Бүркіт Нұрасыл. Алаш зиялыларының ізі қалған Ресей

Жуықта «Qyr balasy» қоғамдық қоры мен Әлихан Бөкейхан Алаш ғылыми зерттеу институтының жас зерттеушілерінен құралған ғалымдар тобы Ресей еліне «Алаш жолымен» деп аталатын ғылыми-танымдық экспедицияға барып келгені белгілі. Екі кезеңнен тұратын бұл сапарда экспедиция мүшелері Мәскеу, Қазан, Уфа, Петербор, Рязан бағытында жүріп өтті. Бас-аяғы тура бір айға созылған бұл жорықта зерттеушілер Ресей мұрағаттарындағы көне құжаттарды ақтарып, Алаш тарихына қатысты сирек қолжазбалар қоры мен ескі газет-журналдармен танысты. 

Айтпақшы, соған сәйкес осымен жетінші мәрте өткізіліп отырған экспедицияның сүйінші жаңалықтары да аз емес. Үш топ­қа бөлініп ізденген зерттеушілеріміз мол деректер мен бұрын-соңды еш жерде кездеспеген тың мәліметтерге қол жеткізіп қайтты.

Алаш мұрасын түгендеу мақсатында жолға шыққан халықаралық экспедиция мүшелері алғашқы сапарын Алаш көсемі Әлихан Бөкейхан мен оның шәкірті Нығмет Нұрмақұлы жерленген атақты Дон зиратынан бастады. Донское көшесінде (Мәскеудің оңтүстік батыс жағы) орналасқан бұл қабірстан кезінде монастыр (Дон монастыры) қызметін атқарыпты. Кейіннен жалпы зиратқа айналдырылған. Жалпы аумағы 13 гектар жерді алып жатқан Дон қабірстаны екіге бөлінеді: ескі бөлігі 1591 жылдардан бастау алатын көне зират болса, Дон қорымы деп аталатын екінші бөлігі ХХ ғасырдың басында пайда болған екен. Біз бетке алған «Бауырластар зираты» қорымның осы жаңа бөлігінде жатыр. Айтпақшы, бұл орынға бірінші болып сол кездегі (1910 жылы) Дума спикері болған С. Муромцев жерленген екен. 

Алаш арысы, ұлт көсемі Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан мен оның адал шәкірті Нығмет Нұрмақұлы жерленген жер. Екеуі де 1937 жылдың 27 қыркүйегінде осы қорым аумағында ату жазасына кесілген. Артынша қос арыстың сүйегі өртеліп, күлі дәл осы жерге көмілген. 

Қазақ халқының тұңғыш президенті, ұлт көсемі Әлихан Нұрмұхамедұлы мен оның адал серіктерінің бірі Нығмет Нұрмақұлының рухына құран бағыштап, дұға қылдық. 

Ескерткіш тақтадан бұл жерде 39 мың адам жерленгенін оқып білдік. Нақты айтар болсақ, ұлт көсемі Әлихан Бөкейхан мен Нығмет Нұрмақұлынан бөлек мұндағы белгітастардан грузин-совет қайраткері Авель Енукидзе, Совет одағының алғашқы бес маршалының біреуі Михаил Тухачевский, армия қолбасшысы Август Корк, сол кездегі әскери корпусты басқарған Роберт Эйдеман, тәжік халқының ұлы көсемі Шотемор Шириншо секілді тұлғалардың есімдерін оқуға болады. 

«Бұл жерде бірінші репрессия құрбандары жатыр. Бұл – ұстаз бен шәкірт жерленген қасиетті жер. Яғни әр ұлт өкілдері жатқан бауырластар зираты болып саналады. Қарап тұрсаңыз татар, тәжік, қырғыз, молдаваннан бар яғни күллі ұлт өкілдерінің маңдайалды тұлғалары жатқан жер. Атып өлтіргеннен кейін денесін өртеп, күлін осы жерге төге берген», – дейді экспедициямыздың жетекшісі, белгілі алаштанушы ғалым Елдос Тоқтарбай. Жетекшіміздің айтуынша, осы Дон қорымында мұндай Бауырластар зиратының тоғызы бар көрінеді. 

Түстен кейін Мәскеудің келесі бөлігінде жатқан Новодевичье зиратына бардық. Ресейдің ұлы тұлғалары, басшылары, зиялылары жерленген тарихи орын саналады. Н. Хрущев, М. Горбачев, Б. Ельцин секілді КСРО билеушілері тура осы зиратқа қойылған екен. Сонымен қатар бұл қабірстанда Әлихан Бөкейханның қызы Елизавета Әлиханқызы Сәдуақасова жерленген.

Зейнеп Садуақасова - қазақтан шыққан алғашқы дәрігерлердің бірі. Медицина ғылымдарының докторы, профессор атанған ұлы тұлға. Зейнеп Әлиханқызы - Смағұл Сәдуақасұлының жары болғаны белгілі. Жалғыз ұлы Ескендір Екінші дүниежүзілік соғыста қайтыс болған соң өзі сұранып, майданға аттанады. Солтүстік-Батыс майданында дәрігерлік қызмет атқарған. Майданға лейтенант деген шенмен аттанып, майор деген атақпен оралады. Яғни Зейнеп Садуақасова анамыз әскери медицина саласындағы тұңғыш майор әйел саналады.

Сонымен қатар бұл қорымда Қазақ халқының 1000 әні мен 500 күйін хатқа түсіріп кеткен Александр Затаевичтың жерленгенін естіп білдік. Қазақ өркениетіне үлкен үлес қосқан композитордың басына домбыра шертіп отырған қазақ бедерленген ақ тас қойылыпты. 

Айтпақшы, кезіндегі одақ кинематографиясының аңызы атанған Юрий Никулин де осы жерден тыныштық тауыпты.

Тарихи деректерге сүйенсек, Новодевичье зираты да өз заманында ғибадатхана қызметін атқарған екен. Қорымның дәл ортасында тұрған Новодевичье монастырының іргесі 1524 жылы қаланыпты. Тек 1904 жылдан бастап зират ретінде қайта есепке алынып, адам жерлене бастаған. Үш бөліктен тұратын тарихи зираттың жалпы аумағы 7,5 гектарды құрайды. Мұнда да 26 мыңға жуық адам жерленген деседі. Олардың басым бөлігі репрессия құрбандары. 

«Коммунарка» қабірстаны 

«Қыр балаларының» арнайы барып, тағзым еткен тағы бір орны – «Коммунарка» қабірстаны болды. Бұл да сол Мәскеудегі жаппай сталиндік қуғын-сүргін құрбандары жерленген қанды орындардың бірі. 

Аталмыш зиратта 1937-1941 жылдар ара­лы­ғындағы ұлы зұлмат құрбандары жерленген. НКВД-ға тиесілі аумақ болғандықтан бұл қорым 1999 жылға дейін жабық орын болып келді. Карталар мен іс-құжаттарында зират аумағы құпия шифрмен көрсетіліп келген екен. Қорымда 6,5 мың адамның сүйегі жатыр, алайда олардың ішінде 4 жарым мыңнан астамының ғана аты-жөні белгілі көрінеді. 

Бұл жерде Тұрар Рысқұл, Нәзір Төреқұл, Сұлтанбек Қожанұлы, Ғазымбек Бірімжан, қазақтан шыққан алғашқы инженерлердің бірі Зияда Әбен сынды мемлекет және қоғам қайраткерлері жерленген.

Жас зерттеуші Данияр Ихсан қазақтан шыққан тұңғыш агрономдарының бірі Ғазымбек Бірімжанның туған ауылынан (Торғай даласы) бір уыс топырақ ала келген екен. Құран оқып, бет сипамастан бұрын сонау Торғай даласынан келген сол бір уыс топырақты тас белгіні айналдыра төгіп шықтық. Туған жерінен топырақ бұйырмаса да өз ауылының шаңын иіскеп жатсын деген ниет қой ол да. «Туған жердің топырағы да ыстық...» демейтін бе еді атам қазақ.

Бұл экспедициямыздың екінші күні еді. 

Ваганьков қорымы

Айтпақшы сол күні түстен кейін Мәскеудің басқа бөлігіндегі тағы бір қабірстанға барып, сол жерден топырақ бұйырған Алаш арыстарына тағзым жасадық. Құран оқып, бет сипадық. Ол – Ваганьков қорымы деп аталатын тарихи орын еді. Бұл жерде Жүсіпбек Аймауытұлы, Халел Ғаббасұлы, Ахметсапа Жүсіп, Хайретдин Болғанбай, Дінмұхамед Әділұлы, Әбдірахман Мұңайтпасұлы, Дамолла Битілеуұлы, Ғани Мұратбаев сынды Алаш ардақтылары жатыр. 

Өкінішке қарай, Ваганьков қорымында жатқан бұл Алаш арыстарының орны әлі анықталған жоқ (Ғани Мұратбаевтан басқасы). Сол себепті қорымның кіреберісіндегі репрессия құрбандарына арнап қойылған жалғыз мемориал ескерткіштің түбіне барып тәу еттік. Мемориалда «Саяси қуғын-сүргін құрбандарына мәңгілік естелік. 1927-1937 жж.» деген жазу жазылыпты. Тас белгінің өзі 1994 жылы 3 маусымда қойылыпты.

Тас белгінің түбіне Қыр баласы ҚҚ Керекудегі филиал жетекшісі Айнұр Бағланқызы қарындасымыз Жүсіпбек Аймауытұлының туған ауылы Баянауылдан ала келген бір уыс топырағын шашты. 

Ваганьков қабірстаны – Мәскеудегі ең үлкен әрі ең танымал қорымдардың бірі. Алғашында (1771 жылы) бұл жерде обадан қайтыс болғандар жерленіпті. Жалпы аумағы 48 гектар жерді алып жатқан бұл зиратта жарты миллионнан астам адам жатыр (!). 

Ресей архивтерін түгендеген 15 адамнан құралған бұл экс­пе­­­дицияның жұмысы бір айға ұласқанын басында айтып өттік. Абырой болғанда соған сәйкес экспедициямыздың сүйінші жаңалықтары да аз емес. Бас-аяғы үш топ­ болып ізденген зерттеушілеріміз мол деректер қоры мен бұрын-соңды еш жерде кездеспеген тың мәліметтерге қол жеткізді деуге болады. 

Мәскеудің іргесіндегі Химки қаласындағы газет-журналдар және сирек қолжазбалар кітапханасы. 

Бұл жерде ХХ ғасыр басында Қазақ даласында шығып тұрған газет-журналдар сақталған. Таңның атысы, күннің батысы демей еңбектенген зерттеушілер бұл жерден «Бостан­дық туы», «Ауыл», «Сарыарқа», «Ауыл тілі», «Кедей сөзі» секілді газет-журналдардың бұрын табылмаған нөмір­лерін тауып, сканер­леп алғанын айту керек. Расы керек, бұлардың барлығы да Қазақстанның ешбір мұрағатында жоқ дүниелер.

Екінші топ та Мәскеу мұрағаттарының біразын сүзіп шыққан еді. Нәтижесінде қазақ қа­ламгерлерінің ұзын-саны бес жүзден астам кітабының шифры мен қосымша ақпараты алынып, 50-ге жуық кітаптың электронды нұс­қасы әзірленді. Айтпақшы бұл топтың Алаш жұртынан сүйінші сұрайтындай мол олжасы бар екенін айта кету керек. Ол – белгілі ұстаз, ақын, журналист, аудармашы Сейітбаттал Мұстафаұлының «Зуфнун» атты романы болатын.

Бұлардың барлығы да институттың Алаш кітапханасы сериясымен жа­рық көретін еңбектерінде кәдеге жа­райды. Сонымен бірге бұл еңбектер «Алаштың 100 оқулығы» жобасы аясында жа­рық­қа шығатын болады. 

Алаш мұрасын түгендеп жолға шыққан экспедицияның жетекші құрамы (үшінші топ) Қазан, Уфа, Рязан, Петербор қалаларындағы ГАРФ, РГАСПИ, СПбГИА, МГЦА, ГАМО, РГАНИ, РГАЛИ, РАТ, НАБ архив қорларын түгендеп шықты. Бұл сапарда Алаш арыс­тары білім алған, қызмет еткен, жер­ленген т.б. жерлер анықталып, олар­ға ескерткіш тақта, белгітас ор­нату мәселесі пысықталғанын айта кету керек. 

Татарстан астанасы Қазан қаласы 

Алғашқы күні Татарстан ұлттық кітапханасына бас сұғып, сирек қолжазбалар қорымен меморандумға қол жеткіздік.

Ағартушы-философ Шаһабуддин Маржани, белгілі ақын Ғабдулла Тоқай, атақты суретші Баки Орманшы сынды Татар халқының маңдайына біткен жарық жұлдыздары мәңгілік мекен тапқан тарихи зиратқа барып құран бағыштадық. Айтпақшы бұл қабырстанда Алаш қозғалысының көрнекті қайраткері Уәлихан Танашұлы жерленген. 

Арыстардың рухына фатиха! 

Түстен кейін Кенжеғали Ғабдоллаұлы, Сабыр Ғаббасұлы, Ғабдулғазиз Мұсағалиұлы сынды ұлт зиялылары білім алған атақты «Мухамедия» медресесіне кіріп шықтық. Сонымен қатар Шағабуддин Маржани, Апанаев, Галиев секілді тарихи медреселерге барып, сонда оқыған Алаш тұлғалары туралы деректер жинадық. Белгітас қою мәселесін ақылдастық.

«Тірілердің қадірін біл, өлгеннің қабірін біл!» (Татар мақалы) 

Уфа сапары

Башқұрт елінің астанасы Уфадағы екі күнге созылған бұл сапарда да біршама маңызды кездесулер болды. Башқұртстан ұлттық кітапханасына бас сұғып, сирек қолжазбалар қорымен ғылыми ынтымақтастық туралы меморандумға қол жеткіздік. Осылайша алдағы уақытта Әлихан Бөкейхан институтының ғылыми қызметкерлеріне Уфа қаласында білім алған қазақ зиялылары туралы деректер мен жарық көрген кітаптар, мерзімді басылымдармен ешкедергісіз танысып, зерттеуге зор мүмкіндік туып отыр. 

Сонымен Уфа қаласындағы атақты «Ғалия» медресесін көру бақыты бұйырды. Өз заманының әл-Азһары атанған бұл оқу ордасында Мағжан Жұмабайұлы, Біләл Сүлейұлы, Мұстақым Малдыбайұлы сынды Алаш зиялылары білім алған...

Рязан жазбалары...

Жат жерден топырақ бұйырған бабаларымыз аз емес. Солардың бірі – Жәнібек ханның ұрпағы Ораз Мұхамед сұлтан еді. Ораз Мұхамед бабамыз атақты Ока (түпкі атауы Оқа болар деп топшыладық) өзенінің бойындағы Қасым хандығын (Хан кермен) он жыл билеген үлкен тұлға. 

Қасым хандығының он бірінші ханы болған Ораз Мұхамедтің тағдыры өте аянышты. 1588 жылы ағасы Тәуекелдің тапсырмасы бойынша сенімді серігі Қадырғали Жалайыримен бірге Сібірге келеді. Сол жерде жүріп Қадырғали Жалайыри екеуі орыстардың қолына тұтқынға түседі. Бірден Мәскеуге жөнелтіледі. Мәскеу патшасы Федор оны жақсы қарсы алып, әскери қызметке алады. Ораз Мұхаммед орыс-швед, Қырым хандығына қарсы соғыстарда үлкен ерлік көрсетеді. Расында да ол қылыштасу өнерінің хас шебері болған.

Алайда Ресей патшасы Қазақ хандығы арасындағы дипломатиялық келісім кепілі деген желеумен Ораз Мұхамедті жібермей алып қалады. Осылайша патша сарайында тірі тұтқын ретінде томағалы қыранның күйін кешіп қала береді. 

1600 жылы Орыс патшасы Борис Годунов Ораз Мұхамедті Қасым хандығының ханы етіп отырғызады. Өзі басқарған елдің іргесін нығайтып, туын биік етем деп ат үстінде жүрген Ораз-Мұхамед 1610 жылы қастандықпен өлтіріледі. 

Небары 38 жыл ғана өмір сүрген Ораз-Мұхамед сұлтанның денесі Ока өзені бойындағы Қасымов қаласында (Рязан облысы) жерленген. 

Орайы келген күні Қасым хандығын басқарған Ораз Мұхаммед пен бас уәзірі Қадырғали Жалайыри бабаларымыздың кесенесіне барып, тағзым жасап қайттық. 

Өкініштісі, Ораз-Мұхаммед сұлтан билеген Қасым хандығынан жұрнақ та қалмаған екен. Тек сол дәуірде іргесі қаланған ақ мешіт пен Сүйінбике анамыз бен Шаһали ханның кесенесі ғана сақталыпты. Ажары қашып, базары тарқаған ескі орданың орнында тұрып дұға қылдық. Жаратушыдан «түркі жұртының басына енді мұндай тағдыр жаза көрмеші» деп жалбарындық.

Петербор сапары да нәтижесіз емес...

Бұл сапарымызда да болашақта РҰК, СПбМОА, РМКФА, РФӨМА қорларымен бірлесе жұмыс істеу мүмкіндігіне қол жеткіздік деуге болады. 

Жалпы Санкт-Петербург – Алаш ардақтыларының ізі қалған, қызмет құт мекен саналады. Бұл жерде Алаш көсемі Әлихан Бөкейханұлы Императорлық орман институтын тәмамдады. Осы қаладағы әскери медицина академиясында Санжар Асфендиярұлы, Мұхамеджан Тынышпайұлы жол-көлік қатынас университетінде білім алды. Сол секілді Санкт-Петербург университетiнiң заң факультетiнде Жиһанша Сейдәліұлы, Жақып Ақбайұлы, Барлыбек Сырттанұлы, Райымжан Мәрсекұлы, Сәлімгерей Жантөреұлы, Мұстафа Шоқайұлы, Айдархан Тұрлыбайұлы сынды қайраткерлеріміз білім алғанын айта кету керек. 

Ақжолтай жаңалық

«Qyr balasy» қоғамдық қоры мен Әлихан Бөкейхан Алаш ғылыми зерттеу институты ұйымдастырған халықаралық «Алаш жолымен: Ресей бағыты» экспедициясының толық қорытындысы Ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлының туған күні қарсаңында жарияланды.

Ақжолтай жаңалықты экспедиция жетекшісі Елдос Тоқтарбай фейсбук парақшасында бөліскен еді. Алаштанушы ғалым әлеуметтік желідегі жазбасында экспедицияның бір айлық кезеңдегі атқарған жұмыстарына тоқталып, Алаш қайраткерлерінің еңбектері табылғанын атап өткен.

Экспедицияның 1,2,3 тобының бір айлық (тамыз, 2023) жалпы жұмысында алаш мұрасына қатысты барлығы 510 кітаптың шифры мен қосымша ақпараты көрсетілген библиографиялық көрсеткішін жинақтады. Соның ішінде аса керекті 50-ге жуық кітаптың түпнұсқасын қарап, электронды (pdf) нұсқада әзірледік. Зерттеу мен зерделеу барысында 40 бұрын-соңды жарық көрмеген, ескі қаріптен қазіргі қаріпке түспеген кітап екені анықталды. Мысалы, 

Сейітбаттал Мұстафаұлының «Зуфнун» романы, 

Садуақас Шорманұлы «Аушы», 

С. Аманжолұлы «Тәлім-тәрбие», 

Сәлкен Балаубайұлы «Мектеп группаларын кәмплектеу», 

Мәннан Тұрғанбайұлы «Бөтен сөз әдісімен танысу», 

Жұмахан Күдеріұлы «Өсімдіктану» (Тәжірибелік нұсқаулық) тағы басқа кітаптары бұрын-соңды ғылыми айналымға түспеген. 

«Бірлік туы», «Бостандық туы», «Ауыл», «Сарыарқа», «Ауыл тілі», «Кедей сөзі» т.б. қазақ басылымдарының еліміздегі сирек қорларда сақталмаған нөмерлері анықталып, тұтас нөмері сканерленді. Енді институт ұжымы осы басылымдарды арнайы жинақ ретінде шығарады. 

Тел Жаманмұрынұлы, Аққағаз Досжанқызы, Нығмет Нұрмақұлы, Зүпнұн Нұрмақ келіні, Нұқ Рамазанұлы, Біләл Сүлейұлы, Ғазымбек Бірімжанұлы бастаған қазақ оқығандарының 100-ге жуық делосы табылып, фотосуреттері мен сот, тергеу құжаттары, оқу-ағарту, қоғамдық-саяси қызметіне қатысты жаңа деректер қолға түсті.

 Қазан, Уфа, Петербор, Химки, Псков, Переделкино, Мәскеу сирек қор, кітапхана және ГАРФ, РГАСПИ, СПбГИА, МГЦА, ГАМО, РГАНИ, РГАЛИ, РАТ, НАБ архив қорларымен нәтижелі жұмыс қылдық. Институтымыздың жас зерттеушілері үлкен тәжірибе жинап, ғылыми шыңдалу мектебінен өтті.

Сондай-ақ, Қазан, Уфа, Петербор, Мәскеудегі Алаш тұлғаларына қатысты тарихи жерлер анықталып, РФ ҚР Елшілігі мен қор, институтымыз бірлесіп, ескерткіш тақта, белгітас орнату турасында келісім жасалды. 

Экспедиция барысында табылған құжаттар институт пен қор сайтына орналастырылады", деп жазған ол өзінің фейсбук парақшасында. 

Елдос Тоқтарбайдың айтуынша, жоқ іздеу - өте сауапты іс. 

Әлихан Бөкейхан – ұлтымыздың маңдайына біткен тұлғасы, қазақтың ұлт азаттық жолында шахид кеткен, мемлекет құру жолында бірге күрескен кейбір замандастары қиындық туған сәтте өзге мемлекеттерге тым-тырақай қашып жатқанда, туған халқына берген сертінен танбай, жігіттің сөзінде тұрып, жетпіс жасында құрбан болған ұлы тұлғамыз ғой. Осыдан алты жыл бұрын, 2017 жылы бесінші желтоқсан күні Алаш орданың жүз жылдығы аясында республикалық «Qyr balasy» қоғамдық қорын құрған едік. Сол қоғамдық қорды құрған кезде Заңғар Кәрімхан, Ұшқын Сайдырахман, Еркін Ерланұлы, Бүркіт Нұрасыл сынды төрт-бес-ақ жігіт едік. Бүгінде сол Алаш мұрасын түгендеуді мансұқ еткен «Қыр балаларының» саны 378 адамға ұлғайып отыр. 

Өздеріңіз білесіздер, «Қыр баласы» Әлихан атамыздың туған елге, даласына деген сағыныштан туған әдеби есімі еді. Себебі Әлихан Бөкейханұлы 1907 жылдан бастап қазақ даласында тұру құқынан айырылды. Осы себепті ол Ресейдің Омбы, Орынбор, Мәскеу, Петербор сынды қалаларында тұруға мәжбүр болды. Біз осы экспедиция барысында ұлт көсемінің ізі қалған қалалардың барлығын да жүріп өттік. Бұған дейін де Омбы, Орынбор, Во­ро­неж қалаларына барып, архив қо­­­рында жұмыс істеген едік. Бұл осымен жетінші рет ұйымдастырылып отырған экспедиция. 

Осы жылдар ішінде қаншама шәкірттеріміз тәрбиеленіп шықты. «Qyr balasy» қоғамдық қоры мен Әлихан Бөкейхан Алаш ғылыми зерттеу институтының жанынан академиялық курстар ұйымдастырылды. Жас ғалымдарға ескі жазуларды үйреткен едік. Ұстаздарымыз осман, төте, шағатай, қадым жазуларын үйретті. Сонымен қатар архивпен жұмыс істеу, ғылыммен айналысу әдістемелері секілді дәрістер ұйымдастырылды. Міне соның нәтижесін көріп отырмыз. Шәкірттеріміз архивте өздерін жақсы жағынан көрсетті. Ескі құжаттарды ақтаруда алдарына жан салған жоқ.

Жалпы жоқ іздеу – өте сауапты іс. VII халықаралық «Алаш жолымен»(Ресей бағыты) ғылыми-танымдық экспедициясын сәтті де нәтижелі жүзеге асырып, аман-есен елге жеттік. Бір ай үй қарасын көрмеппіз. Осы экспедициялық жобаға жетінші рет жетекші болдым. Қасиетті сан! 

Бір сәтке тоқтап, аялдауға уақыт жоқ! 

Алдымызда ұлы жол, өтелмеген парыз, мойнымызда ауыр аманат жүгі тұр! Аман-есен болсақ, күзде тарихи Қазан шәріне барып қайтсақ деп жоспарлап отырмыз. Алла сәтін салса, алдағы уақытта «Алаш жолымен» халықаралық экспедиция жобасы Еуропа, Моңғолия, Түркия, Жапония мемлекеттерінде жалғасады деп жоспарлап отырмыз», – дейді «Qyr balasy» қоғамдық қорының негізін салушы Елдос Тоқтарбай. 

Мәдениет порталы