйықты іздеу

Қазақ халқының рухани бастауларын іздестіргенде әлі де тар ғылыми-теориялық шеңберден шыға алмайтынымыз жасырын емес. Бүгінгі батырлар мен хандардың, ақындар мен билердің мерейтойлар шеруін өткізіп жатқан замандағы орташа статистикалық қазақ пен жалпы қазақстандықтың түсінігінде қазақ тарихы Абылайдан, әрі кетсе үш би мен Тәуке ханның, одан ары кетсе Қарасай мен Ағыбайдан басталатын сияқты. Небәрі 400 жыл! Ар жағы бұлыңғыр. Той болса да, газет-журналға мақала жазылса да, мектепте тәрбие сағаты мен ашық сабақ өткізілсе де тарихи қиялдың шегі XVIII ғасырдағы Абылайға жетеді де өшіп қалады. Осы ортада Түркістанның 1500 жылдығы мен Бейбарыстың 700-800 жылдығының аталып өтілуін тек сирек болатын оқиға мысалы ретінде көрсетуге болады. Ал қазақтың рухани болмысына тікелей сабақтасып жатқан тарихымызды қай уақыттан бастауға болады? Ресми тәуелсіздікке қол жеткізсе де рухани тәуелсіздікті әлі ала алмаған, қол жеткізген жетістіктеріне қарағанда қордаланып жатқан ұлттың мәселесі көп қазақтың бүгінгі ахуалын өткен заманмен жалғастыратын сара жол, соқпақ бар ма?

XVII-XVIII ғғ. қазағы бір жағы - жоңғар, екінші жағы - қалмақ ентелеген, олардың сыртынан орыс пен қытайдың, ортаазиялық қырғилардың үнемі жіті бақылауында болған дүрбелең заманның тарам жолдарымен босып жүріп байырғы "Жерұйық" арман-идеясын қайта жаңғыртты. Үнемі соғысу, асығыс көшу, бала шетінеу, аштық пен жұт, той орнына жерлеу асының көп болуы адам баласын әбден мезі етіп, шаршатқан еді. Тыныш өмір, бейбіт еңбек, тоқшылық тірлігі бар жерұйық, міне, сол дәуірдегі қазақтың арманы осындай болатын. Әрине, мұндай кеңістіктікті жер бетінен таба қою мүмкін емес еді, сондықтан Жерұйық та қиялдағы қол жетпес ұжмақтың символы ретінде қала берген еді. Бүгінгі күні де қазақ осындай жағдайы бар, ең бастысы, өзінің тілі мен мәдениетін сақтап қалуға мүмкіндік беретін арман-Жерұйықты іздейтін сияқты. Паракор чиновнигі, алдамшы атқамінерлері, жағымпаз игі жақсылары жоқ қоғам орнату расында да арман болып тұр емес пе!

Ал осы "Жерұйықтың" мифтік-философиялық болмысынан басқа тарихи негізі болуы мүмкін бе?

Қазақ өркениетінің негізін құрап отырған евразиялық көшпеліліктің тарихын зерттеушілер үш мың жылдық аумаққа алып барады. Бұл - қазақтың XVII-XVIII ғасырларда көрген тауқыметін, бүгінгі қазақтың көкейтесті мәселелерін оның ата-бабалары үш мың жыл бұрын да, екі мың жыл бұрын да, мың жыл бұрын да басынан өткізуге мәжбүр болды дегенді білдіреді. Тайпалар мен жұрттардың пайда болуы, гүлденуі, өркендеуі мен құрып кетуі, аман қалғандарының қайтадан ел-жұрт болуға тырысып, жанталаса әрекеттенуі, пайда болу - өркендеу - жойылу процестерінің қайталануы, міне, үш мыңжылдық көшпелілер тарихын осындай сипатта көрсетуге болады. Яғни Жерұйық идеясы барлық уақыттарда да болған, әр заманның көшпелісі өз "Жерұйығын" іздеген. Үш мыңжылдық іздеудің аяғы оны табумен аяқталды ма? Қазақтың бүгінгі жағдайына қарағанда, оны табудың сәті әлі де түсе қоймаған сияқты.

Бізге белгілі ең бірінші "жерұйық" бейнесі ирандық отқа табынушылардың кітабы "Авестаның" беттерінде сақталған. Тұранның патшасы Франграсйан ажалдан құтылудың жолын іздейді, жер астынан мықты сарай салдырып, ішіне өз күнін, өз айын, өз жұлдыздарын орнатады. Сөйтіп ғаламның көшірмесін, кішкентай моделін қолдан жасайды. Бірақ тұран мифін өз кітабына көшіріп басқан иран абызы кешірімсіз; ол Франграсйанның осы мықты, бітеу сарайда да ажал тырнағынан қашып құтыла алмағанын жазады. Кейінірек осы мифтер негізінде парсы ақыны Фирдоуси өзінің "Шахнамасын" құрастырғанда тұран патшасы Франграсйанды "Афрасиаб" деп алады, сөйтіп енді Афрасиаб та әлгі трагедияны қайталауға мәжбүр болады. Қорқыт та өлімнен қашады, Франграсйан да өлімнен қашады, Афрасиаб (Алып ер Тұңға) та өлімнен қашады, бірақ құтыла алмайды. Сауатты моральдық-имандылық әфсене оларды тұлға ретінде көрсеткенімен, осы үлгідегі аңыздың негізгі лейтмотиві - көшпелі жұрттың, халықтың өз өркениетін сақтап қалуға тырысуы болып табылады. Яғни "құтылатын", "тығылатын" жер іздеген Франграсйан мен Афрасиаб немесе Қорқыт емес, солардың атын ту еткен көшпелі халықтар. Жерұйыққа тығылу дегеніміз - жойылып бара жатқан жұрттың алдағы уақытта қайта дамуына, жаңғыруына мүмкіндік алу үшін тұқым (ұрық), генетикалық қорданы жауынан жасырып қалу деген сөз. Бұл - аман аз адамдардың жаңа этногенезге қатысуымен қатар, өзінің рухани өткенін болашақпен сабақтастыруға мүмкіндік алуы деген сөз. Осы заманғы тіл мен абстрактылы оймен берсек, бұл - көне ақпаратты сақтауға мүмкіндік беретін компьютер дискетін жасап, жасырып қою дегенді білдіреді. Франграсйанның тұрандық көшпелілері де осындай әрекетке барған. Ал олардың "жерұйығы" қалай деп аталған?

"Авестада" және кейінгі "Шахнамада" оның аты аталған, ол - Кангха немесе Кангдиз. Ресми зороастризм Кангханы "тұрандықтардың қамалы" және "ақ ниетті, пәк адамдардың тұрағы" деген екіұдай сипатпен (бірінде - жау мекені, екіншісінде - жақсы тұрақ) береді. Осы атаумен аталған тарихи елдің болғаны да белгілі, ол - орталығы Отырар-Түркістан жерінде болған Қаңғар мемлекеті. Қытай жазбаларында "Кангюй" деп аталған, шамамен б.з. дейінгі IV ғасырлардан белгілі қазақстандық мемлекет атауы "авесталық" Кангхамен тікелей байланысты. Кезіндегі орыс тарихшыларының анықтамасымен берілген "Кангха -суға, өзенге байланысты ирандық атау" деген анықтамасы ешбір өзгертілмеуі тиіс аксиомаға айналып кеткен еді. Тек соңғы жылдардағы мифолингвистикалық анализдер нәтижесінде ғана осы сөздің түркілік екендігі анықталды. "Қанғ" - қазақ тілінде бүгінде де бар "кең" (кенг) сөзінің дыбысталу варианты ғана, оның универсал, орташа мәні -"кеңістік" (кең-қақ, "пространство") дегенді білдіреді. Ал "кен" (кенг, кенгістік - кеңістік) сөзін мифтік-шежірелік дәстүрде, көшпелілік әлеуметтік-экономикалық, саяси кеңістік танымында "рудың, тайпаның ортақ меншігіндегі территория", "ел-жұрт", "мемлекет", "бас орда" т. б. нақты мағыналарда түсінуге болады. Міне, Кангха да, Кангдиз де, Кангюй де кәдімгі қазақ-түрктік "Кеңг" (Қаңғ - "кеңістік") деген универсал ұғымынан өрбіген, сондықтан тарихы қаңғарлық (кангюйлік) көшпелілерді иран тілді деп емес, Қазақстан жеріндегі аты белгілі бірінші түрк тайпалары деп айтуға болады. Ең бастысы, ежелгі Қаңғар (Кангюй, б.з. дейінгі IV ғ.) мемлекетін - бүгінгі Қазақ мемлекеттігіне, қаңғар халқын - бүгінгі қазақ халқына сабақтасып жатқан бірінші белгілі тарихи-рухани бастау деп қабылдауға әбден болады.

Мифофилософиялық деңгейдегі Кангха - "пәк адамдар елі" - көшпелілердің өз танымында (зороастризм догматтарынсыз алғанда) кәдімгі "жерұйықтың" бір варианты ғана. Кангханың тұрандық мекен екендігін ескерсек, Франграсйанның "жасырынған" кеңістігі де осы Кангха аттас, сол пішіндес болғаны.

Міне, тұрандық көшпелілер өз өркениеті үшін жанталасты. "Авесталық" иран абызына сенсек, бұл әрекетінен ештеңе шыққан жоқ; Тұран опат болды. Шынында да солай болды ма? Тұран опат болғанымен, оның генетикалық қордасы жойылған жоқ. "Жаугершілік заманда аяқ-қолы шабылған тұрандық соңғы тұяқты Көкбөрі құтқарды". Көкбөрі, қаншық қасқыр тұран генетикалық қордасын әлгі баладан алып, Алтайға әкетті . Алтайдағы "үңгірде" немесе "Жаңа Қангхада" одан туған он ұл көне генетикалық кодтың негізінде "жаңа тұрандықтар жұртын" - түрктерді ("түрк" сөзі "түрлік", "тұраннан шыққан" дегенді білдіреді, мұндағы "ік" көнетүрктік грамматикалық жұрнақ не жалғау ғана) қалыптастырды. Тарихи деректе "Өтүкен" деген атпен белгілі киелі кеңістіктің мағынасы "Отты (Отүк) Қанғ" - "отты, қасиетті кеңістік" (Отұқ-қаңғ – Өтук-кеңг - Өтүкен) дегенді білдіреді. Яғни ежелгі тұрлық (тұрандық) ақпарат жазылған компьютер дискеті (файлы) жойылған жоқ, сақталынып, аман-есен жаңа "түрктік компьютерге" орнатылды. Тұран патшасы Франграсйанның тәні өлсе де, рухы өлген жоқ, Өтүкенде ол Асан (Франграсйан -Асан, қытай деректеріндегі Асянь-шад немесе Ахянь-ше) және Ашина деген атпен қайта тірілді.

Көшпелілердің маңдайына жазылған жазмыш - олардың мемлекеттігінің құруын құрып алғанымен ұзақ сақтай алмайтындығы. Көктүрктер мемлекеті де опат болды. Бірақ тағы да оның ақпаратын сақтаудың сәті түсті. "Жаугершілік заманда аман қалған Нүкіз бен Қиян деген екі жігіт отбасыларымен Ергенеқон қойнауына тығылып үлгерді". Ергенқонда төрт ғасыр тыныштықта өмір сүріп, ес жиып, бас көбейтіп ел болды. Ақыры тауды балқытып тесіп Ергенеқоннан шықты. "Ергенқон" сөзінің төркіні "Арғы ене Қаңғасы", яғни "арғы ене кеңістігі" дегенді (арғы ене қаңғ - аргенеқаңғ - ергенқон) білдіреді. "Қон" сөзі "кең", "қаңғ" сөзінің бір диалектілік варианты ғана. Ергенқоннан шыққан қоңыраттар да өз атауында осы ұғымды сақтаған (қоңырат - қоңыр - қаңғар, ал "ат" - моңғол дәуіріндегі көптік жалғау).

Уақыт өте берді. Көшпелілік өркениетке тағы да қауіп төнді. XIV ғасырдың екінші жартысында еркіндік аңсаған шеттетілгендер Алтын Орданың орталығы болған Еділ-Жайықтан кетіп, Үстіртте алғашқы "қазақ-Алаш" қауымын құрды. Бағзы pyx қайта тірілді; тұрандық замандағы Франграсйан, көктүркілік кездегі Асянь-шад рухы енді Асан қайғы деген атпен қазақ даласына қайтып оралды. Алғашқы "қазақылық" қысқа уақытқа ғана созылғанымен "Асан қайғы қазақтарының" генетикалық қордасы бүкіл далаға таралып, араға жүз жыл уақыт салып, XV ғасырдың аяғында "Қазақ хандығы" деген атпен қайта жаңғырды. Бірақ көшпелілік өркениеттің құлдырау заманында осы қоғамды сақтау үлкен қиындықтарға кездесті. Әсіресе, XVII ғасыр мен XVIII ғасырдың басындағы халықтың басына түскен тауқымет тағы да қорда жасырар Жерұйықты іздеу қажеттігін туғызды, Франграсйан - Асан қайғының рухы далаға қайтып оралды.

Міне, содан бері тағы да 200-300 жыл өтті. Осы уақыт ішінде қазақтың көрмегені жоқ, әлденеше рет жойылудың алдында қалды. Бірі өз "компьютерлік дискетін" өз жүрегінде жасырып қалса, енді бірі "Тескентау асты" ("Тескен тау" сөзі де Ергенеқонмен, Өтүкен-Кангхамен тікелей байланысты ұғым), әйтеуір қазақ 2000 жылға да жетті-ау.

Міне, тарихи да, мифтік те "Қаңғар" - қазақтың ең алғашқы жүгіріп шыққан нүктесі. Оның образын қазақ "Қарақан тау" ("Алпамыс" жырында), "Балқан тау" түрінде де еміс-еміс сақтаған. Қангха есімі де қазақ жеріндегі Кангу-Тарбан, Қаңға-баба, Қаңғырқаз-әулие, Шаншар-хан деген жер-су аттарында сақталған. Қаңлы мен қоңырат оның есімін өздерінің аты ретінде сақтап келеді. Тарихи реалды сабақтастық деген осы. Осыдан 2400 жыл бұрынғы Қаңғар-Кангюй мемлекетін бүгінгі қазақтың тарихи бастауы ретінде ресми тарих тарапынан мойындау қажет-ақ. Оның құр тарихи атау ретінде ғана емес, ата-тек ретінде тарих оқулығына кіргізілгені де абзал. Одан қазақ ұтпаса ұтылмайды. Қанша дегенмен ол да бір "жерұйықтың тәжірибе белгісі" ғой.

Бұл қазақтың тарихы - үш мың жыл бойына өзінің рухани-болмыстық кодын сақтап қалу үшін жанталаса "қашу" тарихы болып табылады. Әлгі ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан "компьютерлік дискет" дейміз бе, әлде "генетикалық қорда" не "рухани код" дейміз бе, әйтеуір қазақтың "құтқарушы асатаяғын" аман сақтау әрекеті - спорттық жүгірудің эстафеталық түрі сияқты. Біріншінің алып келген таяғын екіншісі ала кетіп, үшіншісіне дер кезінде жеткізіп беруі керек, одан әрі төртіншісі күтіп тұр. Ар жағында бесіншісі, алтыншысы, жүзіншісі... Мақсат қалай болғанда да таяқ-эстафетаны келесіге аман-сау жеткізу. Қазақ та сол спортшы сияқты, үш мың жыл бойына анталаған жаудың, рух пен мәдениет ұрлаушының құрған торы мен тұзағынан аман-есен өтіп, жүгіріп келеді. Тек өзінің не үшін, қандай рухани кодты алып келе жатқанын және кімге беру керектігін ұмытып қалған сияқты. Әйтеуір жүгіріп келеді, әйтеуір жолшыбай не үшін жүгіріп келе жатқандығын есіне түргісі келеді. Бар сауал - ол есіне түсіре ала ма? Міне, мәселе қайда жатыр?

Жиделі-Байсын

Түмен ақынның "Маңғыстау - машайықтың басқан жері, қасиет-кереметі тасқан жері, жержүзін желмаямен жеті айналып, "ауғанға" Асан бидің асқан жері" деген шумағындағы "Асан бидің асқан "Ауғаны" да қазақ ауыз әдебиеті мен бұрынғы ақын-жыраулар туындыларында жиі қолданылған "Ауған асу" ұғымының бір мысалы ғана. Қазақ осы "ауған, ауып кетуге болатын" жерге нақты географиялық адрес берген. Ол - Ауғанстан, ал осы елдің "Афғанистан" делінуінде осы түркілік "ауған" сөзі жатыр ма, әлде жоқ па? -белгісіз.

Байсұнтау - Гиссар-Алтай тау жүйесіне кіретін тау жотасы, ол Гиссар жотасының оңтүстік-батыс сілемі болып табылады. Ұзындығы - 150 км шамасында, ал ең биік нүктесі 4424 м-ге жетеді. Картадан тапқымыз келсе, бұл - бүгінгі өзбек елінің Ауғанстанмен шектескен қиыр оңтүстігіндегі Сурхандария облысының жері, жай оқырманға таныс "Термез" деген қаласы бар аймақ. Сонымен, Жиделі Байсын - нақты Сурхандария облысының аймағы (20,8 мың км2), яғни жан-жағынан Көгитаң (3139 м), Байсұнтау және Бабатау (2290 м) жоталарымен көмкерілген оқшау "Сұрхан өзенінің аңғары", Амударияның оң жағалық аймағы. "Сұрхан" немесе "Сұр-Қаңғ" > "Құр-Қаңғ" - "бастапқы, о дүниелік кеңістік" дегенді білдіреді.

Осы аймақтың оңтүстігінде Амудария өзені ағып жатыр. Бергі жақтағы Термезге жетіп, өзеннен өтсек, "Хайратун" деген ауғанстандық қалаға жетуге болады, бұл - ежелгі Бактрия жері, ал географияда - "Бактрия жазығы". Ұзындығы 400 км-ге, ені 140 км-ге жететін осы жазық та таулармен қоршалған, егер Амударияны табиғи шекара емес, тек "ортада аққан су" деп есептейтін болсақ, осы Бактра жазығы мен Жиделі-Байсын жазықтары біртұтас "Үлкен Жиделі-Байсынды" құрайды. Міне, осы Бактра аймағында бүгінгі "Ауғанстан" деген мемлекеттің (орталығы Мазари-Шариф қаласы болып табылатын) Балх облысы (жері - 12,6 мың км2, халқы - 0,6 млн адам) орналасқан, ал Мазари-Шарифке таяу жерде орналасқан Вазирабад қалашығының (7-8 мың адам) ескі атауы - "Балх", қазақшаға ыңғайласақ - "Балық" немесе "Балқы". Осы шағын қаланың өткені де үлкен тарихпен байланысты.

Осы "байсындық" аймақтың тағы бір аты - "Демир Капығ" - "темір қақпа", "екі таудың тар шатқалындағы темір қақпа арқылы кіруге болатын аймақ" туралы Қытай деректері де, ортағасырлық Европа деректері де бар, тіпті Күлтегін жазуындағы осы аттас белгісіз географиялық нысанды да "нақ осы жер" деп тұспалдайды. Міне, осы "Темір қақпа" бізге "Ергенеқонның есігі" мен қоңырат таңбасындағы "босағаны" еске түсіреді, яғни аталмыш образдардың тарихи сипат берілуінде осы "жиделі-байсындық қақпаның ықпалы болғаны анық. Бір қызығы, "қақпа" ұғымы "Алпамыс" жырының өзінде де кездеседі: Қаражан мен хан Тайшықтың Гүлбаршын сұлуға таласатын жерінің аты "Дарбанда" делінсе, жырдағы ат жарысы сюжетіндегі тұлпарлардың байрақ-межесі тұрған жер де "Дербент" деп аталады, бұл екеуі де парсы тілінде "қақпа", "күзет орны" дегенге сай келеді.

Жиделі-Байсын түрк халықтары түсінігінде ерекше бір сипатқа ие болған, тарихи материал да осы "күдікті" күшейте түскендей.

1. Жиделі-Байсын 2500 жыл бойына тұрақты өркениеттердің кіндігі болды. Оған дей-түрк ескерткіштері ғана емес, одан кейінгі Арйошайананың да, Бактраның да, Греко-Бактраның да, Кушанның да, Эфталиттердің де қоғамының бас ордасының нақ осы жерде болуы куә. "Эфталит" (эфтал, хейтал, итал) этнонимінің өзі "жиделі" сөзімен біртекті болуы мүмкін.

2. "Байсун" және "Сұрхан" топонимдерінен де біз мифтік-эпикалық сипаты бар "әлдебір қуыс, бастапқы тіршілік кеңістігі" деген мағынаны көргендей болдық. Байсынның географиялық (рельефтік) сипаты да таулармен қоршалған аңғарды көрсетеді. Осы жерде әлдебір "Темір-қақпа" бар. Расында да осы "байсындық" аймақтың тағы бір аты - "Демир Капыг" - "темір қақпа", "екі таудың тар шатқалындағы темір қақпа арқылы кіруге болатын аймақ" туралы Қытай деректері де, ортағасырлық Европа деректері де бар, тіпті Күлтегін жазуындағы осы аттас белгісіз географиялық нысанды да "нақ осы жер" деп тұспалдайды. Міне, осы "Темір қақпа" бізге "Ергенеқонның есігі" мен қоңырат таңбасындағы "босағаны" еске түсіреді, яғни аталмыш образдардың тарихи сипат берілуінде осы "жиделі-байсындық" қақпаның ықпалы болғаны анық. Бір қызығы, "қақпа" ұғымы "Алпамыс" жырының өзінде де кездеседі: Қаражан мен хан Тайшықтың Гүлбаршын сұлуға таласатын жерінің аты "Дарбанда" делінсе, жырдағы ат жарысы сюжетіндегі тұлпарлардың байрақ-межесі тұрған жерде "Дербент" деп аталады, бұл екеуі де парсы тілінде "қақпа", "күзет орны" дегенге сай келеді. Кангюй мемлекетінің бір пұшпағы осы Жиделі-Байсында жатыр. Қытайлық дерек "Шофанбэйгэй" (Кангюй туралы әңгімелеу) өзбекстандық Қашқадария мен Сурхандария облыстарының ауқымына кіретін "Темір қақпа" - "Жиделі- Байсын" аймағы туралы мынадай дерек береді: "Государство Ши иные называют Гйеша или Гиешуанна, находится на юг от реки Дулюшидей. (Это) прежде земля города Сусйе кангюйского малого князя. Имеет железные ворота, горы слева и справа обрывисты, камень цветом походит на железо"... Яғни Жиделі-Байсын жері сол заманда Кангюй елінің бес аймағының бірі Сусйенің қарамағында болған территория екен, кангюйлер - түрктер, олай болса б.з.д. II ғасырдағы Жиделі-Байсынның тұрғындары түрктер болғандығында да күмән жоқ.

3. "Жиделі-Байсын" деген атаудың өзі ортаазиялық түрк эпосында "киелі координат" сипатына ие болып тұр. "Алпамыс" жырында кездесетін "Қарақан тау" (Қара-Қаңғ) топонимі де алдында айтылып өткен мағыналарға сәйкес келеді және ең алдымен осы Жиделі-Байсынға қатысты эпикалық топоним болған деп шамалауға болады.

4. Жиделі-Байсынның өзінің және оның оңтүстігіндегі территориялардың ортағасырлық атауы - "Ауғанстан". "Ауған" сөзі -этноним емес, тарихи атаудың саяси атауға айналу тұрпаты, өйткені бүгінгі Ауғанстан жерінде "ауған" деп аталған этнос жоқ. Пуштундар, дари-тәжіктер, өзбектер, хазарейлер, чаар-аймақтар, т.б. халықтар Ауғанстанда бар, ал "ауғандар" жоқ, бұрын да болмаған. Біз "ауған" (авган, афган) сөзінің мағынасын түрк тілі арқылы түсіндіре аламыз. "Авган" сөзі "ав" және "канг" деген екі дей-түрк сөзінен тұрады. "Канг" мағынасын алдыңғы әңгімелерден білеміз, ал "ав" сөзін де "қуыс", "абақ", "оқшау кеңістік", "құрсақ" > "ана", "отбасы", "үй" > "бастапқы", "алғашқы" деген мағыналық тізбек арқылы түсіндіруге болады. Яғни "Авган" > "Абак-Канг" > "Аба-кант" - "бастапқы тудырушы кеңістік", "жер-ана құрсағы" дегенді білдіреді. Бұл алдында айтылған Өтүкен, Ергенеқон деген сөздердің мағынасына сәйкес келеді, яғни бұлар - типологиялық тұрғыдан да, сөздік тұрғыдан да бірдей, туыс сөздер болып саналады. Міне, Жиделі-Байсын немесе Термез-Сурхан аймағы "әлдебір тылсым Ауған кеңістігінің кірер тесігі -қақпасы" рөлін атқарады. Кейінгі орта ғасырдың түрктері осындай түсініктерді білген, оны "Тескентау" топонимі арқылы түсіндіруге болады.

5. Тескентау - қазақ-ноғайлы заманының эпикалық дәстүрінен белгілі "қарабайыр" топоним. Аты айтып тұрғандай, мөлдір мағыналы - "тескен тау" (тесілген тау, таудың тесілген жері, бір жері тесілген, тесігі бар тау). Қазақ танымы осы топонимге ешқандай түсінік бермейді, бірақ атай береді. Атағанда жай ғана атап қана қоймай, не себепті екендігі белгісіз, "Тескентау" деп бүгінгі Ауған жеріне қарай мегзейді. "Тескентау асып кетті", міне, қазақ фольклорлық дәстүріндегі тұрақты тіркес осындай. Батыс Қазақстанның XIX қасырдағы ақын-жырауларының өлең жолдарына үңілсек, ноғайлы заманының батырларының Тескентау асқанын көреміз . Ең алдымен осы әрекет Асан қайғыға қатысты айтылады. Яғни қазақтын "Жерұйығын" да түйсік еріксіз түрде осы жақтан іздетеді. Міне, аңыз-жырлар мен толғауларда оқтын-оқтын кездесіп отыратын "тескентау асулардан" ұғуға болатыны - кейінгі орта ғасыр түрктерінің (қазақтарының) абстрактылық кеңістік танымындағы осы Ауған-Тескентау жерінің "әлдебір шекара", "белес" > "басқа дүниеге өтер түс" деген мағыналарға ие болғандығында, "әлдебір уақыт пен кеңістік белесі" идеясы. Және ол реалды территория - Ауғанстан жеріне ғана қатысты болып аталады. Неліктен? Не себепті қазақ басқа жер, батыс, шығыс, солтүстік тарап, шартарап құрып қалғандай қайта-қайта "ауған шекарасына" осындай белестік сипат берген? Соңғы 1500 жылғы "бүгінгі түрк дәуіріне" қатысты белгілі тарихи деректер осы аймақтардың түрк баласы үшін айтарлықтай маңызды болмағандығын көрсетеді. Сондықтан осындай "Ауғанстан - Тескентау" тылсым бағдарының тандап алынуының себебі Ауғанстанның ежелгі, берісі кушандардан, арысы дравид-дей-түрктерге дейінгі болмысына кететін сияқты. Бүгінгі түрк осы сабақтастықты ғылыми, тарихи деңгейде түсіне алмаса да, шартты рефлекторлық, интуитивтік деңгейде, түйсік деңгейінде сезіне алған сияқты. Бұл құстардың миллиондаған жылдық маусымдық "оңтүстік-солтүстік" миграциясы, балықтардың, теңіз тасбақаларының уылдырық шашу үшін нақты бір жерге баруы сияқты түсіндірілуі оңай емес құбылыстарға ұқсас жәйт.

6. "Байсын" (Байсун) сөзіндегі "Бай" компоненті "Банг" > "Бай" немесе "Банг" > "Бан" > "Бал" болып өзгеру мүмкіндігі - қарастыруға тұрарлық жәйт. Сонда "Байсун" сөзінің өзі "Бал-Сунг", "с-х" ауысымына (үндіиран, түрк тілдеріндегі) сәйкес "Бал-Хунг" болуы (Балық-Қоңғ > Балқ-Қоңғ > Бал-Қоңғ) әбден мүмкін және қисынсыз да емес, өйткені біз "канг", "кунг" мәселесін осы жердегі "Сурхан" (Кур-канг), "Ауған" (Аб-канг) топонимдері мен осы жерге эпикалық тұрғыдан байланысы бар әлгі "қоңырат" әтнонимі арқылы да қарастырып өткен болатынбыз. Яғни осы аймақтың ежелгі атауы — Бал-Кунг - "Бал-Канг" (Балқан) атауының фонетикалық варианты болуы әдбен мүмкін, оның үстіне біз көршілес түрікпен жеріндегі Балқан атауларының бар екендігін білеміз ғой.