Қазаққа сурет өнері керек пе?

Көп өтпей Суретшілер одағына бас сұқтық. Қорағаштай ғимарат, ішінде де сол қоңыр тіршілік. Қабырғаның бәрі ескілі-жаңалы картина. Бізді одақтың жаңа төрағасы Өмірбек Жұбаниязов пен жауапты хатшы Жамбыл Әмзеұлы қарсы алды. Әңгімеміздің ауаны шығармашылықтан бөлек суретші қауымның хал-жағдайына ойыса берді…

«Қазақ суретшісі картинасын қазақша салады»

– Біздің сурет өнерімізде өзімізге тән бояуымыз бар ма? Қазақ суретшілерінің басқалардан айырмашылығы бар деп айта аласыз ба?

Өмірбек Жұбаниязов: Айырмашылықты анықтап айту қиындау. Қазақстан Суретшілер одағының құрылғанына биыл – 85 жыл. 1933 жылы 8 шілде құрылған еді. Тұңғыш ұлттық суретшіміз – Әбілхан Қастеев екенін білесіз. Қанафия Телжанов, Сабыр Мәмбеев сияқты ақсақалдарымыз Ресейдің бұрынғы Император академиясы, Мухинск училищесі, Суриков академиясы сияқты керемет оқу орындарынан білім алып келді. Былайынша айтқанда, біз бейнелеу өнерін Ресей сурет мектебінен үйрендік. Ал Ресей кезінде Италиядан алған. Бейнелеу өнерінің қаны тамған жер – Италия. Бізде майлы бояумен классикалық тұрғыда сурет салу болған емес. Көшпелі жұртта қолданбалы өнер жақсы дамығанын білесіздер.

Ал қазіргі қазақ бейнелеу өнерінің әлем сурет өнерінен ерекшелігін айтуға қиналамын. Кеңес одағының кезінде біздегі бейнелеу өнері идеологияның құралы болды. Одақты коммунизм, социализмнің дамуына құрал ретінде пайдаланды. Үкіметтен тапсырыс, атақ беру – бәрі соған бейімделген еді. Одақтан суретшілерге жеңілдіктер де болды. Үкіметтің насихат қаруы болғасын, соған жеңілдіктер жасалды. Ал тәуелсіздік алғаннан кейін суретшілердің керегі болмай қалды. Байқасаңыз, 90-жылдары цензурадан ажырағаннан кейін суретшілеріміз ұлттық, тарихи тақырыптағы, ізденістегі шығармаларын жаза бастады. Қазір біздің үкіметтің сурет өнеріне көзқарасы, қарапайым сөзбен айтқанда, қарын аштырады. Біз кенже өнер болғандықтан ба, әлде бізге онша тән емес өнер болғандықтан ба, әйтеуір бізге көңіл бөлінбейді. Әйтеуір әншілерге ғана қызығамыз. Мәдени орталықтарымыздың өзінде, тіпті Алматыда суретшілердің туындыларын көрсететіндей залымыз да жоқ. Ә.Қастеев атындағы музей көрмелер, жекеменшік көрмелер ұйымдастырады. 90-жылдары жағдайымыз қиын болғандықтан біз көрме залымыздан айырылып қалдық. Әлі күнге дейін көкейімізді тесіп тұрған үлкен мәселе осы. Суретші, мүсінші, қолданбалы өнермен айналысатын мамандардың жұмыстарын көрсететін көрме залымыз жоқ. Сұрағыңызға орай айтарым, қазақ бейнелеу өнерінің өзіндік бейнесі, мектебі қалыптасуы үшін көп уақыт керек. Тұңғыш суретшіміздің өзіне кеше ғана 110 жыл болды. Онда да арнайы оқымаған суретші.

Үкіметтен тапсырыс болмаса, көрмелерге алып тұрмаса, сурет өнері дамымайды. Жағдай мүшкіл болғандықтан суретшілер сувенирдің деңгейіндегі жұмыстар істеп жатыр. Қыз қуу, киіз үйлер, жайлау – осындай өтімді жұмыстармен ғана айналысып жүр. Ал таза шығармашылық қалып бара жатыр.

Жамбыл Нартбаев: Ұлт болғаннан кейін кез келген нәрседе ұлттық мектеп болады. Киіз бассаң да, кілем тоқысаң да. Сол сияқты қазақ суретшісі картинасын қазақша салады. Ал оның деңгейі, даму процесі уақыт талабы болмаса, төмен болады. Суретшінің ізденісі тоқтамайды. Ал ізденісті іске асыру үшін қаражат керек. 100 адамның 10-ы шығармашылықпен айналысса қуанатын болдық. Қалғанының бәрі жаңағы айтқан әңгіме – күнкөріс үшін жұмыстанып жүр. Қаншама талантты суретшілер бар! Әр заманның өзінің суретшісі бар. «Ондай суретші тумай жатыр» деген әңгіме болмау керек.

Неге екені белгісіз, қазір суретшілерге көзқарас басқаша. Кеңес одағының кезінде сурет өнері ұлттық идеяны, ұлттық саясатты ең жоғары дәрежеде көтерген  суретшілер болатын. Қазір әншілерге мемлекеттен көп қолдау бар. Олар солардың жобасына жұмыс жасайды. Сол сияқты ол жобаны, ол бағытты біз де жазып жатырмыз. Бірақ бізге олар сияқты қолдау жоқ. Көркемөнердің қазаққа керек болмауы мүмкін емес. Алысқа бармай-ақ, көрші Ресей, Белоруссия, Өзбекстан, Қырғызстан мемлекеттерінде суретшілерге сұраныс бізден әлдеқайда артық. Олардың барлығында ұлттық мектеп, академия бар. Ал бізде академия жоқ. Барлық өнер мектептерін бір жерге жинап, бір жолға түсіретін академия жоқ. Сурет өнері барлығына керек те, бізге неге керек емес?! Демек, түсінбейді. Санаға жетпейді. Әншілерді шақырады – ақша төлейді, ал суретшінің көрмесіне неге төлемейді?! Бұл көзқарас емес, түсінік.

Біздің одақ мемлекеттен алыстап кеткенмен де құлап қалған жоқ. Жекеменшікке өтіп кеткен жоқ. Елдегі сурет өнеріне қатысты мамандардық бойынша бір жылда 1000-ға жуық түлек бітіріп шығады. Олардың айналып келетін жері – осы одақ. Ұйым оларды қабылдайды. Ары қарай тәрбиелеп, шамамызға қарай көрмелерге қатыстырамыз. Енді қараңызшы, мемлекет сонша ақша құйып, бір жылда 1000-ға жуық маман дайындайды да, ары қарай керек етпегендей шашып жібереді. Мұны қалай түсінуге болады?!

– Ал сіздер суретшілермен нақты қандай жұмыстар атқарасыздар?

Өмірбек Жұбаниязов: Мысалы, кеше ғана Сейсенхан Бақыт деген жас суретші Ресейдің «Крымовский зал» деген орталық көрме залында жас суретшілердің көрмесіне қатысып қайтты. Бірнеше мемлекет қатысқан көрме болатын, жақсы тәжірибе алмасып келді. Суретші сопайып өзі бармайды, 25 картинасын алып барды. Міне, соның барып-келу жол шығынын Ресей өз мойнына алды. Осы одақтың мүшелерінің таңдауымен барып қатысты.

«Қазақстанда суретшіге арналған ешқандай құрал шықпайды»

– Ал одақтың 85 жылдығынан не күтеміз?

Өмірбек Жұбаниязов: Мәдениет және спорт министрлігіне хат жаздық. Екі жоба ұсындық. Былтыр Алматыдағы қысқы универсиадаға тұңғыш рет қатысып едік. Мұның өзі тәуелсіздік алғалы бері қалалық әкімшілікпен бірлесіп жасаған бірінші жұмысымыз. Бұған дейін олармен байланыс болмады. Жарыс болып жатқан барлық жерге барып суретшілеріміз суреттерін салды. Бұған 10 суретші қатысты. Кейін әдемі альбом шығардық.

Жамбыл Нартбаев: Алматы әкімшілігі қаладағы саябақтарды жөндеп, оларға атау қойып, мүсін орнатып, одақпен бірлесіп жұмыс жасауға келіскен еді.

Өмірбек Жұбаниязов: Бірақ әкімшілік мүсін орнатуды қымбатсынып, айнып шығатындай жағдайда отыр. Әкімшілікке 4 жоба ұсындық. Оның ішінде Астананың 20 жылдығы бар. Қолдау күтіп отырмыз.

Жамбыл Нартбаев: Біздің әкімшіліктерге хат жазып, «мына саябақтарды біз жасап берейік» дегендегі мақсатымыз тек ақша дәмету ғана емес. Олар бізден қашады. Неге? Айтып берейін. Үш айдан бері саябақтарды жасау жөнінде бізбен ақылдасты, суретші-мүсіншілердің жұмысын жинадық. Жиналыс өтті. Келісім берді. Яғни, сөздері аузынан шықты. Енді келіп басын алып қашады. Одан барып деңгейі төмен, ақысы аздау мүсіншіге тапсырыс береді. Конкурс арқылы өтетін жұмысты кейде әр-әркім иемденіп кетеді. Одан келіп өнердің деңгейі төмендейді. Соның кесірінен аты есекке ұқсап қалған, бір қолы келте, аяғы ұзын, басы кішкентай мүсіндер пайда болады. Деңгейі жоғары мүсіндер Кеңес одағы кезінде тұрғызылған – Абай атамыздың мүсіні, Шоқан Уәлихановтың мүсіні. Қалғанының бәрі сын көтермейді. Өйткені оның бәрі көзжұмбайлықпен жасалған.

Өмірбек Жұбаниязов: Ол кезде Суретшілер одағында көркемдік кеңес комиссиясы болатын. Бүкіл жұмыс осы комиссияның ақыл-кеңесімен жүретін. Бәріне Суретшілер одағы басымен жауап беретін. Ал қазір қай әкім кімді орнатқысы келеді, кімге тапсырыс бергісі келеді – өзі шешеді. Мүсінші емес суретшілер мүсін жасап кетті қазір. Ал әкім маман ба?! Үйдегі тұрбамыз сынып қалса сантехниктің де тәуірін іздейміз. Ал неге мықты мүсіншіге жұмыс бермейміз. Сурет өнері – кәсіби сала, біз – кәсіби ұйымбыз. Оодақтың мүшелері – қанша жылдық тәжірибесі бар азаматтар. Біз көшеден ешкімді қабылдамаймыз. Ұйымға қабылдағанда жұмысына, деңгейіне, қатысқан көрмелеріне қарайды.

– Нақты қай ескерткіштер көңілдеріңізден шықпайды?

Өмірбек Жұбаниязов: Мәдениет және спорт министрлігінде ескерткіштерді қабылдайтын мемлекеттік комиссия бар. Мәселе содан шығады. Оның мүшесі қанша адам, маманы қанша?! Оның құрамында мүсінші, өнертанушылар, сыншылар бар ма?! Дауысқа салғанда кім жеңеді?! Көркемдік жағы бір делік, ал оның орындалу сапасы бар емес пе?! Оны кім қабылдап жатыр?! Қойған ескерткіштің бәрі қарапайым адамға әдемі көрінеді. Білімді маман ғана кемшілікті көре алады. Шетелден келетін туристердің ішінде суретші де, мүсінші де болуы мүмкін. Солар ашық айтпаса да, көңілдеріне түйіп кетпей ме?!

Суретші дегеннің өзі – альтурист. Ешкімнің көмегінсіз жұмыс жасайды. Мысалы, Қазақстанда суретшіге арналған ешқандай құрал шықпайды. Қытайдың заттарының сапасын білесін. Ал жақсысы Ресейдікі, соны алуға мәжбүр. Отбасының, бала-шағаның аузынан жырып, соны сатып алады. Одан барып жанын салып картина жазады.

Жамбыл Нартбаев: Кеңес уақытында оқушыларды жылына екі мәрте музейге апаратын. Қазір музейдің жанында тұрып қай ғимараттың музей екенін білмейді. Неге?!

Өмірбек Жұбаниязов: Осы жерде қоса кетер бір әңгіме: қазір мектепте ән сабағын музыкант адам жүргізеді. Ал сурет пәнін кім береді? Сағаты жетпей қалған мұғалімге бере салады. Сенбесеңіз, Алматыдағы 4-5 мектепке хабарласып, сұрап көріңіз. Оқушы кезімізде жаңа сыныпқа көшкенде жаңа кітаптарды ақтарып, бірден суреттерін қарауға асығатынбыз. Суретшілердің туындыларын енгізіп қоятын. Сол суретке қарап шығарма жаздырып қоятын. Суретші картинада не айтыпты, астарында не жатыр дейтін. Ал қазір неге топ-топ боп экскурсия жүрмейді?! Театрға алып баратын шығар, музейге апармайды.

Жамбыл Нартбаев: Музейге бір кіріп шығар болса, елдің тарихын да, сурет өнерін де бәрін біліп, көзбен көріп шығар еді. Баяғыда студент кезімде музейге жиі баратынмын. Әр залды қарауылдап орыс кемпірлер отыратын. Түстен кейін сонда солардың немерелері жүретін. Енді музейде өскен бала қандай, көшеде өскен бала қандай?! Леонардо До Винчидің картиналарын күнде көріп өскен бала қандай болады, қоқыстың жанында ойнап өскен бала қандай болады?! Бір мәрте Италияға барып келші, басқаша боп ораласың. Өмірге кеше келген сәбидің өзі тілі шықпай тұрып, қабырғаларды бояп, сурет салады. Сурет ойды, арманды өсіреді.

Өмірбек Жұбаниязов: Жапонияда мектеп оқушыларына кубтың суретін салуға тапсырма береді. Бірақ оны жапон салғаны көрініп тұрсын деп шарт қояды. Өрнексіз, ештеңесіз. Мектеп бітірген балалары 3000 бояудың түсін айыра алатын деңгейде болады. Ал кәсіби суретші 5000-6000 суреттің түсін айыра алады. Жапондар оқушы деңгейін осыншаға жеткізеді. Біздің оқушылар 12 бояудан артық біле ме?!

«Лениннен Абай жасаған масқаралыққа дейін бардық»

– Жас суретшілермен байланыстарыңыз қалай?

Өмірбек Жұбаниязов: «Қазақстан жас суретшілер одағы» деген ұйым бар. Қолдау жасап жатырмыз. Қандай шараға болса да ақсақалдарымызды тартамыз. Сол сияқты орта буынды да, жастарды да тартамыз. Жастар тәрбие көре берсін дейміз.

– Жас суретші достарымнан одақпен байланысын сұраған едім. Олар Суретшілер одағының басқа одақтарға қарағанда жарнамасы жоқ, менеджерлігі төмен дегенді айтты. Бұған не дейсіздер?

Өмірбек Жұбаниязов: Дұрыс айтады. Келісеміз. Құрылтай жақында өтті. Қазір секретариат жастарды жұмысқа тартуға әрекет жасап жатыр. Жалпы біздің одақтың қызметкерлері – жасы келгендер. Себебі үш жағдайда – шеберлігі, білімі және тәжірибесі ұштасқан кезде мықты суретші қалыптасады. Ол 40-тың о жақ-бұ жағында піседі. Қазір сайтымызды жаңарттық. Жастарды жұмысқа алдық. Әлеуметтік желілерде парақшаларымыз жүріп жатыр.

– Бірақ олар орыс тілінде жүреді екен?

Өмірбек Жұбаниязов: Иә, себебі солай қалыптасып қалған. Себебі, Қазақстанда қазақтілді өнертанушы жоқ деуге болады. Бары жазбайды. Енді соны қолға алып отырмыз. Оқу орындарындағы суретші-мүшелерімізге айына бір мәрте қазақ тілінде мақала ұсынуды тапсырдық. Амандық болса, жақсы жолға түсіреміз.

Жамбыл Нартбаев: Оқу орнын бітіріп келген жас суретшілерді әбден піскенше тәрбиелейміз. Ол – біздің міндетіміз. Одақтың негізгі мақсаты – суретшілердің картинасын сатып, оларға пайда әкелу емес. Мақсат – өнерді сақтап қалу, дамыту.

Өмірбек Жұбаниязов: Көбісі бізді үкімет тарапынан ақша алады екен деп ойлайды. Біз қоғамдық ұйымбыз, өз күнімізді өзіміз көреміз. Ғимараттың, жылудың, судың қаражатын өзіміз төлейміз. Сол үшін түрлі жобаларға, мемлекет сатып алу конкурстарына қатысамыз. Қалай болса да, өнерді сақтап қалуымыз керек.

Жамбыл Нартбаев: Біздің үкіметке қояр талабымыз – көркемдік деңгейді төмен түсірмеу. Мысалы, мүсіндердің жағдайы неге нашар? Бұрын қаланың бас суретшісі деген болатын. Ол көркемдік деңгейге жауап беретін. Мемлекеттің бас суретшісі, әр қаланың өзінің бас суретшісі болатын. Алматы-2 вокзалының алдындағы Абылайдың аты хан мінетін атқа ұқсай ма? Арбаға жегетін ат қой тұрған. Оны неге көрмейді?! Қазақта ханды айғырға отырғызған емес. Бар қазақ білетін нәрсені неге ол мүсінші білмейді?! Лениннен Абайды жасап қойды. Сол не масқара енді?! Сондай деңгейге дейін түстік. Соның барлығы осы өнерге көзқарасының жоқтығы.

Кеше Шымкентте Салқам Жәңгір мен Жалаңтөс баһадүрге ескерткіш қойыпты. Аты ат емес. Ал соған халықтың қаржысы кетті ғой. Сосын неге ескерткішке батырлардың руын жазатын болған?! Үйіңде жазсаң жазып қой. Ал халықтың алдына қоятын нәрсеге ешқашан руды жазбау керек. Ол – халықтың батыры.

Сұрағымызға орай, сұхбат барысында екі басшы да екпіндеп-екпіндеп барып басылды. Шын мәнінде, біздің әңгімеміз қазақ сурет өнерінің бүгінгі деңгейі туралы болу керек еді. Бірақ қайта-қайта суретшінің «қаратіршілігіне» тіреле бердік. Сонда да осы әңгіменің өзі тақырыбымызға жауап бергендей…

Асылан БІРЖАНҰЛЫ

«Ақ желкен» журналы, №6
Маусым, 2018