Артур Шопенгауэр. Дүние - ерік пен елес

Артур Шопенгауэр(Аударған Ш. Шағатаева)

Елес хақындағы дүние туралы

§1

«Дүние дегенің менің елесім»: әрбір жанды, әрі тани білетін тіршілік иесі үшін күшін жоғалтпайтын ақиқат, міне осы, алайда тек адам ғана оны рефлектифті - абстрактылы сана деңгейіне дейін көтере алатыны аян; және де егер ол шынында да осыны істейтін болса, онда сол адамда заттарға деген философиялық көзқарас туындайды. Сонда ол үшін: оның күнді де, жерді де білмейтіні, ал тек күнді көретін көзді, жерді сезінетін қолды ғана білетіні; оны қоршаған дүние тек елес ретінде ғана, яғни тек қана басқаға, елестенуші адамның өзіне, қатынасында ғана өмір сүретіні анық та күмәнсіз болып шығады. Егер де әлдеқандай a priori (көрегендік) айтылатын бір ақиқат бола қалса, онда дәл осы -ақиқаттың өзі, өйткені ол қандай да болмасын мүмкін және ойлауға сияды дейтін тәжірибенің басқа барлық формаларынан да, соның ішінде уақыт, кеңістік және себептіліктен де, асқан жалпылыққа ие форманың көрінісі болып табылады: олардың бәрі де оны алдын - ала тұспалдайды, сөйтіп егер де бұл формалардың әрқайсысы - ал оларды негіздеме заңының жекелеген түрлері деп мойындаймыз - елестердің тек жекелеген кластары үшін ғана мәнді бола ала- тын болса, онда, керісінше, объекті мен субъектіге ажырау осы кластардың бәрі үшін жалпы форма болып қызмет етеді; ал ол елестердің қандайын да болмасын, олар қай текке - абстрактылы немесе интуитивті, таза немесе эмпириялық - жатса да, жалпы алғанда оларды мүмкін қылатын және ойлауға болдыратын бірден - бір форма болып табылады. Сонымен, таным үшін берілгеннің бәрі де, яғни осы дүние түгелдей, субъектіге қатынасын алғандағы объект қана, аңдаушының аңдауы ғана, қысқаша айтқанда, елес ғана болып табылады дейтін ақиқаттан асқан күмәнсіз, басқалардың бәріне де тәуелсіз, дәлелдеуді де соншама қажет етпейтін ақиқат жоқ. Әрине, бұл қазіргіге де, қандай да болмасын еткенге де, қандай да болмасын болашаққа да, ең алыстағыға да, жақындағыға да тиесілі: өйткені бұл барлық осы айырмашылықтар орын тебетін уақыт пен кеңістіктің өзін қамтиды. Дүниеге жататынның және жата алатынның бәріне де міндетті түрде осы субъектімен уәжділіктің мөрі басылған және олар субъект үшін өмір сүреді. Дүние дегеніміз елес.

Бұл ақиқат соншалықты жаңа да емес. Ол Декарттың скептикалық ойлауларында - ақ кезігетін. Алайда, оны бірінші болып шешіле айтқан Беркли еді: ол сонысымен, оның ілімдеріндегі қалғанының бәрі дерлік жөнсіз болғанымен, философияға өлместей еңбек сіңірді. Мен қосымшада көрсеткенімдей, Канттың бірінші қатесі осы тезиске соқпай кетуінде болды. Керісінше, Вьясаға жатқызылатын Ведалар философиясының іргелі қағидасына айналған бұл негізгі ақиқатты үнді даналарының қаншама ертеде тани білгені туралы В.Джонс өзінің «Азиялықтардың философиясы туралы» («Asiatic researches», vol. IV, p. 164) деген соңғы трактатында былай куәландырады: "Веданта¹мектебінің негізгі догматы материяның бар екендігін, яғни тығыздықтың, керенаулықтың (непроницаемость) және созылмалықтың бар екендігін жоққа шығаруда емес (оларды жоққа шығару есуастық болар еді), ол туралы кәдімгі ұғымды түзетуде және де ол ақылды қабылдауға тәуелсіз өмір сүрмейді, өмір сүру мен қабылданушылық - айналмалы ұғымдар деген ұйғарымда". Эмпириялық реалдылықтың трансцендентальдық идеалдылықпен сайма-сай келуін осы сөздер жеткілікті түрде білдіреді.

Сонымен, бұл бірінші кітапта біз дүниені тек көрсетілген жағынан ғана - ол елес екендігінен ғана қарастырамыз. Алайда бұл көзқарастың, ол қаншама дұрыс болғанымен, бәрібір сыңаржақ екенін және, демек, әлдебір кездейсоқ абстракциядан туындағанын -мұны дүниені тек өзінің елесі деп қабылдауға деген әркімнің іштей қарсылығы білдіреді; екінші жағынан, алайда, ол ешқашан мұндай болжалдан арыла алмайды. Бірақ бұл көзқарастың сыңаржақтығын осы арада біздің басқы нүкте есебінде алып отырғанымыздай тікелей анық емес басқа бір ақиқаттың, ал бұл ақиқатқа тек терең зерттеу, бірдей еместі айыруға және барабарды бір-біріне қосуға негізделген бұрынғыдан ұқыптырақ жасалған абстракция апара алады, - ете байсалды және әркімді қорқыныш болмағанымен ойға шомдыратын ақиқаттың, - әркім - ақ "дүние дегеніміз менің еркімдегі айта алатын және айтуға тиіс ақиқаттың көмегімен келесі кітап толықтырады.

Бірақ оған дейін, демек, осы бірінші кітапта дүниенің біз басқы деп алып отырған жағын, танылу жағын үңіле қарастыру қажет; осыған орай барлық бар объектілерді, тіпті езіміздің денемізді де (мен мұны жуыр арада түсіндіре кетемін), еш қарсылықсыз тек елес хақында, оларды тек елес қана деп атап, қарастыруға тиіспіз. Біздің бұл арада абстракцияланып отырғанымыз - кейінірек бұл барлығы үшін күмәнсіз болып кетуі ықтимал - дүниенің басқа бір қырын құрайтын әрқашанда тек қана ерік, өйткені дүние дегеніміз, бір жағынан, түгелдейін елес, ал, екінші жағынан, түгелдейін ерік болып табылады. Ол да, бұл да бола алмайтын, ал өзіндік таза объект болатын реалдылық (өкінішке орай, Канттың арқасында оның өзіндік заты да соған айналып кеткені белгілі) , ол - ойдан шығарылған сұрықсыздық, оны бар деп топшылау философияның әр жерден бір жылт ететін от алауы болып табылады.

§2

Бәрін де танып білетін және ешкіммен де танылмайтын, бұл - субъект. Демек, ол дүниенің иегері, барлық құбылыстардың, кез келген объектінің жалпы да әрқашан бар деп саналатын шарты: өйткені өмір сүретіннің бәрі де тек субъекті үшін ғана өмір сүреді. Әркім езді өзін танымның объектісі болғандықтан емес, қайта танып білетін болғандықтан ғана осындай субъект деп та- бады. Алайда, оның денесі объект болып табылады, осыдан барып біз оны, бұл тұрғыдан алғанда, түйсінік деп атаймыз. Өйткені дене – объектілер арасындағы объект және де ол, тікелей объект²бола тұрғанымен, олардың заңдарына бағынады. Аңдаудың барлық объектілері сияқты ол кез келген танымның формаларында, көптіліктің өмір сүру тәсілі болатын кеңістік пен уақытта орын тебеді. Ал субъект, танып-білуші, ешқашанда танылмаған, ол бұл формаларда болмайды: керісінше, ол өзі әрқашан олармен алдын ала жорытылады, және де сонымен оған көптілік те және оның қарама -қарсысы бірлік те сай келмейді. Біз оны ешқашанда танып біле алмаймыз, ал ол, таным қайда орын тепсе де, танымның иесі болып қала береді.

Сонымен, дүние елес хақында - бұл жерде біз оны тек осы қатынаста ғана қарастырамыз -мәнді және бөлінбейтін екі жартыдан тұрады. Олардың біріншісі - объект: кеңістік пен уақыт, және де солар арқылы көптілік те оның формасы болып табылады. Екінші жартысы, субъект, кеңістік пен уақыттан тысқары орналасады: өйткені ол әрбір елестенуші жан иесінде әбден әрі айрылмастай орын тебеді. Сондықтан бұлардың бірден -біреуінің өзі, миллиондаған осындай жан иелері сияқты, елес хақындағы дүниені объектімен тұтас толықтырады; ал егерде жалғыз деген жан иесі жоқ бола қалса, онда елес хақындағы дүние де ғайып болар еді. Бұл жартылар, сонымен, тіпті ой жүзінде де бөлінбейді, өйткені олардың әрқайсысы тек екіншісі арқылы болмысқа ие бола алады және сол үшін мәнді болады, сонымен бірге өмір сүріп, бірге жоқ болады. Олар бір-бірін тікелей шектейді: объект басталған жерде субъект бітеді. Бұл шекараның жалпылығы дәл мынадан байқалады: кез келген объектінің мәнді және де сондықтан жалпылама формалары болып табылатын уақыт, кеңістік және себеп- тілікті біз объектінің езін танып білмей, жалғыз субъектіден бастап - ақ тауып та, әбден танып біле де аламыз, яғни, Кант тілімен айтқанда, олар a priori³біздің санамызда бар. Бұл - Канттың басты және де ете үлкен еңбегі болып табылады...

§3

Біздің барлық елестеріміз арасындағы басты айырмашылық интуитивті мен абстрактылының арасындағы айырмашылыққа келіп саяды. Соңғысы елестердің тек бір ғана класын - ұғымдарды құрайды, ал бұлар жер бетінде тек жалғыз адамның ғана игілігіне жатады, сөйтіп оның барлық жануарлардан оны бөлектеп тұратын ұғымдарға деген қабілеті баяғыдан зерде деп аталады.

Бұл абстрактылы елестерді біз кейін ерекше қарастырамыз: алдымен тек интуитивтік елес туралы ғана айтамыз. Ол бүкіл дүниені, немесе тәжірибенің, оның мүмкіндігінің жағдайларын бірге қоса алғандағы, жиынтығын қамтиды. Бұдан бұрын айтылғандай, мынау Канттың ашқан өте маңызды жаңалығы болып табылады: тәжірибенің аталған осы жағдайлары, осы формалары, яғни оны қабылдаудағы ең жалпысы, оның барлық көріністеріне бірдей тиісті болатыны, — уақыт пен кеңістік - өзді өзінен, ез мазмұнына еш тәуелсіз, тек абстрактылы ойлаудың ғана емес, тікелей андаудың да пәні бола алатыны. Және де мұндай андау қайталау арқылы тәжірибеден алынған қияли бейне емес, оның бірақ тәжірибеден тәуелсіздігі соншама, керісінше, тәжірибені соған тәуелді деп са- нау керек, өйткені кеңістік пен уақыт қасиеттері, аңдаудың оларды a priori танып білетініндей, мүмкін болар кез келген тәжірибе үшін ол қайда болмасын бағынатын заңдар күшіне иемденеді. Міне, осы себепті негіздеме заңы туралы өзімнің трактатымда мен уақыт пен кеңістікті қарастырған едім, өйткені олар, елестердің ерекше және дербес класы ретінде, таза және мазмұннан ада түрінде аңдалады. Андаудың аталған жалпылама формаларының Кант ашқан мынау қасиеті — олардың өзді - өзінен ап - айқындығы әрі тәжірибеге тәуелсіздігі және де оларды барлық өз заңдылығында танып білуге болатындығы, ал өзінің жаңылмайтындығымен әйгілі математика осыған негізделген - тін, - қаншама маңызды болғанымен, олардың тағы бір қасиетінің - себептілік және дәлелдеу принципі ретінде тәжірибені анықтайтын және пікірлерді негіздейтін заң ретінде ойлауды анықтайтын негіздеменің жеткіліктілігі принципі бұл арада мен болмыстың негізі деп атаған әрі уақытта оның мезеттерінің тізбектелуі, ал кеңістікте шексіз өзара бір-бірін анықтайтын оның бөліктерінің орналасуы болып табылатын мүлде ерекше формаға ие болуының, - маңыздылығы еш кем емес.

Менің кіріспе трактатымнан кімде - кімге негіздеме заңының мазмұнының,оның түрлерінің әр түрлілігіне қарамастан, әбден тепе - тең екендігі анықталса, бұл заңның ішкі мәнін ұғыну үшін оның формаларының, атап көрсеткенде, ең қарапайымы дегенін танудың қаншалықты маңызды екеніне соньщ көзі жетеді, ал мұндай форма деп біз уақытты мойындадық. Онда әрбір мезеттің өз әкесіндей болатын алдыңғысын құртып қана, өзі де соншалықты тез арада құрып кетуі үшін өмір сүретініне ұқсас; өткен мен болашақтың (өз мазмұнының нәтижелерін сырт алғанда) дәл кез келген түс керу сияқты түкке тұрғысыздығына, ал қазіргі тек олардың арасындағы көпке созылмайтын және орнықсыз шекара іспеттес болатынына, дәл осылай осы түкке тұрғысыздықты біз негіздеме заңының барлық басқа формаларында да байқаймыз, сөйтіп уақыт та, кеңістік те, және де оларда бардың бәрі де, яғни себеп дәйектемеден туындайтынның бәрі де, бәрі тек салыстырмалы ғана болмысқа ие, тек басқа арқылы және өзі тектес, яғни дәл солай өмір сүретін, басқа үшін ғана өмір сүреді. Бұл көзқарастың мәні байырғы: сол арқылы Гераклит заттардың мәңгілік ағымына деген езінің ойын білдірген; Платон оның пәнін әрқашан қалыптасуда, бірақ ешқашан қалыптасып бітпейтін әлдене есебінде тұқырта қарастырған; Спиноза мұны бірден-бір бар және болатын бірегей субстанцияның акциденциясы ғана деп атаған; Кант осылай танылғанды қарапайым құбылыс есебінде өзіндік затқа қарама - қарсы қойған; соңында, үнділердің көне даналығы былай дейді: "бұл Майя⁴, алдаудың жамылғысы, күнәһарлардың көзін тасалап, дүниені бар деп те, жоқ деп те айтуға келмейтіндей етіп керуге мәжбүр етеді; өйткені ол керген түске ұқсас, жолаушы алыстан су екен деп қалатын күннің құмдағы сәулеленуіне немесе оған жылан болып көрінетін лақтырылып тасталған арқанға ұқсас. (Мұндай салыстырулар Ведалар мен Пурандарда⁵көп қайталанады). Осы ойшылдардың бәрінің мегзеп және айтып отырғаны негіздеме заңына бағынатын, біз қазір елес хақындағы дүние деп қарастырып отырғанның дәл өзі болып табылады.

§4

Негіздеме заңының уақыттың өзіндік таза желісінде көрінетін және барша санау мен есептеуге тірек болатын бұл түрін кім танып білсе, сол сонымен бірге уақыттың бар мәнін де танып білер болғаны. Ол - негіздеме заңының дәл осы түрінен артық ешнәрсе де емес және оның басқа қасиеттері де жоқ. Бірізділік - негіздеме заңының уақыт желісіндегі формасы; бірізділік - уақыттың толық мәні. Кімде-кім негіздеме заңының таза аңдауды кеңістіктегі билігін танып білген болса, сол сонымен бірге кеңістіктің де бар мәнін танып болғаны, өйткені соңғысы түгелімен оның бөліктерінің бір-бірі арқылы өзара, анықталу мүмкіндігінен басқа, ал бұл орналасу деп аталады, ешнәрсе де емес. Кейінгісінің егжей-тегжейін қарастыру және одан туындайтын нәтижелерді абстрактылы ұғымдарға айналдыру (қолдануға ыңғайлырақ болуы үшін) бүкіл геометрияның мазмұнын құрайды. Дәл сол сияқты, кім аталған формалардың (уақыт және кеңістік) мазмұнын, олардың түйсінімділігін, яғни материяны, билейтін негіздеме заңының дәл осы түрін танып білсе, басқаша айтқанда: кім себептілік заңын танып білсе, - сол сонымен бірге материя атаулының бүкіл мән-жайын да таныған болады, өйткені соңғысы түгелімен себептіліктен басқа ешнәрсе де емес және солай екеніне бұған зер салып, жете ойланған әркімнің де тікелей көзі жетпек. Материяның болмысы - оның әрекеті; оның өзге болмысы тіпті ойға да қонбайды. Тек әрекет арқылы ғана ол кеңістікті толтырады, уақытты толтырады; оның тікелей объектіге (ол да материя) әсер етуі - өзі де тек сонда ғана орын тебетін андаудың шарты; әлдебір материалдық объектінің басқа материалдық объектіге әсерінің нәтижесі соңғысының тікелей объектіге енді тек бұрынғыдан басқаша әсер етуінен ғана танылады және де аталған нәтиже тек қана осы болады. Сонымен, себеп пен әрекет - материяның барлық мәні осында: оның болмысы - оның әрекеті (бұл жөнінде толығырақ негіздеме заңы туралы трактаттан қар., §21). Сондықтан да материалдықтың бүкіл жиынтығы шындық" деп өте сәтті аталған; бұл сөз реалдылықтан гөрі анағұрлым құнарлырақ. Материяның әсер ететіні тағы да сол материя: оның барлық болмысы мен мәнісі, сонымен, тек бір бөлігі екінші бөлігінде туғызатын заңды өзгерістен ғана құралған, сондықтан оның бар болмысы мен мәнісі тек оның шеңберінде ғана күші бар қатынасқа сәйкес, өзі де түгелдей қатысты болмақ, демек, әбден уақытқа ұқсас, кеңістікке ұқсас.

Бірақ уақыт пен кеңістік, әрқайсысы өзінше, материясыз да көзге елестетіледі, ал материя оларсыз елестетілмейді. Одан ажыратылмас форманың өзі кеңістікті алдын ала тұспалдайды, ал материяның бар болмысын құрайтын әрекет әрқашан қандай да болмасын бір өзгеріске, яғни уақытта анықталуға қатысты болады. Кеңістік пен уақыттың материямен алдын ала жорытылуы тек жәй ғана әрқайсысы өздігінше болып жатпайды, оның мәні екеуінің қосылуында, өйткені, оның мәнісі әрекетте, себептілікте жатыр. Бүкіл ойға сыйымды, сансыз құбылыстар мен күйлер шексіз кеңістікте біріне-бірі қысым жасамай, бірінің жанында бірі тұра беруіне болар еді немесе біріне бірі кедергі болмай, шексіз уақытта бірінің соңынан бірі кезе беруіне болар еді. Онда олардың біріне бірінің қажетті қатынасы мен сол қатынастың заңы мүлдем керек болмас та және тіпті қолданылмас та еді. Демек, онда, кеңістіктегі бүкіл бірлестігіне қарамастан және уақыттағы бүкіл өзгерістеріне қарамастан, бұл екі форманың әрқайсысы өз бетінше және басқасымен байланыссыз күйде орналасып, не ағылып жатқан кезде, әлі ешқандай себептілік болмас еді, ал соңғысы материяның нағыз мәні болғандықтан, онда материя да болмас еді. Сонымен, себептілік заңымен күйлердің тек бір уақыттағы ғана тізбегі емес, белгілі бір кеңістікке тізбегі және де белгілі бір орындағы күйлердің бар болуы емес, олардың дәл осы орында және белгілі бір уақытта болуы анықталады. Себептілік заңы бойынша орнайтын өзгеріс, яғни алмасу, әрқашан да - бірден және байланыста -кеңістіктің белгілі бір бөлігіне және уақыттың белгілі бір бөлігіне қатысты болады. Сондықтан себептілік кеңістікті уақытпен біріктіреді. Бірақ біз материяның бүкіл мәнісі әрекетке, яғни себептілікте жатыр деп тапқанбыз. Демек, онда да кеңістік пен уақыт бірлестірілуі тиіс, яғни ол өз бойында уақыттың да, кеңістіктің де қасиеттерін қатар алып жүруі тиіс (олар біріне-бірі қалай қарсылық жасаса да), және ол өз бойында солардың әрқайсысында жеке алғанда өздігінен мүмкін болмайтынды, атап айтқанда, уақыттың жылжымпаз ағымдылығы мен кеңістіктің сірескен, мызғымас тұрақтылығын біріктіруі тиіс; шексіз бөлінушілігін ол екеуінен де алған. Оның ең алдымен не қасында дегенді білмейтін уақыттың бір ғана өзінде, не бұрын, кейін немесе қазірді білмейтін кеңістіктің бір ғана езінде болуы мүмкін емес қатар өмір сүрушілікті соңынан ілестіргені міне, сондықтан. Ал көптеген күйлердің қатар өмір сүруі, тегінде, шындықтың мәнін құрайды, өйткені сол арқылы ғана болушылық мүмкіндігі күйтасады, ал соңғысы болушымен қатар орын тепкендердің тек нақ сол алмасуынан ғана танылады; бірақ, екінші жағынан, тек алмасуға қатысып отырған болушының арқасында ғана алмасу өзгеріс, яғни сапа мен форманың ауысуы сипатына ие болады, ал субстанция, яки материя⁶, сақталып қала береді. Кеңістікті тек бір ғана өзінде дүние мүкіс және қозғалмас, кейінсіз, өзгерістерсіз, әрекетсіз болар еді, ал әрекеттің нышанынсыз материяның елесі де жоқ қой. Уақыттың бір ғана өзінде бәрі де ақпалы болар еді: тұрақтылық, қасында деген, болмас еді, бірге деген, ал демек, болушылық та болмас еді: сайып келгенде, тағы сол материя да болмас еді. Тек уақыт пен кеңістіктің бірігуінен ғана материя, яғни катар өмір сүрушілік және сондықтан болушылық мүмкіндігі, ал одан күйлері алмасқан жағдаяттағы субстанция тұрақтылығының мүмкіндігі туындайды". Түбінде уақыт пен кеңістіктің қосылысы бола тұра, материя түгелдейін екеуінің де белгілерін өзінде қамтыған. Ол өзінің кеңістіктен жаратылғандығын, біршама, өзінен ажыратылмас формасымен, ал әсіресе (алмасу тек уақытқа тән, соның бойында ғана орын тепкен, ал өздігінен тұрақты ешнәрсе емес) өзінің тұрақтылығымен (субстанциясымен) дәлелдейді, сондықтан соңғысының априорлық айқындығы түгелімен кеңістіктің айқындылығынан туындала алады. Ал өзінің уақыттан жаратылғандығын ол өз сапалылығымен (акциденциясымен) аңғартады; кейінгісі әрқашан да тек қана себептілік, басқа материяға әрекет, яғни өзгеріс (уақыттық ұғым ретінде) болады және онсыз материяның бар екендігі ешқашан аңғарылмайды. Ал бұл әрекеттің заңдылығы әрқашан бірден кеңістік пен уақытқа қатысты және тек сондықтан ғана маңызды. Бұл уақытта бұл орында қандай күй орнығуы тиіс - себептіліктің заң ретіндегі күш өрісін қамтитын анықтама міне тек осы. Материяның негізгі анықтамаларының біздің танымның бізге a priori белгілі формаларынан осы шығарылуына оның кейбір қасиеттерін (дәлірек айтқанда - кеңістіктің толымдылығын, яғни керенаулығын, яғни әрекеттілігін, одан кейін, созылмалылығын, шексіз бөлінгіштігін, сақталымдылығын, яғни қыйрамастығын және, ақырында, қозғалғыштығын) біздің a priori танып - білетіндігіміз негізделген; ал, керісінше, ауырлық, ол енді аса ерекше болмаса да, дегенмен, a posteriori танылатынға жатқызылуы тиіс, алайда, Кант «Жаратылыстанудың метафизикалық бастамаларында» оны a priori танылады деп санаған.

Алайда, объект жалпы тек субъект үшін ғана оның елесі ретінде қалай өмір сүретін болса, сол сияқты елестердің әрбір ерекше сыныбы да субъектте, сонау немесе басқа бір танымдық қабілет деп аталатын, тек дәл сондайлық ерекше анықталу үшін ғана өмір сүреді. Толтырылмаған формалар ретіндегі уақыт пен кеңістіктің ездігінен алғандағы, әрқайсысының субъективтік коррелатын Кант таза сезімділік деп атаған; бұл атаудың, Кант бұл жерде бірінші болып жол салғандықтан, сақталып қалуына да болады, бірақ ол онша сәтті болмады, өйткені материяны сезімділік әрдайым алдын ала тұспалдап отырады. Материяның, немесе себептіліктің (бұл екеуі бір) субъективті коррелаты пайым болады, одан асар ол ештеңе де емес. Себептілікті танып білу - міне, оның жалғыз ғана міндеті, оның ерекше, ұлы, баршаны қамтитын, түрлі - түрлі қолданысы бар, ал, солай бола тұра, өзінің барлық көріністерінде өзді - өзіне сөзсіз тепе-тең қабілеті. Керісінше, кез-келген себептілік, оған орай кез-келген материя, ал онымен бірге бүкіл болмыс, тек пайым үшін, пайым арқылы, пайымда ғана өмір сүреді. Пайымның бірінші, ең қарапайым және әрқашанғы көрінісі - ол шын дүниені андау; ол түгелімен әрекеттен себепті танып білу бо¬лып табылады, сондықтан әрбір аңдау парасатты болады. Оған жетуге сонда да ешқашан болмас еді, егер де белгілі бір әрекет тікелей танылмаса және осылай бастапқы нүкте ретінде қызмет етпесе. Бұл - тірі тәндерге жасалатын әрекет, соған орай олар субъектінің тікелей объектісі болып шығады: бүкіл басқа объектілердің аңдалуы солар арқылы жүзеге асырылады. Әрбір тірі тәннің басынан кешіп жатқан өзгерістері тікелей танылады, яғни түйсініледі, ал бұл әрекет сол мезетте-ақ оның себебіне жатқызылатын болғандықтан, соңғысының объект ретіндегі аңдалуы да пайда болады. Бұл ұласу абстрактылы түсініктермен ой қорытындылау емес, ол рефлексияның дәнекерлігінсіз, бассыз - көзсіз емес, тікелей, қажетті түрде және дұрыс жүзеге асырылады. Бұл таза пайымды танып білудің тәсілі, онсыз (таза пайымсыз) ешқашан аңдау болмас еді, ал тек ешбір мағынасыз бірінің соңынан бірі ерген тікелей объект өзгерістерінің, егер олардың ерік үшін азап немесе ләззат ретінде мәнділігі болмаса, тек бұлыңғыр, өсімдіктердегі сияқты, сезімі ғана қалар еді. Ал күннің шығуымен сыртқы дүние қалай айқындалса, солай пайым бір соққысымен, езінің жалғыз, қарапайым функциясымен бұлыңғыр, ештеңе де айтпайтын сезімді - аңдаушылыққа айналдырады. Көздің, құлақтың, қолдың түйсіктері - аңдау емес, ол - бар болғаны жай ғана сезімдік берілгендер. Пайым әрекеттен себепке ауысқанда ғана, оның алдында аңдау ретінде кеңістікте өзінің түр - сипаты бойынша құбылмалы, езінің материясы бойынша (өйткені пайым кеңістік пен уақытты материя, яғни шындық елесінде біріктіреді) мәңгі-бақи өмір сүретін дүние көсіледі. Бұл дүние елес ретінде, тек пайым арқылы ғана өмір сүре тұра, тек қана пайым үшін де өмір сүреді. Өзімнің "Көру және түс туралы" трактатымның бірінші тарауында сезімдер жеткізетін мәліметтерден пайым қалай андаушылық туғызатынын, бір объектінің өзінен әртүрлі сезімдер арқылы алынған әсерлерді салыстырудан бала қалай аңдаушылыққа үйренетіндігін, көптеген сезімдік феномендерді - екі көзбен жәй көру, қылыйлықтан, немесе бірінің соңында бірі тұрған заттардың, әртүрлі қашықтықта бола тұра, бір мезгілде көзбен қабылдануынан қосарланып көрінуі және сезім органдарындағы кенеттен болатын өзгерістерден пайда болатын басқа да әртүрлі сағымдарды түсіндірудің кілті қалайша дәл осының өзінде ғана жатқандығын мен көрсеткен едім. Ал одан да толығырақ және тереңірек бұл маңызды сұрақты мен езімнің негіздеме заңы туралы трактатымның екінші басылымында баяндағанмын. Ондағы айтылғанның бәрі бұл жерде әбден - ақ орынды болар еді және, негізінде, осында қайталануы тиіс еді, бірақ маған өз-өзімнен көшіру басқалардан көшірген қандай болса, дәл сондай дерлік жиренішті болған соң, және мен оны бәрібір сондағыдан артық баяндай алмайтын болғандықтан, мұнда қайталап жатудың орнына, аталған шығарманы белгілі деп санай отырып, мен соған сілтеймін.

Балалардың және операцияға ілінген туа соқырлардың қалай оқитындығы; екі еселеніп, екі көзбен, қабылданғанды жәй көру; өздерінің әдетті күйінен тайған кезде сезім органдарының қосарлап керуі мен сезуі; объектілердің көз ішіндегі образдары төңкеріңкі бола тұра, олардың тік болып көрінуі; ішкі функцияларды ғана құрайтын түстің сыртқы заттарға ауысуы, көз қызметінің қарама - қарсы бөлінуі; ақырында, стереоскоп, осының барлығы мейлі, қандай болса да кез келген аңдауым тек жәй ғана сексуалды емес, парасатты екендігінің мызғымас және қатеге шығаруға болмайтын дәлелдері, яғни себепті әрекеттен таза пайымды тану болады және, соған орай, себептілік заңын алдын ала тұспалдайды, ал әрбір андауым, сондықтан да өзінің барша бастапқы мүмкіндігіндегі тәжірибе де, себептілік заңының танылуына тәуелді, ал ешбір керісінше емес, яғни, Юмның тек осы ой – пікірлермен - ақ жоққа шығарылатын скептицизмінің пайымдайтынындай, себептілік заңын танып-білу тәжірибеге тәуелді емес. Өйткені себептілікті танып - білудің қандай да болмасын тәжірибеге тәуелсіздігін, яғни оның априорлылығын, қандай да болмасын тәжірибенің тек соған тәуелділігінен ғана сайып шығаруға болады, ал бұны өз кезегінде тек осында келтірілген әдіспен (жаңа ғана атап өтілген жерлерде баяндалған), аумағында әрқилы тәжірибе құрсалған андаудың жалпы езінің ішінде-ақ себептілікті танып-білудің орын тепкендігін, яғни аңдау әзінің тәжірибеге қатынасында түгелдейін априорлы екендігін, оны тұспалдамай, керісінше, шарт ретінде онымен алдын ала жорытылатындығын дәлелдеу арқылы ғана істеуге болады. Бірақ бұны Кант қолданған және мен өзімнің негіздеме заңы туралы трактатымның 23-§- інде сынға алған тәсілмен дәлелдеуге болмайды.

§5

Бірақ, аңдау себептілікті тану арқылы іске асатындықтан, объект пен субъектінің арасында себеп пен әрекет қарым-қатынасы бар деген үлкен жаңылыс ойдан сақтану керек; керісінше, мұндай қарым-қатынас әрқашан тек тіке және жанама объектінің арасында ғана болады, яғни әрқашан тек қана объектілердің арасында болады. Дәл осы қате жорамалға сыртқы дүниенің реалдылығы туралы қисынсыз талас негізделген, бұл таласта догматизм мен скептицизм, біріне бірі қарсы шығады, оның үстіне біріншісі біресе реализм, біресе идеализм бет-бағдарын ұстайды. Реализм пәнді себеп ретінде жорамалдайды және оның әрекетін субъектке аударады. Фихтенің идеализмі объектіні субъектінің әрекеті деп санайды. Ал бірақ субъект пен объектінің арасында негіздеме заңы бойынша қарым-қатынас тіптен жоқ болғандықтан, пікірлердің онысы да, мұнысы да ешқашан дәлелденіле алмаған және скептицизм ол екеуіне де олжалы шабуыл жасап отырған. Өйткені қалай негіздеме заңы шарт ретінде андау мен тәжірибенің әрқашан алдында жүрсе және сондықтан да олардан оны танып-білу мүмкін емес болса (Юм ойлағандай), солай объект пен субъект, бірінші шарт ретінде, қандай да бір танымның және, соған орай, жалпы негіздеме заңының да әу бастан-ақ алдында озып жүрген, себебі соңғысы әрбір объектінің тек қана формасы, оның аңғарылуының міндетті тәсілі; объект болса, әрқашан субъектті алдын ала тұспалдайды, сондықтан ол екеуінің арасында себеп пен салдар қатынасы болуы мүмкін емес. Менің негіздеме заңы туралы трактатымның мақсаты бүл заңның мазмұнын әрбір объектінің маңызды формасы ретінде, яғни әрбір объективтік болмыстың ортақ тәсілі және объектіге объект ретінде ғана тән дүниені көрсету болды, бірақ объект болғандағы барлық жерінде, өзінің қажетті коррелаты ретінде субъектті алдын ала тұспалдайды, сондықтан соңғысы әрқашан негіздеме заңының ықпалынан тыс қалады. Сыртқы дүниенің реалдылығы туралы пікірталастың негізінде аталған заңның өрісіне субъектті де нақ осы дұрыс емес енгізу жатыр; бұл жаңылыс ой тұрғысынан аттана отырып, ол өз-өзін ешқашан түсіне алмаған. Бір жағынан, реалистік догматизм, елесті объектінің әрекеті ретінде қарастырып, оларды - елес пен объектіні -бөлгісі келеді, ал шындығында олардың екеуі де бір; ол елестен мүлде басқа себепті -субъекттен тәуелсіз өзіндік объектіні қабылдағысы келеді, ал оны тіпті ойлауға да болмайды, өйткені объект өз ретінде - ақ әрқашан субъектті алдын ала тұспалдап тұрады және сондықтан да әрқашан оның тек елесі болып қалады. Дәл сол жаңылыс жорамалдан басталып, скептицизм бұл көзқарасқа қарама-қарсы: біздің оны әрқашан себеп емес, тек әрекет қана деп білеміз,, яғни біз болмысты ешқашан танып-білмейміз, ал әрқашан - тек объектілердің әрекетін ғана деп ұйғарады; алайда соңғысы біріншісіне мүлде ұқсамауы да, тіпті бүтіндей дұрыс емес түсінілуі де мүмкін, өйткені себептілік заңы тәжірибеден ғана шығарылуы тиіс, ал соңғысының реалдылығы дәл солай тағы да оған негізделуі тиіс. Бұған - екеуіне де дәріс ретінде — ескерте кету керек, біріншіден, объект пен елес - екеуі де бір; екіншіден, көрнекі нәрселердің болмысы - бұл олардың нақты әрекеті және дәл осы соңғысында заттың шындығы құрсалған, ал объект болмысының субъект елесінен тыс болуын және реалдық зат болмысының оның әрекетінен тыс болуын та- лап етудің тіпті ешбір жөні жоқ және қайшылық болып табылады; сондықтан түйсікпен қабылданған қандай да болмасын объектінің әрекет тәсілін танып-білу сол объектінің өзін де жете қамтиды, өйткені ол - объект, яғни елес, себебі одан артық оның ішінде танып-білуге ешнәрсе қалмайды. Бұл мағынада кеңістік пен уақытта аңдалатын, өзін таза себептілік ретінде көрсететін дүние қалтқысыз реалды; және ол өзді-өзін нендей етіп аңғартса, сөзсіз, езі де дәл сол болмақ, ал ол езін түгелдейін және қалдықсыз себеп- тілік заңы бойынша байланыстырылған елес ретінде аңғартады. Оның эмпирикалық реалдылығы - осында. Ал екінші жағынан, әрбір себептілік тек пайымда және пайым үшін өмір сүреді және, соған орай, баршалық бұл реалдық, яғни әрекетті дүние сол өз тұрғысында әрқашан пайыммен уәжделген және онсыз - түк емес. Алайда, тек сондықтан ғана емес, ал жалпы алғанда бір объектіні де субъектісіз ойлауға болмайтындығынан - ақ, сыртқы дүниенің реалдылығын оның субъекттен тәуелсіздігінен көретін мұндай догматикалық түсінуді біз мүлде тойтарып салуымыз керек. Объект атаулының бүкіл дүниесі - елес және елес болып қала береді, нақ сондықтан да ол әбден және мәңгілік субъектпен уәжделген, яғни трансценденттік идеалдылыққа ие. Алайда, соған орай ол - өтірік емес және сағым да емес: ол езі шынында қандай болса, өзін дәл сондай ғып көрсетеді, - елес ретінде, тіпті ортақ байланысын негіздеме заңы құрайтын елестердің қатары да ретінде. Дүние сол өз күйінде дені сау пайымға тіпті өзінің ішкі мәнінде де түсінікті және онымен әбден түсінікті тілде сөйлейді. Тек данасынуымен бұрмаланған ақыл ғана оның реалдылығы ту-ралы айтыса алады және бұл әрқашан негіздеме заңын дұрыс емес қолданудан шығады: соңғысы барлық елестерді, олар қай сыныпқа жатпасын, бір-бірімен байланыстырып тұрса да, бірақ оларды субъектпен немесе субъект те болмайтын, объект те болмайтын, ал тек объектінің негізі ғана болатын сондай бір нәрсемен ешқашан да байланыстырмайды; ондай байланыс туралы ойдың өзі де - қисынсыздық, өйткені тек объектілер ғана негіз бола алады және сонымен бірге әрқашан тек объектілердің ғана.

Егер сыртқы дүниенің реалдылығы туралы бұл сұрақтың пайда болуын жақынырақ зерттесек, онда біз негіздеме заңының оның өрісінен тысқары жатқанға қатысты аталғандай қате қолданылудан басқа, тағы оның формаларының ерекше араласуы қосылатындығын табамыз, дәлірек айтқанда: оның тек ұғымдарға, немесе абстрактылы елестерге ғана қатысты формасы көрнекі елестерге, реалдық объектілерге көшіріліп, күйтасу игі іздемесі ғана бар болуы мүмкін объектілерден таным негіздемесі талап етіледі. Абстрактылы елестерге, пайымдауларға біріктірілген ұғымдарға негіздеме заңы, әрине, келесі мағынада үстемдік жасайды: олардың әрқайсысы өзінің құндылығына, маңыздылығына, қарастырылып тұрған жағдаятта ақиқат аулы барлық өзінің тіршілігіне, тек өзінен тысқары тұрған соған орай, оған әрқашан қайтып келу қажет болатын.

Негіздеме заңының барша мән-жайын, объект пен субъектінің қарым-қатынасын және сезімдік аңдаудың ақиқатты қасиеттерін зерттеген соң, аталған сұрақ езді езінен жоқ болуға тиіс еді, өйткені онда ешбір мән қалмаған-ды. Бірақ аталған, таза ой желісінен пайда болуымен қатар, оның мүлдем басқа да, тегінде эмпирикалық, қайнар көзі бар, дегенмен мұнда да ол әлі спекулятивтік мақсаттарда қойылады. Соңғы мағынасында оның мәні біріншісіндегіден гөрі анағұрлым түсініктірек. Ол былай: біз түс көреміз - өміріміздің бәрі түс емес пе екен? Немесе, айқынырақ: түстер мен шындықты, қиял мен реалдық объектілерді айыру үшін сенімді өлшем бар ма? Қияли аңдаудың реалдылымен салыстырып Караганда жандылығы мен анықтығының кем болуына сілтеу ешбір назарға тұрарлық емес, өйткені бұлай салыстыру үшін оларды бір бірімен тікелей әлі ешкім де салғыластырған емес, ал салыстыруға мүмкін болғаны тек түстің естелігі мен нағыз шындық қана. Кант сұрақты былайша шешкен: «Елестердің себептілік заңы бойынша өзара байланысы өмірді түстен ажыратады». Ал бірақ барлық жекелік негіздеме заңы бойынша түсте де оның барша формаларында байланысқан, сөйтіп бұл байланыс тек қана өмір мен ұйқының және жеке түстердің арасында үзіледі. Канттың жауабы сондықтан былай ғана айтылуы мүмкін болар еді: ұзақ түс (өмір) негіздеме заңы бойынша үздіксіз байланыстылығымен ерекшеленеді, бірақ ол қысқа түстермен байланысты емес. Дегенмен, кейінгілердің әрқайсысының өздігінше тура сондай байланылыстылығы болады; сонымен, соңғылар мен біріншінің арасында бұл көпір бұзылғанды, ал оларды осы белгісі бойынша ғана ажыратады да. Алайда, мұндай критериймен зерттеу, - бір нәрсе түске кірді ме, жоқ өңінде болды ма, - ете қиын және көбінесе мүмкін емес: өйткені әрбір бастан кешкен оқиға мен берілген мезеттің арасындағы себеп- тік байланысты біз үзбеден үзбеге ізімен бақылап отыруға мүлде дәрменсізбіз, бірақ та бұның негізінде осындай оқиға түске кірді деп әлі ұйғара да алмаймыз. Сондықтан шындық өмірде түсті реалдылықтан айыру үшін әдетте бұндай зерттеуді қолданбайды. Ол үшін жалғыз ғана дұрыс өлшем болып іс жүзінде тек оянудың таза эмпирикалық критерий қызмет етеді: соңғысы түске кірген және реалдық оқиғалар арасындағы себептік байланысты тікелей және сезінерліктей-ақ бұзады. Бұны Гоббстың «Левиафанының» 2 - ші тарауындағы ескертуі тамаша растайды, ал дәлірек: біз тіпті ояна салып та түстерімізді оп-оңай шындық ретінде қабылдаймыз, егер байқамай, киіммен ұйықтап қалсақ, әсіресе егер біздің барлық есіл -дертіміз түсімізде бізді дәл өңіміздегідей толғандыратын қандай да бір іске немесе көкейтесті ниетке берілген болса; бұл жағдаяттарда біз оянуымызды ұйықтауымыздағыдай - ақ аз байқаймыз - ұйқы шындықпен ұласады да, онымен араласып кетеді. Сонда, әрине, Канттың критерийін қолдану ғана қалады; ал егер одан кейін де шындықпен себептік байланысты немесе оның жоқтығын - анықтау тіпті мүмкін емес болса, ал мұндай жиі болып тұрады, онда белгілі оқиға түске кірді ме, жоқ шынында болды ма - мүлдем шешілмей қалады. Мұнда шынымен де өмір мен түс арасындағы тығыз туыстық біздің алдымыздан тым айқын шығып тұр; оны мойындауға ұялмай-ақ қояйық, көптеген ұлы ақылдар оны мойындап және айтып та қойған болатын. Ведалар мен Пурандар, өздері Майяның матасы деп атаған реалдық дүниені түгелдейін танып білу үшін, ұйқыдан асқан ешбір теңеуді білмейді және оны басқа кез - келгенінен жиірек қолданады. Платон адамдар тек ұйқысында ғана өмір сүреді, философ қана ояу болуға тырысады деп талай рет айтады. Пиндар (П. 135): адам - көлеңкенің ұйқысы, - деп сипаттайды, Софоклдың айтуынша:

Жер емізгеннің бәрі де –

Жеңіл елес пен бос көлеңке ғана.

(Аякс, 125)

Оның жанында бәрінен абыройлырақ шыққан Шекспир болды:

Болса қандай түстеріміз,

Біз де сондай жасалған.

Қысқа өмір күндеріміз

Ұйқымен шырмап тасталған.

(Буря, 4,1)

Ақырында, Кальдеронның бұл көзқарасты мойындағаны соншалықты, тіпті оны «Өмір -ол ұйқы» атты өзінің әлдебір метафизикалық драмасында бейнелеуге әрекет жасаған.

Ақындардан алынған осыншама көп дәйексөздерден кейін, маған да теңеу қолдануға рұқсат болсын. Өмір және түстер - бұл бір кітаптың беттері. Қисынымен оқу реалдық өмір деп аталады. Ал біздің оқуымыздың әдеттегі мезгілі (күн) соңына жетіп, демалыс уақыты келгенде, біз кітаптың беттерін жиі бекерден бекер әлі де аудара береміз де, ретсіз және байланыссыз біресе бір, біресе басқа, кей кезде оқылған, кей кезде әлі белгісіз, ал бірақ әрқашан сол кітаптың өзінің беттерін ашамыз. Бұндай бөлек оқылатын бет шынында да ретімен оқумен байланыссыз болады, ал бірақ осыған бола ол одан соншама кем түспейді: өйткені тұтас ретімен оқу да дәл сол сияқты кенет басталып, кенет аяқталады, сондықтан онда да бөлек бетті, бірақ тек көлемі ғана үлкен, көру керек.

Сонымен, жеке алған түстердің реалдық өмірден айырмашылықтары оны үнемі ішінен құрсаған тәжірибенің жалпы байланысына кірмегендігінде болса да және осы айырмашылықты ояну көрсетіп тұрса да, соған қарамастан дәл сол тәжірибе байланысы нағыз өмірдің өзіне жағады, оның формасы ретінде, және өз кезегінде түс өзінен ішкі байланысын оған қарсы қояды. Ал егер оларды бағалауға өмір мен түстен тысқары тұрғыдан қарасақ, онда біз олардың мәнінен пакты айырмашылық таппаймыз және, ақылдармен қосылып, өмір - бұл ұзақ ұйқы деп мойындайтын боламыз.

Егер сыртқы дүниенің шынайылығы туралы сұрақтың бұл барынша дербес эмпирикалық қайнар көзінен біз оның ой түйсігінде пайда болуына оралсақ, онда біз оны, біріншіден, негіздеме заңының дұрыс емес қолданылуында, атап айтқанда, субъект пен объектінің арасында, екіншіден, оның формаларының араласып кетуінде, атап айтқанда, таным негіздемесі заңының күйтасу негіздемесі заңы билейтін өріске көшірілуінде жатыр деп тапсақ та, - соның өзінде, бұл сұрақ философтарды осыншама табандылықпен назарландыра қоя алатыны неғайбыл, егер де оның қандай да болмасын ақиқаттық мазмұны болмаса және оның мәнінде сенімді түп нұсқасы ретінде дұрыс ой түйіні жатпаса, ал соңғысы туралы мынадай болжау жасалса етті: өз бейнесін іздеу жолында ол рефлексия өрісіне еніп қана, осындай жалған, ездеріне түсініксіз формалар мен сұрақтарға тап болған. Жағдай, менің ойымша, осылай күйтасқан, ал мәселенің түп - мәнісінің, ол таба алмаған, таза қорытпасы ретінде мен келесіні ұсынамын. Бұл көз алды дүние менің елесімнен басқа не? Менімен тек бір түрінде, атап айтқанда, елес ретінде түсінілетін, емес пе ол, менімен екі түрлі түсінілетін менің денем тәрізді, емес пе ол, бір жағынан, елес, ал, екінші жағынан, - ерік? Бұл сұрақты түсіндіру және оған дәйекті жауап беру екінші кітаптың мазмұнын құрайды, ал одан туындайтын қорытындылар сол шығарманың қалған бөлігінен орын алады.

§6

Ал әзірге, бұл бірінші кітапта біз барлығын тек қана елес ретінде, субъектіге арналған объект ретінде қарастырудамыз, және барлық басқа реалдық объектілер тәрізді, біздің өзіміздің денемізді де, әр адамның дүниені аңдауы содан басталатын, біз тек танымдылығы жағынан қарастырамыз, сол себептен ол біз үшін тек елес қана. Рас, басқа объектілерді өңкей елес деп жариялауға әлдеқашан қарсы тұрған әркімнің санасы, енді, өз денесі де бар болғаны елес қана ретінде мойындалуға міндетті болған кезде, бұған одан да бетер қарсылық білдіреді. Бұл әркімге өзіндік заттың, ол оның өз денесі болғандықтан, тікелей белгілілігімен түсіндіріледі, қашанда ол басқа аңдалу нәрселерінде объекттелген болса, ол әркімге жанама түрде ғана белгілі. Алайда, біздің зерттеуіміздің барысы бұл абстракцияны, бұл біржақты тәсілді, бұл түп - мәнісі біртұтас нәрсені зорлықпен айыруды, - қажетті қылады, ал сондықтан мұндай қарсыласуды кезіне дейін баса тұрып, мұнан былайғының қазіргі ой желістерінің біржақтылығын толықтыруын және дүниенің мәнін жете танып білуге әкелуін күтумен сабырландыру керек.

Сонымен, дене біз үшін мұнда тікелей объект, яғни субъект үшін танымның бастапқы нүктесі болып қызмет ететін елес болады, өйткені ол өзінің тіке танылатын өзгерістерімен себеп- тілік заңының қолданылуының алдында жүреді және сөйтіп оған бастапқы материал жеткізеді. Материяның бүкіл мәнісі, көрсетілгендей, оның іс-әрекетінде жатыр. Бірақ әрекет пен себеп тек пайым үшін өмір сүреді, ал ол басқа емес, тек олардың субъективтік коррелаты болады. Алайда, пайым өзіне ешқашан қолданыс таба алмас еді, егер оның басқа негізі болмаса. Ал бүл басқасы - қарапайым сезім түйсігі, дене өзгерістерін тіке сезіну, соның нәтижесінде дене тікелей объект болып алға тартылған. Сондықтан көрнекі дүниені танып білу үшін, біз екі шартты табамыз. Біріншісі, егер біз оны объективті түрде сипаттасақ, бұл денелердің біріне бірі ықпал ету қабілеті, бір-бірінде өзгерістер туғызуы, - барлық денелердің бұл жалпы қасиетінсіз, тіпті жанды денелердің сезімталдығы бар болғанның өзінде де, аңдау мүмкін болмас еді; ал егер де бұл бірінші шартты субъективті түрде сипаттасақ, онда ол мынаны айтады: аңдауды мүмкін қылатын да тек пайым, өйткені пайымнан ғана және сол үшін ғана себеп- тілік заңының маңыздылығы, әрекет пен себептің мүмкіндігі бар, сондықтан ол үшін ғана және ол арқылы ғана көрнекі дүние өмір сүреді. Екінші шарт - ол жанды денелердің сезімталдығы, немесе кейбір денелердің субъектінің тікелей объектілері болу қасиеті. Сезім органдарының сыртқы әсерлерге айрықша бейімделгендігінен кешкен қарапайым өзгерістерін, сірә, енді елестер деп атауға болады, өйткені мұндай әсерлер ауырғанды да, рахаттанғанды да сездірмейді, яғни ерік үшін олардың тікелей маңызы болмаса да, бәрібір қабылданады, сондықтан да тек қана таным үшін өмір сүреді; дене тікелей танымды, ол -тікелей объект деп менің айтып тұрғаным да осы мағынада. Бірақ объект ұғымын бұл жерде оньщ түп нұсқа мағынасында қабылдауға болмайды, өйткені денені осылай тікелей танудың, - пайымның қолданылуынан оза жүріп, қарапайым сезім түйсігі ғана болатын танудың, - көмегімен объект болып шығатын тегінде дененің өзі емес, ал оған ықпал жасап тұрған денелер ғана, себебі объект дегеніміздің, яғни кеңістіктік - көрнекі елестің, қандай танылуы болса да, тек қана пайым арқылы және сол үшін өмір сүреді, - олай болса, оның қолданылуының алдында емес, артында. Сондықтан дене өзінше объект ретінде, яғни кеңістіктегі кез алды елес ретінде, барлық басқа объектілер сияқты жанама ғана танылады, дененің бір бөлігінің екіншісіне әсер етуіне себептілік заңын қолдану арқылы -мысалы, көздің оны керуімен, ал қолдың оны сезінуімен танылады. Олай болса, жалғыз жалпы көңіл күйіміз бізді өз денеміздің формасымен таныстырмайды, ал тек таным арқылы, тек елесте, яғни тек мида алғаш рет бізге өзіміздің денеміз созылған, бөлінген, органикалық болып көрінеді. Туа соқыр бүл елеске біртіндеп қана езін қамтамасыз ететін сезім мәліметтерінің көмегімен ие болады; қолы жоқ соқыр ез денесінің формасын ешқашан біле алмас та еді, немесе, ең ары кеткенде, ол туралы біртіндеп қорытынды жасап, басқа денелердің оған жасаған әсерінен оны құрастыруы тиіс еді. Дене - ол тікелей объект деген біздің сөздерімізді, міне осындай шектеумен түсіну керек.

Қалғанында, айтылғанға сәйкес, барлық жанды денелер тікелей объектілер болады, яғни бәрін танушы, ал сондықтан ешқашан танылмайтын объект үшін, дүниені андаудың бастапқы нүктелері болады. Таным, онымен уәжделген ынталандыру бойынша қозғалумен бірге, сондықтан, нағыз жануарлықтың сипатын құрайды, тітіркеуіштер бойынша қозғалу өсімдіктердің сипатын құрайтыны сияқты; органикалық емес дүние болса, нақты себептерден, бұл сөздің тар келемді мағынасында, туындаған қозғалыстан басқаны білмейді. Бұның бәрін мен өзімнің негізділік заңы туралы трактатымда (§20), «Этиканың екі негізгі проблемасының» (III) бірінші мақаласында және «Көру мен түс туралы» шығармамда (§1) толығынан анықтағанмын, - сондықтан мен соларға сілтеймін.

Айтылғаннан барлық жануарлардың, тіпті ең тұрпайыларының өздері де, пайымға ие екендігі туындайды, өйткені олардың барлығы объектілерді танып біледі және бұл таным уәж ретінде олардың қозғалысын билейді. Пайымдаушылық барлық жануарлар мен барлық адамдарда бірдей, барлық жерде бірдей қарапайым формасы бар - себептілікті танып білу, әрекеттен себепке және себептен әрекетке өту, артық ештеңе де емес. Бірақ оның өткірлік дәрежелері мен оның танымдық өрісінің шектері, тіпті әртүрлі және көп түрлі сатылар бойынша орналасқан: тікелей және жанама объект арасындағы себептік қатынас танылатын, яғни парасаттың денеге жасалған әсерден оның себебіне өту мен оны кеңістіктегі объект ретінде андауға ғана жеткен ең төменгісінен басталып, себептер мен әрекеттердің табиғаттағы ең күрделі байланыстарын түсінуге дейін жететін өңкей жанама объектілер арасындағы себептік байланысты танып білудің ең жоғарғы дәрежелерімен аяқталған. Өйткені, бұл жоғарғы таным да, зердеге емес, әлі пайымға жатады, өйткені соңғысының абстрактылы ұғымдары пайымның тікелей түсінгендерін қабылдау, бекіту және біріктіру үшін ғана қызмет ете алады, бірақ ешқашан түсінудің езін тудыра алмайды. Табиғаттың қандай да болмасын әрбір күші мен әрбір заңы, олар көрініс табатын әрбір оқиға, зерде үшін рефлективті санаға in abstracto енбей тұрып, ең әуелі пайым арқылы тікелей танылуы, интуитивті қабылданылуы қажет. Р. Гуктың тартылыс заңын ашуы және осы бірегей заңның өрісіне, кейінірек Ньютонның есептеулерімен расталған, көптеген ұлы құбылыстарды жинақтауы пайымның интуитивті, тікелей қабылдауы болған; Лавуазьенің кислородты және оның табиғаттағы маңызды ролін ашуы да сол болған; Гетенің физикалық түстерді ашуы да сол болған. Барлық бүл жаңалықтар - өз соңынан кешікпей сол категориядағы барлық себептерде көрініс табатын табиғат күшінің тепе-теңдігін тануды ілестіретін тек әрекеттен себепке дұрыс тікелей өтуден басқа ештеңе де емес. Ал бұның бәрін түсіну денесіне эсер ететін себепті кеңістіктегі объект ретінде жануар да сол арқылы аңдайтын пайымның тап сол жалғыз функциясының тек дәрежесімен ғана өзгешеленетін көрінісі болады. Міне, бұл барлық ұлы жаңалықтар да, аңдау мен пайымның барлық құбылыстары тәрізді, тікелей көру болып табылады және тал сол күйінде бәрі - мезеттің, болжалдың туындылары, ал абстрактылы ой қорытындылары ұзын тізбегінің жемісі емес; ал кейінгілер болса, пайыммен тікелей танылғанды зерденің бұлдыр ұғымдарында бекіту үшін, яғни оны анықтап, басқаларға ұғындыруға жарамды ету үшін қызмет етеді.

Жанама танылатын объектілер арасындағы себептік қатынастарды қабылдаудағы пайымның өткірлігі өзінің қолданысын тек (барлық жаңалықтарымен оған міндетті) жаратылыстануда ғана емес, сонымен қатар практикалық өмірде де табуда, кейінгі де ол ақыл деп аталады, - ал сол арада, алғашқы оның қолданылуға да оны тапқырлық, қырағылық, көрегендік деп атау орындырақ. Сөздің дәл мағынасында ақыл тек қана еріктің қызметіндегі пай- ымды білдіреді. Дегенмен, бұл түсініктердің арасынан белгілі шекара өткізуге болмайды. Өйткені, біздің алдымызда кеңістіктегі объектілерді андаған кезде-ақ қандай да болмасын жануарда әлдеқашан әрекет жасап тұратын тағы сол баяғы пайымның баяғы функциясы; өз күшінің ең жоғарғы сатыларында бұл функция біресе табиғат құбылыстарынан берілген әрекет бойынша белгісіз себепті дұрыс тауып, сол арқылы зердеге табиғат заңдары ретінде жалпыға бірдей ережелер орнату үшін мәлімет береді; біресе белгілі себептерді мақсатқа сай әрекеттерге бейімдей отырып, күрделі және айлакер машиналар ойлап шығарады; біресе, уәждікке бет қоя, сұмырайлық пен қулық-сұмдықтың жұқа бетпердесін ашып, оларды әшкерелейді, немесе адамдарды олардың қайсысы болса да тәуелді болатын ынта-жігеріне дәл сәйкес бөледі де, сонан соң, машинаны тетіктері мен дөңгелектері арқылы қозғалатыны сияқты, өз қалауымен оларды қозғалысқа келтіріп, белгілі бір мақсаттарға бағыттайды.

Пайымның кемшілігі дәл мағынасында ақымақтық деп аталады; бұл - атап айтқанда, себептілік заңын қолданудағы топастық, себеп пен әрекет, уәж бен қылық араларындағы тіркестіктерді тікелей қабылдауға қабілетсіздік. Ақымақ табиғи құбылыстардың не олар өз еркінде болған жердегі, не олар жоспарлы түрде қолданылатын жердегі, яғни машиналардағы - байланысын көрмейді: міне, сондықтан ол сыйқырлық пен ғажайып дүниелерге құмарлықпен сенеді. Ақымақ сырт қарағанда біріне бірі тәуелсіз жеке адамдардың шындығында бір бірімен алдын ала уәде бойынша әрекет жасайтындарын байқамайды; міне неліктен оны мистификациялау және алдап-сулау оңай - ол оған ұсынылған кеңестердегі, айтылған пікірлердегі және жасырынды уәждерді байқамайды. Оған әрқашан бір жетпейтіні: себептілік заңын қолданудағы өткірлік, жылдамдық, жеңілдік, яғни пайымның пәрменділігі жетпейді. Менің қашан болса да көруіме тура келген ақымақтықтың ең үлкені және қарастырылып отырған мағынада ең дәрісті мысалы деп ақылынан адасқандар үйіндегі, он бір жасар шамасындағы, мүлде нақұрыс баланы айтуға болады. Оның зердесі бар болатын, өйткені ол сөйлейтін және түсінетін; бірақ пайымы жағынан ол кептеген жануарлардан темен тұратын. Мен қашан келмесем де, ол менің мойнымда ілінген көзілдірік әйнекшені тамашалап қарай беретін, өйткені онда бөлменің терезелері мен оның арғы жағында көтерілген ағаштардың бейнесі шағылысатын: бұл көрініс оны әрдайым әбден таңғалдырып, мәз-майрам қылатын және ол оған ғажаптануға шаршамайтын, - ол шағылыстың мұндай тікелей себептілігін түсінбейтін.

Қалай әртүрлі адамдарда пайым өткірлігінің дәрежесі тіпті бірдей емес болса, солай ол одан да бетер әралуан жануарлар тұқымдарының арасында да айырылысады. Алайда бәрінің, тіпті өсімдіктерге ең жақындарының да, пайымы тікелей объектідегі әрекеттен себеп болған жанамасына, яғни объектіні аңдауға, түйсікпен қабылдауға, өту үшін қанша керек болса, соншаға жетеді; өйткені оларды жануар қылатын да тек қана соңғысы, себебі оларға ол уәждері бойынша қозғалуына, ал сондықтан азығын іздеп табуына, немесе, ең болмағанда, ұстап алуына мүмкіндік береді, - ал сол арада өсімдіктер тек қана тітіркегіштер бойынша қозғалып, не олардың тікелей әсерін күтуі керек, не әлсіреуі керек, ал оларды іздеуге немесе ұстап алуға олар дәрменсіз. Біз ең жетілген жануарлардың зеректігіне таңғаламыз. Мысалы, иттің, пілдің, маймылдың ақылын Бюффон соншама шеберлікпен сипаттаған. Бұл ең ақылды жануарлар бойынша, біз жеткілікті дәлдікпен пайымның, зерденің көмегісіз, яғни дерексізденген ұғымдық танымсыз, қаншалықты күшті екендігін өлшей аламыз: біз өзді - өзімізден оны осылай жақсы біле алмаймыз, өйткені бізде пайым мен зерде бірін бірі әрқашан сүйемелдеп тұрады. Міне неліктен жануарлардағы пайымның көріністері жиі біздің күткенімізден біресе жоғары, біресе одан темен болып шығады. Бір жағынан, бізді Еуропа бойынша саяхат кезінде көптеген көпірлерден өте келе, бір күні, адамдар мен жылқылардың қалған әдеттегідей өтіп жатқанын көрсе де, өзінің салмағы үшін оған өте осал боп көрінген көпірге шығудан бас тартқан, сонау бір пілдің зеректігі таңғалдырады. Басқа жағынан, бізді таңырқатқаны, ақылды орангутангтардың өздері тауып алып, қасында жылынып отырған отты сөндіріп алмау үшін отын салмайтыны: кейінгісі мұнда енді абстрактылы ұғымдарсыз мүмкін болмайтын зеректіліктің қажет екендігін дәлелдейді. Себеп пен әрекетті танып білу пайымның жалпы операциясы ретінде жануарларға, тіпті, a priori тән; бұл оның сыртқы дүниені көрнекі танып білудің олар үшін, біз үшін де сияқты, бастапқы алғышарты болғандығынан - ақ әбден көрініп тұр. Егер де бұған тағы да бір айғақ қажет болса, онда, мысалға, тіпті күшік те, өзінің бар әуестігіне қарамастан, столдың үстінен секіріп түсуге батпайтынын, өйткені ол, бұл жағдайға лайықты тәжірибесі болмаса да, ез денесінің ауырлығының әсерін алдын ала білетінін тек еске салсақ қана болады. Бірақ, жануарлар пайымын талқылағанда, біз оған еріксіз сезімнің (инстинкт) көріністері қызметін атқаратын, - өзінің әсері жағынан пайымнан да, зердеден де мүлдем өзгеше, бірақ жиі екеуінің бірлескен әрекетіне ұқсайтын, — қабілетті тіркеуден сақтануымыз керек. Алайда, бұл сұрақты мұнда түсіндіріп жату орынсыз, ол үйлесімділікті былайша айтқанда, табиғат теологиясын қарастырғанда, екінші кітапта орындалады; қосымшаның 27-ші тарауы да бүтіндей соған арналған.

Пайымның жетіспеушілігін біз ақымақтық деп атадық; кейінірек біз зерденің практикада жеткіліксіз қолданылуы - аңғырттық екенін көреміз; пікір айту қабілетінің жеткіліксіздігі -кеңкелестік; ақыры, естің жарым-жарты болуы, немесе толығынан жетіспеуі - топастық. Бірақ, әрқайсысы туралы өз орнымен айтылатын болады.

Зердемен дұрыс танылған - ақиқат, яғни жеткілікті негіздемесі бар абстрактылы пікір («Негіздеме заңының төрт тармақты тамыры туралы», §29 және кейінгі.); пайыммен дұрыс танылған - реалдылық, яғни тікелей объекттегі әрекеттен оның себебіне дұрыс өту. Ақиқатқа зерденің алдануы ретіндегі адасушылық қарама - қарсы; реалдылыққа пайымның алдануы ретіндегі көріністілік қарама-қарсы. Бұның бәрінің егжей-тегжей түсіндірмесін менің көру және түстер туралы трактатымның бірінші тарауынан табуға болады.

Көріністілік бір ғана әрекеттің мүлдем әртүрлі, біреуі - өте жиі, ал басқасы сирек эсер ететін екі себептен туындауы мүмкін болған кезде пайда болады: пайым, мұнда екі себептің қайсысы эсер етіп тұрғанын анықтауға мәліметтері болмағандықтан (өйткені әсерлері тіпті бірдей), әрқашан әдеттегі себепті болжалдайды да, ол рефлекс бойынша емес, иә дискурсивті емес, ал тура және тікелей әсер ететіндіктен, бұл жалған себеп бізге аңдалуға тиіс объект ретінде алда тұрады, жалған көріністілік дегеніміз де осы болмақ. Қалай бұл жолмен қос көрініс пен қос сезіну пайда болатынын, егер сезім мүшелері күйсіз жағдайға келтірілген болса, - оны мен аталған жерде анықтап, сонымен аңдаудың тек пайым арқылы және пайым үшін ғана болатындығының бұлжымас дәлелін келтірдім. Мұндай ақыл-ой алдануының немесе көріністіліктің бір мысалы - ол сынық боп көрінетін суға батырылған таяқ; сфера формалы айналардағы, беті дөңес болғанда оның біршама артында, ал ойыс болғанда анағұрлым алдында көрінетін бейнелер. Бұған көкжиектегі айдың көлемі оның тас - төбедегісінен жорымалы үлкенірек болуы да жатады, ал бұл мүлдем оптикалық құбылыс емес, өйткені, микрометрдің көрсетуі бойынша, көз айды көкжиектен гөрі тас - төбеде тіпті үлкеніректеу көз бұрышымен қабылдайды, бірақ көкжиектегі ай мен жұлдыздар жарқылының әлсіреуінің себебін ай мен барлық жұлдыздардың қашықтығының артығырақ болуында деп санайтын пайым, оны, жердегі заттарды да сияқты, ауа перспективасымен өлшей отырып, көкжиектегі айды тас -төбедегіден сондықтан әлдеқайда үлкенірек, ал көкжиектің аспан күмбезінің өзін жайылыңқылау, яғни қапсырылған деп есептейді. Нақ осы ауа перспективасымен дұрыс өлшемеу бізді өте биік тауларды - таза, тұп - тұнық ауаның ішінде тұрған шындары бар, бізге көрінетіні де тек солар, - олардың биіктігіне зарар, шынындағысынан әлдеқайда жақын деп есептеуге мәжбүр етеді; егер оған Салланштан қарасаңыз, Монблан осындай.

Бұл жалған құбылыстардың барлығы да зерденің ешбір пай- ымдауымен жойылмайтын біздің тікелей андауымыз арқылы біздің алдымызда тұрады. Зерденің пайымдауы адасушылықтан, яғни жеткіліксіз негізделген пікірден ғана сақтандыруы мүмкін, оған қарама-қарсы басқасын, ақиқаттысын қойып: мысалы, зерде ай мен жұлдыздар жарқылы әлсіреуінің себебі көбірек қашықтықта емес, ал көкжиектегі ауаның көбірек тығыздығында екенін in abstracto мойындай алады, бірақ, ешбір абстрактылы танымға қарамастан, көріністілік барлық келтірілген жағдаяттарда мызғымас күйінде қала береді, өйткені пайым тек адамның ғана кірме танымдық қабілеті ретіндегі зердеден толығынан және күрт бөлінген, тіпті адамның өзінде де пайым өздігінен алғанда зердесіз. Зерденің әрқашан тек білетін мүмкіндігі ғана бар, пайымның жалғыз өзіне, зерденің ықпалынан тәуелсіз, тек андау ғана қалады.

§7

Өз талдауымызда біз объектіден де, субъектіден емес, ол екеуін де алдын ала қамтитын және тұспалдайтын елестен аттанғанбыз, өйткені, объект пен субъектке бөліну оньщ бірінші, ең жалпы және мәнді формасы болып табылады. Сондықтан кейінгіні біз сол күйінде бәрінен де бұрынырақ қарастырдық та, сонан соң (ең маңыздысын да кіріспе трактатқа сілтеп) оған тәуелді және тек объектіге ғана тән формалардың басқаларын да талқыға түсірдік - уақыт, кеңістік және себептілік; ал олар объектіге бұның тап осы күйінде мәнді, ал объект, өз кезегінде, субъектке соңғының тап осы күйінде мәнді болғандықтан, олар субъекттен де табылуы, яғни a priori танылуы мүмкін және бұл мағынасында оларға екеуінің ортақ шекарасы ретінде қарауға болады. Әйтсе де, оларды мен өзімнің кіріспе трактатымда жан-жақты көрсеткенімдей, - негіздеме заңына - ортақ тұжырымға келтіруге болады .

Мұндай тәсіл біздің көзқарасымызды осы уақытқа дейін ұсынылған философемалардан мүлдем айырады. Өйткені олардың бәрі не объекттен, не субъекттен басталған, сөйтіп және сонымен қатар негіздеме заңына сүйене отырып, бірінен бірін түсіндіруге тырысқан; біз болсақ, керісінше, ол заңның үстемдігінен объект пен субъектінің қарым-қатынасын босатып, оның билігіне тек объект ғана береміз. Аталған альтернативадан біздің күндерде пайда болып, аты жайылған тепе-теңдік философиясы алшақ деп, шамасы, сірә, мойындалған да болар, өйткені ол өзінің нағыз бастапқы нүктесі ретінде объект емес, субъект те емес, үшінші бірдемені - зерделі аңдаумен танылатын абсолютты қабылдаған, ал ол болса, не объект емес, не субъект емес, ал екеуінің немқұрайлығы. Дегенмен мен, өзімде ешқандай «зердемен аңдаушылықтың» мүлде жоқ болғандығынан, бұл құрметті немқұрайлық пен абсолют туралы пайымдауға батылданбасам да, сонда да, бәріне, оның ішінде бізге де, мыйғұлаларға, түсінікті «зердемен аңдаушылардың» протоколдарына ғана сүйене отырып, бұл философияның да аталған екі қателіктің альтернативасынан шығарыла қойылмайтындығын мен ескерте кетуім керек. Өйткені, субъект пен объектінің тепе-тендігі онда ойланылмайтындығына, ал парасатты аңдалатындығына және бұл оған шому арқылы ұғынылатындығына қарамастан, ол бұл қателердің екеуінен де құтылмайды, керісінше, тезірек ол екеуін өзінде біріктіреді, өйткені өзі екі пәнге бөлінеді, атап айтқанда, біріншіден, трансцендентальды идеализмге, Фихтенің Мен туралы ілімі осы болған және негіздеме заңы бойынша, субъекттен объектіні шығарып, не суырып алатын, ал, екіншіден, натурфилософияға, конструкция деп аталатын әдістің көмегімен дәл солай объекттен біртіндеп субъект жасайтын (маған ол әдіс туралы ете аз белгілі, бірақ сонда да анығы оның бірқатар формалардағы негіздеме заңы бойынша үдемелі қозғалыс екендігі). Ол «конструкцияда» жасырынған терең данышпандықтан мен алдын ала бас тартамын, себебі «зердемен аңдаудан» мүлдем жұрдай мен үшін оны тұспалдайтын барлық ілімдер жеті мөр басылған кітап болуы тиіс. Шынында да, бұған ұқсас терең ойлы теориялар маған - айтуға ағат - мен бір тек қана аса үрейлі және әбден жалықтыратын бос даңғырлықты естіп тұрғандай әсер етеді.

Объекттен таралатын жүйелер әрқашан өздерінің проблемасы ретінде бүкіл көрнекі дүниені және оның құрылымын қамтығанымен, бірақ олардың бастапқы нүкте ретінде таңдаған объектісі әрқашан сол дүние немесе оның негізгі элементі — материя бола бермейді. Тезірегінде, бұл жүйелер менің кіріспе трактатымда көрсетілген мүмкін болар объектілердің төрт сыныбына сәйкес бөлінуге бой ұрады. Мысалы, бұл сыныптардың біріншісі, немесе реалдық дүние, Фалес пен иондықтар, Демокрит, Эпикур, Джордано Бруно және француз материалистері үшін бастапқы пункт болған деп айтуға болады. Екінші сыныптан, немесе абстрактылы ұғымнан, Спиноза (атап айтқанда, таза абстрактылы және өзінің дефинициясында ғана өмір сүретін субстанция ұғымынан), ал бұрынырақ элеаттар аттанған. Үшінші сыныптан, яғни уақыттан және, соған орай, сандардан, пифагорлықтар мен «И - цзиндағы» қытай философиясы аттанған. Ақырында, төртінші сынып, яғни таныммен уәжделген еріктік акт, жоқтан жаратылыс туралы тәлімдеген схоластиктердің бастапқы тұрғысы болған, - дүниеңнен тыс, дара тұлғаның еріктік актымен.

Объект тәсілін, егер ол нағыз материализм тұрғысынан бой жазса, барынша рет-ретімен және ұзағынан іске асыруға болады. Соңғысы материяны, ал сонымен бірге уақыт пен кеңістікті де күмәнсіз бар деп тұспалдайды да, субъектке қатынасынан аттап өтеді, ал шындығында болса, оның барлығы осы қатынаста ғана өмір сүреді. Әрі қарай, ол себептілік заңын дүниенің өзіндік мәні бар табиғи тәртібі, Veritas aeterna [мәңгілік ақиқат] деп санай отырып, оны езінің үдемелі қозғалысы үшін жолсерік жіп етіп таңдайды, сөйтіп, себептілік тек сонда және сол үшін ғана өмір сүретін пайымнан аттап өтеді. Содан соң ол материяның бастапқы, ең қарапайым күйін табуға және, таза механизмнен химиямға, қарама-қарсылыққа, өсімділікке, жануарлыққа өрлей келе, одан басқаларын дамытып шығаруға тырысады; егер де оның бұл әрекеті сәтті болса, онда шынжырдың ең соңғы үзбесі жануарлық сезімталдық, таным, болып шығар еді, ал олай болғанда, соңғысы материяның қарапайым модификациясы, оның себептіліктен туындайтын күйі ғана болар еді. Сонымен егер де біз материализмнің соңынан көрнекі елестермен ерген болсақ, онда, онымен бірге оның шыңына жетіп, біз тоқтатылмас олимпийлік күлкінің кенет екпінін сезетін едік, себебі, ұйқыдан оянғандар тәрізді, күтпеген жерден, оның соңғы, соншалықты еңбекпен жеткен нәтижесі — таным - құтылмас шарт ретінде бірінші бастапқы нүктесінде - ақ, таза материяда жорытылғандығын байқар едік, ал онымен бірге біз материяны ойлап тұрмыз деп қиялдағанмен, шынына келгенде, зердемен ұққанымыз тек материяны елестеткен субъект, оны көретін кез, оны сезетін қол, оны танып білетін пайым басқа ештеңе емес. Сонымен, аяқ асты орасан зор petitio ргіпсіріі (негіздеменің алдын алу) кеңінен ашылар еді, өйткені соңғы үзбе кенеттен біріншісі ілініп тұрған бекініс орны болып шығып, шынжыр дөңгелекке айналар еді, ал материалист болса, суда атпен жүзіп жүріп, аяғымен ез атының тоқымынан құлаштап алып, алға шығып тұрған өз бұрымынан өзін тартып шығарған барон Мюнхгаузенге ұқсар еді. Сондықтан, материализмнің негізгі қисынсыздығы оның, объективтіден аттана отырып, соңғы түсіндіруші принцип ретінде сол объективтінің өзін қабылдауында жатыр, - ол материя in abstracto, тек ойланылатын ретіндегі материя немесе формасына енген, эмпирикалық түрде, яғни зат, мысалы, ездерінің ең жақын қосындыларымен бірге, химиялық элементтер түрінде берілген материя бола ма.

Бұның барлығын, осы жерден органикалық табиғатты да, ақыры, танушы субъекті де шығару үшін, сөйтіп оларды толығынан түсіндіру үшін ол өздігінше және абсолютті өмір сүретін дүние ретінде қабылдайды. Алайда, шындығында объективтінің барлығы тап сол мәнінде - ақ танушы субъектпен, оның танымдық формаларымен, оларды өздерінің алғышарты ретінде тұспалдап, олармен әралуан уәждалған, сондықтан да, егер субъект туралы ойды жоқ қылсақ, мүлдем ғайып болады. Материализм, сонымен, бізге тікелей берілгенді жанама берілгенмен түсіндіру болып табылады. Бүкіл объективтіні, созылмалыны, әрекеттіні, бір сөзбен — бүкіл материалдыны, - ал оны материализм өз түсіндірулерінің соншалықты берік негізі деп санап, тіпті оған сілтеу (әсіресе, егер ол ақыр аяғында түрткі мен қарсы әрекетке сайылатын болса) оның кезінде одан басқа ешнәрсе қалауды керек етпейді, - бұның барлығы, ай- тамын мен, тек жоғарғы дәрежеде жанамалы және шартты түрде ғана берілген, сондықтан да тек қатынасты ғана өмір сүретін болады. Өйткені, ол мидың механикасы мен фабрикациясынан өткен және сондықтан оның формаларына - уақыт, кеңістік және себеп- тілік - енген, оның кеңістікте созылатындай және уақытта әрекет жасайтындай болғаны да тек осылардың арқасында ғана. Осылай берілгеннен материализм, тіпті тікелей берілгенді де: елесті (онда бұның барлығы да бар), ақыр аяғында, еріктің өзін де, түсіндіргісі келеді; алайда іс жүзінде, керісінше, себептіліктің жолсерік жібі бойынан, сондықтан да заңды болып табылатын барлық сол негізгі күштерді еріктің нақ өзінен түсіндіру қажет. Таным - материяның модификациясы деген қағидаға, кез келген материя - ол тек субъект танымының, оның елесі ретіндегі, модификациясы ғана деген кері қағида әрқашан қарсы қойылады. Соған қарамастан, әрбір жаратылыстанудың өз негізіндегі мақсаты мен мұраты — ол толық жүзеге асырылған материализм. Біздің мұнда оны, сірә, мүмкін емес деп мойындауымыз алдағы зерттеу барысында анықталатын басқа ақиқатпен расталады. Ол былай дейді: бір де бір нағыз мәніндегі ғылым (мен бұндай деп негіздеме заңымен басқарылатын жүйелі танымды ұғамын) ешқашан өзінің түпкі мақсатына жете алмайды және толық қанағаттанарлық анықтама бере алмайды, өйткені ол дүниенің ішкі мән-жайын ешқашан жете ұғынбайды, елестің шегінен ешқашан шықпайды және, шын мәнінде, тек бір елестің екіншісіне арақатынастарымен ғана таныстырады.

Әрбір ғылым әрқашан басты екі берілгеннен басталады. Олардың біреуі - ол, сезсіз, құрал ретіндегі қандай болмасын өзінің формасындағы негіздеме заңы - органон; екіншісі -проблема ретіндегі оның ерекше объектісі. Мысалы, геометрияның проблемасы - кеңістік болады, ал ондағы болмыстың негіздемесі - оның органоны; арифметика үшін проблема -уақыт, ал ондағы болмыстың негіздемесі - органон; логика үшін ұғымдық тіркестер сол өз күйінде проблема болады, ал танымның негізі - органон, тарихтың проблемасы -адамдардың жасалған ұлы және бұқаралық істері, ынталану заңы - оның органоны; ақырында, жаратылыстану үшін материя проблеманы құрайды, ал себептілік заңы -органоиды, ал сондықтан оның мақсаты мен түпкі ойы, себептілікті басшылыққа ала отырып, материяның барлық мүмкін күйлерін бір-біріне тоғыстырып, ақырында, жалғыз бір түйінге келтіру, одан кейін оларды қайтадан бір-бірінен, ал соңында, жалғыз біреуінен шығару болады. Сондықтан жаратылыстануда материяның екі шекті күйі қарама-қарсы қойылады: оның субъектінің тікелей объектісі ретінде бәрінен азырақ және бәрінен көбірек қызмет жа- сайтын күйлері, басқаша айтқанда: ең өлі және тұрпайы материя, бастапқы зат, және - адам организмі.

Біріншісіне жаратылыстану химия ретінде, екіншісіне - физиология ретінде ізденіс жасайды. Бірақ қазірге дейін бұл екі шеткерліктің ешқайсысына да жету қолдан келген жоқ, ал тек олардың екеуінің арасындағы ғана әлдене танылды. Болашақтың есебінде де үмітке орын жоқтың қасы. Химиктер, материяның сапалық бөлінуі сан жағынан бөлінуі сияқты шексіздікке жайылмайды деген болжалдан аттана отырып, оның әзірге әлі 60-қа дейін жеткен элементтерінің санын үсті-үстіне азайтуға тырысады;егерде ез ізденістерінде олар екі элементке дейін жеткен болса, онда оларды біреуге дейін саюды мақсат тұтар еді. Өйткені біртектілік заңы материяның өзіндік табиғатына және алдында өткен барлық басқа, материяның өзді-өзі үшін мәнді емес, ал тек оның кездейсоқ формалары мен қасиеттері ғана болып табылатын күйлеріне тән бастапқы химиялық күйі туралы гипотезаға нысаналайды. Екінші жағынан, оған эсер ететін басқа күйі әлі жоқ кезінде қалай бұл күйдің қандай да бір химиялық өзгеріске ұшырай алғанын түсінуге болмайды. Химиялық тұрғыдан түсіндіру үшін бұл дәл сол, механикалық та атомдардың біреуі өз қозғалысының бастапқы бағытынан алғаш рет қалай ауытқып шыққанын түсіндіруге тиісті болған кезде Эпикурге тап болған қиыншылықты тудырады. Бұл өзді-өзімен ашылатын, қашып құтылмас және шешілмес қайшылықты тура химиялық антиномия ретінде қарастыруға болады: қалай ол мұнда, жаратылыстанудың екі табиғи полюстарының біріншісінде табыла қалса, солай екіншісінен де сайма-сай қарама -қарсысы (антипод) бізге шыға келеді. Жаратылыстанудың бұл басқа өрісіне жетуге сондай-ақ үміт аз, өйткені химиялықты ешқашан механикалыққа, ал органикалықты -химиялыққа немесе электрлікке сайып қоюға болмайтыны күннен-күнге анық болып келеді. Біздің күндерде бұл ескі жалған жолға қайта түскен кім де кім одан өздерінің алдында еткендер сияқты, көзге түспей және ұялшақтап, тез арада шығып кетеді. Толығырақ бұл туралы келесі кітапта айтылады. Бұл жерде үстіртін ғана ескертілген қиыншылықтар жаратылыстанудың алдынан оның өз өрісінде шығады. Ал енді философия ретінде алынса, ол алға материализм болып келеді; алайда соңғысы, біздің көргеніміздей, туғанынан - ақ өлімін өз жүрегінде алып жүреді, өйткені ол субъект пен таным формаларынан аттап өтеді, ал сол арада кейінгілер енді содан ол бастағысы келген ең тұрпайы материя үшін, ол жеткісі келген организм үшін де сияқты, нақ солай алдын ала жорытылады. Өйткені «субъектсіз объект жоқ» - міне қандай болмасын материализмді мәңгілікке мүмкін емес қылатын қағида. Күн мен планеталарды, оларды көретін көз және оларды танып білетін пайым болмаса, сөздер деп атауға болады; бірақ елес үшін бұл сөздер - сыңғырлаған кимвал. Екінші жағынан, алайда, себептілік заңы және оның соңынан ерген табиғатты бақылау мен зерттеу бізді шарасыз ең сенімді гипотезаға алып келеді: материяның әрбір жоғары дәрежеде ұйымдасқан күйі уақыт өрісінде тұрпайырағының соңынан ғана ерген, жануарлар адамдардан бұрын болған, балықтар -құрлық жануарларынан бұрын, өсімдіктер - соңғыларынан бұрын, органикалық емес дүние бүкіл органикалықтан бұрын өмір сүрген; демек, бірінші көздің ашылуы мүмкін болмастан бұрын, бастапқы масса ұзақ өзгерістер қатарын өтуге тиіс болған.

Сонда да осы алғашқы ашылған көзге, тіпті ол шыбын-шіркейдікі болса да, бүкіл дүниенің болмысы тәуелді, өйткені ол білімнің қажетті дәнекері, - ал дүние тек білім үшін және білімде ғана өмір сүреді және білімсіз оны тіпті ойлау да мүмкін емес, өйткені ол түгелдейін елес және сол сапасында өзінің болмысының иегері ретінде танып білуші субъектті қажет етеді. Тіпті осы ұзақ уақыт кезеңінің өзі де, ақырында алғашқы танымпаз жануар пайда болғанынша, материяның формадан формаға өткен сансыз өзгерістеріне толы, - тіпті осы уақыттың өзі де елестер қатары, таным формасы дәл сол уақыттың өзі болып табылатын, олардан тыс ол қандай болмасын мағынасын жоғалтып, жоққа айналатын тап сондайлық сананың тепе-тендігінде ғана ойға сыйымды. Сонымен, біздің көріп тұрғанымыз, бір жағынан, барша дүниенің болмысы алғашқы танымпаз тіршілік иесіне, ол қаншалықты кемеліне жетпеген болса да, қажеттілікпен тәуелді екендігі, ал екінші жағынан - бұл алғашқы танымпаз жануардың да оның алдында өткен себептер мен әрекеттердің ұзын тізбегіне, оған өзі кішкентай үзбе болып кіретін, дәл солай қажетті түрде және түгелдейін тәуелді екендігі. Біз шындығында да бірдей мәжбүрлікпен келген бүл екі қайшылас көзқарасты, әлбетте, біздің танымымыздың екінші антиномиясы деп атауымызға және оны жаратылыстанудың бірінші полюсынан біз тапқан біреуімен сәйкес қоюымызға болады; керісінше, Канттың төрт антиномиясы - негізсіз жаңсақ ой, мен оны осы шығармаға қосымша ретінде оның философиясының сынында көрсетемін. Алайда, бүл біздің алдымыздан ақыры шарасыз шығатын қайшылық, Канттың тілімен айтқанда, уақыт, кеңістік және себептілік өзіндік затқа емес, тек оның құбылысына ғана, оныц формасы ретінде, жататындығымен шешіледі; ал менің тілімде бұл келесі мағынаны білдіреді: объективті дүние, елес ретіндегі дүние, - жалғыз емес, ал дүниенің тек бір ғана, айталық, сыртқы жағы, оның тағы мүлде басқа да жағы бар; соңғысы оның ішкі мәні, оның дәні, өзіндік зат болып табылады; объективациялардың ең турасымен оны ерік деп атай отырып, біз оны келесі кітапта қарастырамыз. Бірақ елес ретіндегі дүние, ал біздің мұнда қарастырып отырғанымыз да тек сол ғана, әрине, алғашқы кез ашылғанда ғана басталады: білімнің бұл дәнекерінсіз дүние өмір сүре алмайды, демек, ол бұрын да өмір сүрген жоқ. Бірақ бұл көзсіз, яғни танымнан тыс, бұрын да болған жоқ, уақыт болған жоқ. Алайда, уақыт емес бастамасы бар, - керісінше, әрбір бастама соның ішінде орын тебеді. Ал уақыт - себептілік байланыстың дәнекерлігімен ішінде барлық құбылыстар жинақталатын танымдылықтың ең жалпы формасы болғандықтан, алғашқы таныммен бірге барша өзінің екіжақты шексіздігімен уақыт та пайда болады; бұл алғашқы қазіргіні өзімен толтырып отырған құбылыс та, сонымен бірге, себепті байланысты және өткенге шексіз көсілген құбылыстар қатарына тәуелді ретінде танылуы тиіс, ал сол өткеннің өзі бұл қазіргімен дәл солай уәжделген, қалай, керісінше, соңғысы да - біріншісімен. Сонымен, алғашқы қазіргі, содан ол аттанған бұрынғы да сияқты, танымпаз субъектке тәуелді және онсыз түкке тұрмайды; соған қарамастан, олар шарасыздан бұл алғашқы қазіргінің алғашқы болып, яғни өзінің әкесі ретінде өткені жоқ болып, уақыттың бастамасы болып көрінбейтіндігіне алып келеді: жоқ, ол өткеннің, уақыттағы болмыстың негіздемесі заңы бойынша, салдары болып көрінеді, осы қазіргіні кернеткен құбылыстың да, себептілік заңы бойынша, сол өткенді кернеткен бұрынғы күйлердің әрекеті болып шыққаны сияқты. Мифологиялық жоруларға құмар кім де болса, мұнда көрсетілген бастамасы жоқ уақыттың басталу мезеті Кроностың (xpovog) дүниеге келуінде символданғанынан көруіне болады: бұл кенже титан өзінің әкесін піштірген кезде, аспан мен жердің тұрпайы тумалары тоқталып, сахнаға құдайлар мен адамдар тегі шыққан болатын.

Объекттен басталатын философиялық жүйелердің ішіндегі ең жүйелісі — материализмнің ізімен келіп, біз мәселені осылай қойғанымыз, сонымен бірге, субъект пен объектінің қажетті өзара тәуелділігін және, дәл сол мезгілде, олардың арасындағы жойылмас қарама-қарсылығын көрнекі қылады. Бұны танып білу дүниенің ішкі мәнін, өзіндік затты, енді елестің аталған екі элементінің біреуінен емес, одан гөрі елестен мүлдем өзге бірдемеден іздеуге мәжбүр етеді, әу бастылы түп-тамырлы және оның үстіне, шешілмес қарама-қайшылығы жоқ бірдемеден.

Сипатталған одан субъектіні шығару мақсатымен объект аттануға, одан объектіні шығару мақсатымен субъекттен аттану қарама-қарсы тұрады. Бірақ, егер біріншісі осыған дейін пайда болған барлық философиялық жүйелерде көптен көп таралған болса, онда екіншісінің жалғыз және, оньщ үстіне, ете жақын арадағы мысалы болып, дұрысын айтқанда, тек И.Г.Фихтенің жалған философиясы ғана қызмет етеді. Оның ілімінің реалдық құндылығы және ішкі мазмұны қаншалықты аз болғанымен, ол жөнінде бұған қатысты атап ету қажет; ол жалпы алғанда тек көптірмешілік қана болған, бірақ терең байыпты түрмен, байсалды сарынмен, жалынды әуесқойлықпен баяндалатын, әлсіз қарсыласымен сөз қағыста шешендікпен қорғанатын, ол жарқырай білген және реалдық болып көріне алған. Бірақ баршалық сыртқы әсерлерді өзіне өре жеткізбейтін және өз мақсатын, ақиқатты, бұлжытпай ойда тұтқан сол нағыз байыптылық, - ол Фихтеге және басқа да сол сияқты түрлі жағдаяттарға бейімпаз философтарға мүлде жетіспеген. Басқаша болуы да мүмкін емес еді. Әркім тек таңдануға, орай, одан ол арылуды қалайтын және оны Платон [тым философиялық сезім] деп атайтын, сол таңдануға орай философ болады. Бірақ, жалған философтарды мұнда реалдық философтардан айыратыны, соңғыларда бұл таңдану дүниенің өзін тамашалаудан пайда болады, ал біріншілерде болса - тек кітаптан, дайын жүйеден. Фихтемен де осылай болған, өйткені ол тек канттық өзіндік заттың арқасында ғана философ болып шыққан, ал онсыз ол, бәлкім, мүлде басқа іспен айналысар еді, - және де едәуір көбірек жетістікпен, себебі оның әжептәуір шешендік дарыны болған. Егер де ол оны философ қылған кітаптың мағынасына «Таза зерде сынына» дегенмен, тереңірек үңілсе, онда ол оның басты ілімі өзінің рухы бойынша мынадай екенін түсінер еді: негіздеме заңы тіпті де Veritas aeterna емес, бүкіл схоластикалық философия ойлағандай, яғни дүниеге дейін, одан тыс және оның үстінде шартсыз мәнге ие емес, ал тек бір ғана құбылыс шеңберінде қатынасты және шартты мәнге ие. Ол кеңістік немесе уақыттың қажетті байланысы ретінде көріне ме, жоқ себептілік немесе танымның негіздеме заңы ретінде көріне ме бәрібір; сондықтан дүниенің, өзіндік заттың ішкі мәнін бүл заңның атүсті ашуға болмайды. Керісінше, оның неге алып келгенінің бәрі де, әрқашан тек құбылыс қана, өзіндік зат емес; оның үстіне, бұл заңның субъектке мүлде қатысы жоқ, ал тек объектілердің формасы тана болып қызмет етеді, соңғылардың өзіндік зат еместігі дәл сондықтан; объектпен бір уақытта субъект пайда болады және - керісінше, сондықтан объект субъектке де, субъект объектіге де салдар өзінің негізіне тәрізді сырттан қосыла алмайды. Бірақ бұның бәрі Фихтеге аз да болмасын эсер еткен жоқ: жалғыз-ақ оған назар аударарлық болып көрінгені субъектіден бастау болды, Кант оны бұрынғы объекттен, сөйтіп кейінгісі өзіндік зат болады деп аттанудың жалғандығын көрсету үшін таңдаған,. Ал Фихте болса, бүл субъекттен аттануды ең негізгі деп санады да, барша еліктеушілердің үлгісімен, егер ол бұл жөнінде Канттан ары барса, одан асып та түсемін деп ойлап, бұрынғы догматизмнің қарама-қарсы бағытта жіберген дәл сол қателіктерін, тура сол себепті Канттың сынын тудырған, осы бағытта қайталады. Сонымен, ең бастысында ешнәрсе өзгермей, ескі негізгі қателік, объект пен субъект өзара себеп пен салдар қатынасымен байланысты деген ой, қалды, бұрынғысындай; сондықтан негіздеме заңы, бұрынғысынша, шартсыз күшін сақтап қалды, ал өзіндік зат, бұрынғыша объектте мекендеудің орнына, таным субъектіне көшірілді; шәк - шүбәсіз екеуінің қатынастылығы болса, өзіндік затты, немесе дүниенің мәнін, олардан емес, ал олардан тыс іздеу керек екендігін көрсететін, тіпті барлық қатынастылы ғана өмір сүретіндерден де тыс тәрізді, — бұл бұрынғыша түсініксіз қалды. Негіздеме заңы Фихте философиясында, барлық схоластиктердегіден aeterna Veritas, Кант мүлде өмір сүрмеген де сияқты. Ертедегі адамдардың құдайларына мәңгі тағдыр үстем болғаны тәрізді, дәл солай схоластиктер құдайына да әлі aeternae veritates, яғни метафизикалық, математикалық және металогикалық ақиқаттар ал кейбіреулеріне моральдық заңның билігі де үстем болған. Жалғыз сол veritatesтep ешнәрсеге тәуелді болған жоқ, бірақ олардың күшімен Құдай да, дүние де қажет болды. Осындай Veritati aeternae сияқты негіздеме заңы бойынша, Фихтенің Мені, сөйтіп, дүниенің немесе Мен - еместің негізі, дәл сол біріншісінің салдары, соның өнімі болып табылатын объект қызметін атқарады. Негіздеме заңын одан арғы зерттеуге немесе бақылауға тартуға Фихте, әрине, сақтанды. Бірақ, егер маған бұл заңның, соған сәйкес Фихте Мен - еместі өрмекшіні шырмауы тәрізді, Мен - нен шығуға мәжбүр еткізген сол формасын көрсету қажет болған болса, онда мен бұл - кеңістіктегі болмыстың негіздеме заңы, дер едім: өйткені тек соған қатысты тана, Мен - еместі өзінен өндіріп лоне көбейтіп шығаратын және тіпті мағынасыз, сондықтан да қашан да болмасын жазылғандардың ішіндегі әбден жалықтыратын кітаптың, мазмұнын құрайтын тәсілдердің сол азапты дедукциялары мән мен мағынаға әйтсе де біршама ұқсастығын табады.

Сонымен, тіпті айтуға да тұрмайтын бұл фихтелік философия, бізге тек көне материализмнің кешіккен нағыз қарама - қарсысы ретінде ғана қызықты: Фихте философиясы қалай субъекттен аттанса, ол дәл солай бір ізділікпен объектіден аттанған. Ең қарапайым объектпен бірге ол сол сәтте-ақ субъектті де мақұлдайтынын материализмнің байқамағаны тәрізді, Фихтенің де солай байқамағаны субъектпен бірге (қалай ол оны құрметтеп атамаса да) ол алдын ала объектіні де мақұлдайтыны ғана емес еді, өйткені кейінгісіз ешқандай субъект ойға сыйымсыз, бірақ, ол әрбір қорытынды a priori екенін және әрбір дәлел жалпы қажеттілікке сүйенетінін, ал әрбір қажеттілік тек қана негіздеме заңына сүйенетінін, себебі қажетті болу мен берілген негіздің салдары болу - бұл бірдей мағыналы ұғымдар, екенін де байқамаған^; ол тағы, негіздеме заңының объектінің объект ретіндегі тек жалпы формасы ғана екенін, ал сондықтан объектіні алдын ала тұспалдайтынын, ал оған дейін, не одан тыс мағынасы болмайтынын және оны тек шақырып алып, езінің заң шығарушы күшімен ендіре алмайтынын да байқамаған. Жалпы алғанда, субъекттен аттану және жоғарыда сипатталған объектіден аттану қайта-қайта бір ғана ортақ қателікте өзара түйіседі: олардың екеуі де әлі тек шығару керек деп ойлағандарын күні бұрын жорамалдап қояды, яғни өздерінін аттанар нүктесінің қажетті коррелатын алдын ала тұспалдайды.

Бұл екі қарама-қарсы қателіктің біздің әдісімізден toto genere (принципиалды) айырмашылығы бар, өйткені біз объекттен емес, субъектіден емес, ал сананың бірінші фактысы - елестен аттанамыз, ал оның алғашқы және ең маңызды формасы объект пен субъектке ыдырауы болады. Ал объектінің формасы болып езінің әралуан түрлерінде негіздеме заңы қызмет етеді, ал олардың әрқайсысы өзіне қатысты елестер сыныбында үстем болғаны соншалықты, тіпті, көрсетілгендей, бұл түрдің танылуымен бірге бүкіл сыныптың да мәні танылады, өйткені соңғысы (елес ретінде) сол түрдің дәл езінен басқа ештеңе де емес: мысалы, уақыт - басқа ештеңе емес, тек ондағы болмыстың негізі, яғни бірізділік; кеңістік - басқа ештеңе емес, тек ондағы негізделу заңы, яғни орын алу; материя - басқа ештеңе емес, тек себептілік; ұғым (ол қазір анықталатынындай) - басқа ештеңе емес, тек танымның негізіне қатынас. Дүниенің елес ретіндегі бұл толық және жаппай қатынастылығы, оның ең жалпы формасында да (субъект және объект), оған тәуелдісінде де (негіздеме заңы), біздің әлде қашан айтқанымыздай, дүниенің ішкі мәнін оның мүлде басқа, елестен тіпті өзгеше жағында іздеу керектігін бізге аңғартады; оны әрбір тіршілік иесі үшін тап соншама тікелей айқын фактіге негізделген келесі кітап анықтайды.

Алайда, әуелі жалғыз адамға тән және мазмұны ұғым, ал субъективті коррелаты зерде болып табылатын елестер сыныбын қарастыру қажет; ал осы кезге дейін қарастырылған елестерге коррелат болып жануардың әрқайсысына тән пайым мен сезімталдық қызмет етеді.^

§8

Күннің тікелей түскен нұрынан айдың шағылысқан сәулесіне өткендей, біз көрнекі, тікелей, өзіндік мәні бар, өз-өзіне кепілдік болатын елестен, өзінің барлық мазмұнын тек көрнекі танымнан және соған қатысты ғана алатын рефлексияға, зерденің абстрактылы, дискурсивті ұғымдарына өтеміз. Әзірге біз таза андауда қалып кел- генімізге дейін, бәрі анық, берік және күмәнсіз. Мұнда сұрақтар да, күдіктер де, адасулар да жоқ: біз бұдан артығын тілемейміз, бұдан артығына дәрменсізбіз, андаумен ғана байсал табамыз, қазіргіге ризамыз. Аңдау көңіл толарлық нәрсе; сондықтан одан өзінің таза жаратылысы басталатынның және оған сенімін сақтағанның бәрі, реалдық өнер туындысы тәрізді, ешқашан жалған болуы немесе қандай болмасын уақытпен жоққа шығарылуы мүмкін емес: өйткені ол пікірді емес, заттың езін береді. Ал абстрактылы таныммен, зердемен, теорияда күмән мен адасу, ал практикада уайым мен өкініш пайда болады. Егер көрнекі елестегі көріністілік нақты болмыс кескінін бір мезетке бұзса, онда абстрактылы елесте адасу мыңдаған жылдар билеп, тұтас халықтарға өзінің темір бұғауын са- лып, адамзаттың игі ниеттерін тұншықтырып, тіпті өз құлдарының, өз алданғандарының, көмегімен алдауға көнбегендерді кісенмен құрсаулап тастай алады. Адасу - ол жау, барлық уақыттардың ең данышпан адамдары онымен күші тең емес күрес жүргізген; және тек олардың одан күшпен тартып алғаны ғана адамзаттың игілігіне айналды. Міне, сондықтан біз оның аумағына аяқ басқан сәтте-ақ оған көңіл аударғанымыз абзал. Ақиқатты тіпті одан пайда алдын ала кермеген жерден де іздеу керек деп жиі айтылғанымен, өйткені пайда оны күтпеген жерде жанамалап келуі мүмкін, - алайда, мен бұған қосуым тиіс, дәл сондай ынтамен қандай да болмасын адасуды, тіпті одан зияндылық байқалмаған жерде ашып, жою қажет, себебі бұл зияндық ең жанамалы жолмен күтпеген жерде қашан болмасын пайда болуы мүмкін, өйткені, әрбір адасуда у бар. Егер рухпен таным адамды жердің қожасы етсе, онда зиянсыз адасулар жоқ, ал одан да бетер жоғы - абыройлы және құдіретті адасулар. Ал ез күштері менің өмірін адасудың түр - түрлерімен игілікті және соншама қиын күреске арнағандарға жұбаныш ретінде мен айтпай қоя алмайтыным, ақиқат әлі орнамағанша, адасу, түндегі үкілер мен жарғанаттар сияқты, - бірақ өзінің ойынын жүргізе алады, ескі адасу өзінің көлемді орнын ұрыс-талассыз қайырып алуы үшін, танылған және толық айқындылықпен дәлелденген ақиқаттың қайтадан қудалануға ұшырауынан тезірек, үкілер мен жарғанаттар күнді шығысқа кейін қарай үркітер. Ақиқаттың күші де осында жа- тыр: оның жеңісі қиыншылықпен және азаппен келеді.

Осы уақытқа дейін қарастырылған елестерден басқа, өздерінің құрамы бойынша, объект тұрғысынан қарағанда, уақыт, кеңістік және материяға, ал субъект тұрғысынан - таза сезімдік пен пайымға саятын, олардан бөлек, бүкіл жер жүзін мекендегендердің арасында тек қана адамда, тағы басқа бір танымдық қабілет қосылды, өте дәл және көрегендікпен рефлексия деп аталған мүлде жаңа сана туды. Өйткені, ол - шынында, көз алды танымнан әлдебір туынды, бірақ одан әбден ерекше сипат пен қасиеттерге бөленген, оның формаларын білмейтін бейнелеу; тіпті әрбір объектіге үстемдік жасайтын негіздеме заңы да мүлде басқа түрде көрінеді. Адамға оның санасын жануарлар санасынан пәк шүбәсіз айыратын ойлану қасиетін беретін де жалғыз осы - жаңа, ең жоғарғы дәрежеге көтерілген таным, осы зерденің дерексіз ұғымындағы бүкіл интуитивтінің абстрактылы бейнесі болып табылады және соның арқасында бүкіл адамның жер бетіндегі тіршілік жолы мақлұқ ағайындарының тіршілік жолына соншама ұқсамайды. Олардан ол қуатымен де, қайғы-қасіретімен де бірдей әлдеқайда асып түскен. Олар тек қазіргі де ғана өмір сүреді, ал ол, оған қоса, қатарынан болашақта да, өткенде де өмір сүреді. Олар мезет қажеттіктерін өтейді, ол жасанды шаралармен өзінің болашағы және тіпті, өмірі таусылған кездер туралы да қам жейді. Олар мезеттік эсердің толық билігінде, көз алды ықпалында болады, оны қазіргіге тәуелсіз абстрактылы ұғымдар басқарады. Міне, сондықтан ол, қоршаған жағдаяттар мен мезеттің кездейсоқ әсерлеріне қарамастан, ойлаған мақсаттарын орындайды немесе өздерінің қағидаларына сәйкес әрекет жасайды; міне сондықтан ол байыпты күйде өз өліміне жасанды дайындықтар жүргізе алады, өтірік адам танымастай өзгере алады және өзінің сырын көріне алып кете алады; ол, ақырында, бірнеше ынталардың арасынан нағыз таңдау жасауға өктем, өйткені соңғылар, санада қатар өмір сүре тұра, бірі екіншісін болғызбайтын ретінде тек in abstracto ғана танылады және бір бірімен ездерінің ерікке үстемдігі жөнінде бәсекелесе алады, ал соның ізінше күштірек ынта жеңіске жетіп, осы сапада өзі туралы сенімді белгімен жариялап, еріктің ойланған шешімі болады. Жануар, керісінше, өз әрекеттерінде мезеттің әсерімен анықталады, оның қалауын тек алдағы зорлап көндіру қорқынышы ғана баса алады, әзірге, сайып келіп, бұл қорқыныш дағдыға айналмағанша және жануарды енді сондай ретінде анықтамағанша: жаттықтыру (дрессировка) деген осы болады. Жануар сезінеді және аңдайды; адам, оның үстіне, ойлайды және біледі; екеуі де қалайды. Жануар өз сезімі мен көңіл-күйі туралы дене қозғалыстары мен үндері арқылы жеткізеді; адам басқаға ез ойларын тіл арқылы білдіреді немесе тіл арқылы ез ойларын жасырады. Тіл - оның зердесінің алғашқы шығармасы және қажетті құралы, сондықтан грекше және итальянша тіл мен зерде тек бір сезбен ғана белгіленеді: okyoq, il discorso. Неміс сөзі Vernunft (зерде) емес, сөздермен жеткізілетін ойларды саналы түрде қабылдауды білдіретін (есту) сөзінің синонимі vernehmen (зер салып тыңдау) деген сөзден туындайды. Тек тіл арқылы ғана зерде өзінің ең маңызды туындыларын: көптеген жеке адамдардың ниеттес іс-әрекетін, көп мыңдардың бір мақсатқа бейімделген қоян-қолтық еңбегін, өркениетті, мемлекетті жүзеге асырады, одан кейін, тек тіл арқылы ғана ғылымды ол жандандырады, ескі тәжірибені сақтайды, жалпыны бір ұғымға біріктіреді, ақиқатқа үйретеді, адасуды өрістетеді, ойлау мен көркемөнерлік жасампаздықты, догматтар мен иланымдарды туғызады. Жануар өлімді елімнің өзінде ғана біледі; адам өз өліміне сағат сайын саналы түрде жақындайды және бұл кей кезде, тіпті осы мәңгі жойылу сипатын өмірдің өзінен әлі ұға қоймаған адамда өмір туралы әбігерлі ой туғызады. Адам өзіне философия мен дінді жаратқаны да ец алдымен сондықтан; ал әділдік бойынша біз оның істеріндегі бәрінен жоғары бағалайтынымыз, атап айтқанда, еркін ізгілік игі ниеттілік қашан болса да олардың біреуінің жемісі болды ма екен, - ол белгісіз. Керісінше, екеуінің жалғыз соларға ток шүбәсіз туындысы ретінде, зерденің жемісі ретінде бұл жолда біздің алдымызда әртүрлі мектептердегі философтардың таңғаларлық, ғажайып пікірлері және әралуан діндер абыздарының оғаш, кей кезде тіпті мейірімсіз ырымдары тұрады.

Осы неше түрлі және алысқа баратын көріністердің барлығы бір ортақ принциптен, адамды жануардан айыратын және зерде, oхoyoq, то oyipov, ratio деп аталған сол ерекше pyx күшінен келіп шығатыны, - бұл барлық ғасырлар мен халықтардың ынтымақты пікірін құрады. Және барлық адамдар бұл қабілеттің көріністерін өте жақсы танып, зерделіні зердесізден айыра алады; олар адамның басқа қабілеттерімен және қасиеттерімен зерде қай жерде қайшылыққа келетінін, тіпті ең ақылды жануардан оның зердесі болмағандықтан нені ешқашан күтуге болмайтынын біледі. Барлық ғасырлардың философтары зерденің бұл жалпы ұғымын бүтіндей алғанда мақұлдайтынын аңғартып, оған қоса, ашу мен қызбалыққа басым болу, ой түйіндеу мен жалпы принциптерді алға жылжыту қабілеті, тіпті қандай бір тәжірибеден бұрын анықтарына дейін, және т.б. сондай сияқты оның кейбір аса маңызды көріністерін басып айтады. Солай бола тура, зерденің түп мәні жөніндегі олардың барлық түсіндірмелері тұрақсыз, бұлыңғыр, көп сөзді, бірлігі мен түйіні жоқ, біресе бір, біресе басқа көрінісін алға тартқан және сондықтан жиі біріне бірі қайшылас келген. Бұған көпшілігінің бұл жағдаятта зерде мен жан сезімнің қарама-қарсылығынан аттанатыны қосылады, ал онысы философияға мүлде жат және былықпаны тек күшейте түседі. Ерекше айта кететін жәйт - осы уақытқа дейін бірде бір философ зерденің барлық осы түрлі-түрлі көріністерін олардьщ барлығының ішінен оны анықтап тануға болатын, одан олар түсіндірілуіне болатынға және сондықтан ол зерденің нағыз түпкі мәні болып табылатын жалғыз бір қарапайым функцияға қатаң тұжырмаған. Рас, асқан керемет Локк өзінің «Адам зердесі туралы тәжірибесінде» (кітап 2, тар. 11, §10 және 11) жануарлар мен адамдарды бөлетін айырмашылық нышаны ретінде абстрактылы жалпы ұғымдарға асқан әділдікпен нұсқайды; Лейбниц те оны өзінің «Адам зердесі туралы жаңа тәжірибелерінде» (кітап 2, тар. 11, § 10 және 11) аса ынтымақты көңілмен қайталайды. Бірақ Локк зердені шындап түсіндіруге келген кезде, оның бұл қарапайым және басты белгісінен мүлде көз жазып, ол да оның әрқилы және туынды көріністеріне тұрақсыз, екіұшты, шолақ нұсқаумен шектеледі (кітап 4, тар. 17, §2,3); Лейбниц те ез шығармасының тиісті жерінде жалпы дәл соны істейді, бірақ тек одан да әрі шатасыңқы және бұлыңғыр. Ал Кант зерде мәні ұғымын қандай дәрежеге дейін шатастырып бұрмалады, ол туралы мен толығынан қосымшада айтамын. Кім де кім Канттан кейін пайда болған толып жатқан философиялық кітаптарды осыған қатысты қарап шығу еңбегін өзіне артатын болса, сол, қалайша биліктің қателіктері бүтіндей халықтармен өтелетіні тәрізді, дәл солай ұлы ақылдардың адасуы өзінің зиянды әсерін бүтін ұрпақтарға, бүтін ғасырларға жайып, өсіп дамитынын және, ақырында, жан түршігерлік сандыраққа азғындайтынын түсінеді. Ал осының бәрі, Беркли айтқандай, «ойлайтын адамдардың аздығынан, бірақ барлығы пікір иесі болуды қалайтынынан» пайда болады.

Пайымның тек бір ғана функциясы — себеп пен әрекет қатынасын тікелей тану -болатыны сияқты дүниені аңдау, сонымен қатар, әрбір ақыл, әрбір зеректік пен тапқырлық, олардың қолданылуы әртүрлі болғанымен, басқа ештеңе емес, тек осы қарапайым функцияның көрінісі болып табылатыны тәрізді, - дәл солай зерденің де бір функциясы бар - ұғымды күйтастыру. Осы жалғыз функциядан адамның өмірін жануарлардың өмірінен айыратын барлық сол жоғарыда көрсетілген құбылыстар өте оңай және өзді-өзімен түсіндіріледі; ал бұл функцияның қолданылуына немесе қолданылмауына барлық жерде және әрқашан зерделі немесе зердесіз деп аталғанның бәрі тура көрсетеді.

§9

Ұғымдар ерекше, тек адам рухына ғана тән, осы кезге дейін қарастырылған кез алды елестерден toto genere өзгеше сынып кұрады. Сондықтан біз ешқашан олардың мәнін көрнекі түрде, мүлдем айқын танып біле алмаймыз, - олар туралы біздің біліміміз абстрактылы және дискурсивті ғана. Міне неліктен бұл ұғымдардың тәжірибеде дәлелденуін немесе олардың, көрнекі объектілер тәрізді, кез алдына не қиял алдына қойылуын талап ету қисынсыз болар еді, өйткені олар көрнекі елестің өзі болып табылатын реалдық сыртқы дүниені аңғартады. Оларды тек ойлауға болады, ал аңдауға емес, және адамның тек солар арқылы жасайтын ықпалдары ғана нағыз тәжірибенің еншісінде қызмет атқарады. Ондайлар - тіл, ойластырылған, жоспарланған іс-әрекет пен ғылым, ал содан соң бұлардан келіп шығатынның бәрі. Сірә, сөз, сыртқы тәжірибенің еншісі ретінде, кез-келген таңбаларды асқан жылдамдықпен және өте нәзік реңкпен тарататын жетік телеграфтан басқа ештеңе де емес. Бұл таңбалар енді нені білдіреді? Олардың мағынасы қалай түсіндіріледі? Біреу сөйлеп жатқанда, біз сол сәтте-ақ оның сөзін найзағай жылдамдығымен біздің жанымыздан өте шығатынға, қимылдайтын, бірігетін, басқа түрге айналатын және сөздердің сарыны мен олардың грамматикалық флексияларына сәйкес реңк қабылдайтын қиял бейнелеріне аударып жібермейміз бе? Қандай апай-топай болар еді бұндай жағдаятта біздің басымызда әлдебір сөз тыңдағанда немесе кітап оқығанда! Жоқ, ешқашан олай болмайды. Біз сөз мағынасын оның барынша дәлме-дәлдігі және кесімділігімен тікелей қабылдаймыз - әдетте қиял бейнелерінің килігуінсіз. Мұнда зерде зердеге үн қатады да оның өрісінде қалады, ал оның хабарлағаны мен қабылдағаны - абстрактылы ұғымдар, көрнекіліктен айрылған елестер; олар қайталамастан күйтасқанмен және саны жағынан шамалы болса да, бірақ реалдық дүниенің сансыз объектілерін құшағы мен өз құрамында ұстайды және солардың орынбасарлары болып табылады. Бізбен ортақ тіл құралдары мен көрнекі елестері болғанымен де, жануардың ешқашан не сөйлей, не ұға алмайтыны да тек осымен ғана түсіндіріледі; бірақ сөздер біз атап өткен мүлдем ерекше, зерде оның субъективті коррелаты кызметін атқаратын елестер сыныбын ездерімен белгілейтін болғандықтан ғана, - дәл сол себепті олардың жануар үшін мағынасы мен маңызы болмайды.

Сонымен, тіл, біз оны зердеге жатқызатын әрбір басқа да құбылыс сияқты және адамды жануардан айыратынның бәрі сияқты, езіне түсініктемені тек қана осы біртұтас, қарапайым қайнар көзден табады: ұғымдардан, абстрактылы, көрнекі емес, жалпы, жеке емес, кеңістіктік - уақыттық елестерден. Тек жеке жағдаяттарда ғана біз ұғымдардан аңдауға көшіп, өзімізге қиял бейнелерін тудырамыз: олар біз үшін - ұғымдардың көрнекі уәкілі, оларға, дегенмен, ешқашан теңбе-тең емес. Олар негіздеме заңы туралы трактаттың 28-§ - ында арнайы зерттелген, сондықтан мен мұнда қайталанбаймын. Ондағы айтылғанмен Юмда, оның «Философиялық тәжірибелерінің» ішіндегі он екіншісінде, 244-б., және Гердерде, оның «Метасынында» (жалпы алғанда, нашар кітабында), 1-бөлім, 274-6., айтылғанды салыстыру керек. Қиял мен зерденің бірігуі оны мүмкін ететін Платонның идеясы, осы шығарманың үшінші кітабының негізгі тақырыбы қызметін атқарады.

Сөйтіп,ұғымдар көрнекі елестерден мүлдем өзгеше болғанымен, олар әйтсе де кейінгілермен қажетті арақатыста болады, өйткені онсыз олар ешнәрсе де болмас еді, сол себепті ол солардың барша мәні мен болмысын құрайды. Рефлексия бастапқы бейнелердің, көрнекі дүниенің лажсыз көшірмесі, қайталануы болып табылады, алайда, бұл - қайталанудың аса ерекше түрі, мүлдем әртекті материалдағысы. Міне неліктен ұғымдарға елестер жөніндегі елестер деген атау әбден тура келеді. Негіздеме заңы мұнда да ерекше формада алға шығады және, елестердің белгілі сыныбына үстемдік еткен оның әрбір формасы қалай сол сыныптың тиісті мәнін құрап, сарқа тамамдаса (ол елес болғандықтан), сол себепті уақыт - ол, көргеніміздей, түгелдейін бір ізді тізбектестік, одан асқан ештеңе де емес, кеңістік - түгелдейін орналасу реті, одан асқан ештеңе де емес, материя - түгелдейін себептілік, одан асқан ештеңе де емес, дәл солай ұғымдардың, немесе абстрактылы елестер сыныбының бүкіл мәні де оларда негіздеме заңын өрнектейтін қатынаспен ғана шектеледі. Және де ол таным негізіне қатынас болғандықтан, абстрактылы елестің барлық мәні оның тек өзінің таным негізі болып табылатын басқа елеске қатынасында ғана өріс алады. Бүл басқа елес, өз кезегінде, ұғым немесе абстрактылы елес болуы мүмкін, ал соңғысы тағы да тек тап сондай ғана дерексіз таным негізіне ие бола алады, бірақ бұлай шексіздікке дейін жалғаса бермейді: ақыр аяғында, таным негіздемелерінің қатары көрнекі танымда өзінің негізі бар ұғыммен тұйықталуы тиіс. Өйткені, бүкіл рефлексия дүниесі өзінің негізі ретінде көрнекі дүниеде тамыр жайған. Сондықтан абстрактылы елестердің басқалармен салыстырғандағы өзгешелігі сол, соңғыларда негіздеме заңы әрқашан тек қана сол сыныптағы басқа елеске қатынасын талап етеді, сол арада-ақ абстрактылы елестер жағдаятында ол ақыр аяғында басқа елеске қатынасын талап ететіні сияқты.

Ұғымдардың көрнекі танымға қатынасы, жоғарыда көрсетілгендей, тікелей емес, ал бір немесе тіпті бірнеше басқа ұғымдардың дәнекерлігімен ғана болғандарын көбінесе abstracta деп атайды; керісінше, негізі тікелей көрнекі дүниеде болса, оларды concreta дегі атайды. Алайда, соңғы атау өзінің белгілеген ұғымдарына мүлде тура келмейді, өйткені олар да дегенмен әлі abstracta, ал ешқандай да көрнекі елестер емес. Жалпы алғанда, бұл терминдер олардың белгілейтін айырмашылығын өте бұлыңғыр түсінудің нәтижесі болып табылады; алайда, осы жерде жасалған анықтамадан кейін оларды сақтап қалуға болады. Қатынас, рақымдылық, зерттеу, бастама және солар сияқты тағы басқа ұғымдар бірінші түрінің мысалдары, яғни ең жоғарғы мағынадағы abstracta болып табылады. Екінші түрінің мысалдары, яғни дұрыс емес аталатын соncreta қызметін адам, тас, жылқы және т.с.с. ұғымдар атқарады. Гердерде бұл аса бейнелі және сондықтан біршама әзілқой теңеу болмағанда, онда соңғыларын аса дәлдікпен төменгі қабат деп, ал біріншілерін -рефлексия ғимаратының жоғарғы қабаттары деп атауға болатын еді.Ұғым өзімен көп нәрсені қамтитыны, яғни көптеген көрнекі, тіпті сол абстрактылы елестер оған таным негізі қатынасында болатыны, басқаша айтқанда, ол арқылы ойланылатыны, - бұл оның, әдетте ойлағандай, басты емес, ал туынды, екінші дәрежедегі і ана, ол әрқашан мүмкін болғанымен, шындықта тіпті әрқашан болуға тиісті емес қасиеті. Бұл қасиет ұғымның елес елесі ретінде қызмет жасауынан - яғни оның барша мәні тек оның басқа елесі ке қатынасында ғана өріс алатындығынан туындайды. Бірақта ұғым - бұл елестің өзі емес және соңғысы тіпті көбінесе мүлде басқа елестер сыныбына, атап айтқанда көрнекі елестерге жататын болғандықтан, ол уақыттың, кеңістіктік және басқа анықтамаларға және ұғымда мүлдем ойланылмайтын жалпы тағы көптеген қатынастарға ие бола алады; міне, неліктен көптеген жеңіл-желпі айырылатын елестер бір ғана ұғымда ойланылуы мүмкін, яғни соның аясына келтірілуі мүмкін. Алайда, бүл көп нәрсеге қолданымдылық ұғымның негізгі емес, кездейсоқ қасиеті болып табылады. Сондықтан олар арқылы тек жалғыз ғана реалдық объект ойланылатын, бірақ әйтсе де абстрактылы және жалпыға бірдей сипаты бар, ал тіпті жеке және көрнекі елестер емес ұғымдар болуы да мүмкін: осындай болған, мысалы, әлдекімнің белгілі бір қала туралы түсінігі, оған, бірақ, географиядан ғана таныс; тап осы жағдаятта тек қана жалғыз осы қала ойланылғанымен, алайда бұл ұғым құрамдық айырмашылықтары жеткілікті бірнеше қалаларға тура келуі ықтимал. Олай болса, ұғымның жалпылыққа не болуы оның көптеген объектілерден абстракцияланғандығынан емес, ал керісінше, әртүрлі заттардың бір ұғымда ойланыла алуы оған зерденің абстрактылы елесі ретінде жалпылық, яғни жекелік анықтаманың жоқтығы тән болғандықтан.

Қандай да бір ұғымның, көрнекі емес, абстрактылы, ал сондықтан толық емес анықталған елес бола тұра, көлем аталатынға, немесе өріске, ие болатыны, - тіпті егер оған сәйкес келетін жалғыз ғана реалдық объект болған жағдаятта да айтылғаннан анық. Оның үстіне міне біз әрқашан әрбір ұғымның өрісі басқаларының өрістерімен әлдебір ортақ мазмұны болатынын табамыз; басқаша айтқанда, ол ұғымда кейбір жағынан сол басқаларындағы да бары ойланылады, ал оларда тағы да кейбір жағынан ондағы да бары ойланылады; бұл тек осылай, егер олар шынында да әртүрлі ұғымдар болса, онда әрқайсысының немесе, ең әрі кеткенде, екеуінің бірінің кұрамында екіншісінде дәл сондай бірдемесі жоқ болғанына қарамастан: әрбір субъект езінің предикатына осындай қатынаста болады. Бұл қатынасты танып білу - пікір айту болып табылады. Аталған өрістерді кеңістік ернектерімен бейнелеу өте сәтті ой болган. Алғашқы рет ол Готфрид Плукеге келген болса керек, бұл үшін ол квадраттарды қолданған; Ламберт, рас, кейінірек, әлі жай ғана сызықтарды қолданған, оларды бірінің астына бірін жүргізе отырып; Эйлер алғаш шеңберлерді сәтті қолданды. Ұғымдардың қатынастары мен кеңістік өрнектерінің қатынастары арасындағы бұл соншама дәл ұқсастық, ақырғы есепте, неменеде негізделетінін мен айта алмаймын. Қандай жағдаятта болса да, ұғымдардың барлық қатынастары, тіпті олардың мүмкіндігінде болсын, яғни a priori, осындай өрнектермен, атап айтқанда келесі түрде көрсетілуіне болатындығы логика үшін өте қолайлы.

1) Екі ұғымның өрістері бүтіндей бір-біріне беттеседі: мысалы, қажеттілік ұғымы мен берілген негізден салдар ұғымы; дәл сондай Ruminantia және Bisulca ұғымдары (тепкіш және қостұяқты жануарлар); одан кейін, омыртқалы және қызыл қанды жануарлар (алайда, бұл жерде шығыршықты құрттар жөнінде кейбір келіспеушілік білдіруге болар еді); бұның бәрі маңызы бірдей ұғымдар. Оларды бірінші ұғымды да, екіншісін де білдіретін бір шеңбер бейнелейді.

2) Бір ұғымның өрісі басқасының өрісін толығынан қамтиды: Соңғы жағдай өрістерінің өзара тікелей ортақтығы жоқ барша ұғымдарға қатысты, өйткені, өзімен екеуін де қамтитын әрқашан үшінші ұғым болады, (жиі ете кең болғанымен де).

3) Бір өріс екі немесе бірнеше біріне бірі сыйыспайтын және бұл жағдаяттарға ұғымдардың барлық тіркестері келтірілуіне болады, ал соңғылардан пайымдаулар мен олардың конверсиясы, контрапозициясы, айналымы, дизъюнкциясы (кейінгісі үшінші өрнек бойынша) туралы барша ілім шығарылуына болады. Осы жерден-ақ пайымның Кант құрған жалған категорияларына негіз болған пайымдаулардың қасиеттері де шығарылуы мүмкін, - алайда, гипотетикалық форманы есептемегенде, өйткені ол енді қарапайым ұғымдардың емес, ал пайымдаулардың тіркесі болып табылады; сонан соң, модальдықты есептемегенде, ол туралы, категориялардың негізіне салынған пайымдаулардың барлық қасиеттері туралы да сияқты, түгелімен қосымшада айтылады. Көрсетілген ұғымдардың ықтимал тіркестері туралы тағы тек оларды бір-бірімен де түрліше тіркестіруге болатынын ғана ескерте кету қажет, мысалы, төртінші өрнекті екіншісімен. Егер өріс, толығымен немесе кей бір жағынан өзінде басқасын қамтып, өз кезегінде өзі түгелдейін үшіншісінде қамтылған болса, тек сол жағдаятта ғана, олардың бәрі бірге бірінші өрнек бойынша пай- ымдау болып табылады, яғни толығымен немесе кейбір жағынан басқасының құрамына кіретін ұғым дәл солай үшіншісінің де ішінде болатындығын, ал кейінгісі, өз кезегінде, өзімен сол басқаны қамтитынын танытатын пайымдаулардың тіркесі; не енді оның қарама-қарсы, теріске шығару: оньщ графикалық бейнесі, әлбетте, тек екі біріктірілген өрістің әлдебір үшіншіде жатпайтындығында ғана бола алады. Егер көптеген өрістер сөйтіп, бірін бірі қамтыса, онда ой қорытындыларының ұзын тізбектері пайда болады.

Әлдеқашан бірнеше оқулықтарда әжептәуір жақсы баяндалған бұл ұғымдар схематизмін пайымдаулар туралы ілімнің, бүкіл силлогистиканың да сияқты, негізіне салуға болады және бұнымен оларды оқыту өте жеңілдетілетін және оңайлатылатын еді, өйткені аталған схематизмнен олардың барлық ережелерін олардың қайнар көзінен оңай табуға, шығаруға және түсіндіруге болады. Алайда олармен ақыл-еске аса салмақ салудың қажеті жоқ, өйткені логика ешқашан практикалық пайдаға ие бола алмайды, ал философия үшін тек теоретикалық мүдде ғана болып табылады. Өйткені, логика зерделі ойға жатады деп айтуға болғанымен де, генерал - бас музыкаға сияқты, немесе, азырақ дәлдікпен айтқанда, этика - ізгілікке сияқты, немесе эстетика - өнерге сияқты, алайда, эстетиканың арқасында ешкім суретші бола қалмағанға және ешкімнің мінезі этиканы оқығаннан мейірбанды бола қоймағанын, дұрыс және әдемі композициялар Рамодан көп бұрын жасалғанын және үйлесімсіздікті байқау үшін генерал - басты білудің, тіпті қажеті жоқ екенін де ескеру керек; дәл сол сияқты өзіңді жалған тұжырымдармен алдауға барғызбас үшін логиканы білу қажет емес. Алайда, егер тек бағалау ушін болмаса да, қандай жағдаятта да музыкалық композицияны орындау үшін генерал - бастың өте пайдалы екенін мойындау керек; анағұрлым азырақ дәрежеде болғанымен де, бірақ орындау үшін бірсыпыра пайда, рас, көбінесе теріс, эстетика да, тіпті этика да әкелуі мүмкін, сондықтан олардың да практикалық құндылығын мүлде мойындамасқа болмайды; ал логиканың арашасына тіпті бұны да айтуға болмайды. Ол әркімнің in concreto білетінін жай ғана in abstracto білу болып табылады. Сонымен қатар, жалған ойды қайтару үшін қалай оның қажеті жоқ болғаны тәрізді, солай оның ережелерін дұрыс пікір күйтастыру үшін көмекке шақырмайды және тіпті ғалым логиктің өзі шынымен ойланған кезде оны мүлде тыс қалдырады. Бұл келесімен түсіндіріледі. Пәндердің белгілі тегіне қолданылуында әрбір ғылым жалпы, олай болса, - абстрактылы ақиқаттар, заңдар және ережелер жүйесінен құралады. Соған орай, алдыңғыларға қатысты қандай да болмасын жеке жағдаят әрбір ретте барлық жағдаяттар үшін күші бар осы жалпы біліммен анықталады, өйткені жалпы принципті қолдану әрбір жеке жағдаятты жаңадан зерттеуден гөрі шексіз оңайырақ: бір рет тауып алынған жалпы, абстрактылы таным біз үшін жекеліктерді эмпирикалық зерттеуден гөрі әлдеқайда жақынырақ және қолайлырақ қой. Ал логикамен іс мүлде қарама-қарсы жағдаятта. Ол ережелер формасында аян болған, қандай да болмасын мазмұннан абстракттану арқылы зерденің өзі өзін байқауымен ұғынылған зерденің іс-әрекет тәсілі туралы жалпы білім болып табылады. Зерде үшін бұл тәсіл қажетті де мәнді және өз еркіне қойылған зерде ешқандай жағдаятта одан таймайды. Сондықтан әрбір бөлек жағдаятта оның әрекеті туралы сол әрекеттің өзінен абстракттанған білімді оған бөтен, сырттан міндеттелген заң формасында нұсқағаннан гөрі, оған өзінің жеке табиғатына сәйкес әрекет істеуге еркіндік беру оңайырақ және дұрысырақ. Ол - оңайырақ, өйткені барлық басқа ғылымдарда жеке жағдаятты оның оқшаулығында зерттегеннен гөрі абстрактыланған жалпы ереже бізге жақынырақ болғанымен, бірақ зерденің әрекетінде, керісінше, оның практикасы, әрбір берілген жағдаятта қажет, одан абстрактыланған жалпы ережеден гөрі әруақытта бізге жақынырақ: бізде ойлап тұрғанның өзі де дәл сол зерде ғой. Ол - дұрысырақ, өйткені, өзінің мәніне, өзінің табиғатына қайшылас зерденің әрекеті орындалуынан бұрын, тезірек абстрактылы білімде немесе оның қолдануында адасушылық пайда болуы мүмкін. Басқа ғылымдарда жеке жағдаяттардың ақиқаттығы практикада тексеріліп жатқан кезде, логикада болса, керісінше, ереже жеке жағдаятта тексерілуі тиіс болатын сол керемет факт осымен түсіндіріледі де; ең өнерпаз логик те, жеке жағдаятта ол ереже талап еткеннен басқа қорытынды жасағанын байқап, өзінің шын қорытындысынан гөрі, әрқашан тезірек ережеден қателіктер іздейтін болады. Сонымен, логикадан практикалық қолданым жасауды тілеу әрбір жеке жағдаятта бізге тікелей және әбден анық белгіліні орасан зор күшпен жалпы ережелерден шығаруды тілеумен тең. Қалай егер біз қозғалуымыз үшін - механикадан, ал ас қорыту үшін физиологиядан кеңес сұрасақ, бұл дәл соның өзі; ал логиканы практикалық мақсаттар үшін оқыған, құндызды өзіне үй салуға үйретуге тырысқан адамға ұқсайды.

Сөйтіп, логика практикалық тұрғыдан пайдасыз болғанымен де, соған қарамастан ол сақталуы тиіс, себебі зерденің ұйымдастырылуы мен әрекеті туралы арнайы білім ретінде философиялық маңызы бар. Оқшау, дербес, кемеліне жеткен, күйтасқан және мүлдем анық пән ретінде ол, басқаларының барлығынан бөлек және тәуелсіз, ғылыми ұғындырылуға және дәл солай университеттерде оқытуға лайықты; бірақ өзінің нағыз мағынасын ол тек жалпы философиямен байланысты танымды, атап айтқанда, зерделі, немесе абстрактылы, танымды зерттегенде табады. Соған орай оның оқытылуы, бір жағынан, дәл соншама ашық ғылым формасын қабылдауға тиісті болмағаны қажет, ал екіншіден - өзінің құрамына пайымдаулардың дұрыс айналымы үшін, ой тұжырымдары үшін және т.б. ылғи тек жалаң нормаларды ғана кіргізуге тиісті болмағаны қажет; зерде мен ұғымның мәнімен танысуға және негіздеме заңын мұқият талдауға оның көбірек ұмтылғаны қажет, өйткені логика кейінгінің тек парафразасы ғана болып табылады - және тағы тек сол жағдаят үшін, қай кезде пікірлерге ақиқаттылық жолдайтын негіз эмпирикалық немесе метафизикалық емес, ал логикалық немесе металогикалық мазмұнда сипатталса. Таным негізі заңымен қатар, сондықтан, қалған үш негізгі ойлау заңын да, немесе онымен соншалықты жақын туыстықта тұрған металогикалық ақиқаттық пайымдауларды де келтіру қажет, ал сонан соң бұдан аз-аздап бүкіл зерде техникасы өсіп шығады. Нағыз ойлаудың, яғни пайымдау мен ой тұжырымдаудың мәнін, ұғымдар өрістерін, жоғарыда көрсетілгендей, кеңістіктік схемаға сәйкес үйлестіру арқылы баяндау қажет және барлық пайымдау мен ой тұжырымдау ережелерін құрастыру тәсілімен осы схемадан шығару керек. Логикадан жасауға болатын жалғыз практикалық қолданыс -ғылыми сайыс кезінде өзіңнің қарсыласыңды, қаншалықты оның шынымен қате пайымдауы үшін болмаса да, соншалықты оньщ қасақана жалған қорытындылары үшін, оларды техникалық атаулармен атап әшкерелеу. Логиканың практикалық жағын бұлай төмендету және оның бүкіл философиямен кейінгісінің жеке тарауы ретінде байланысына нұсқау онымен таныстықты қазіргісінен гөрі еш сирегірек қылмас еді; өйткені біздің күндерде ең маңыздыдан бейхабар қалғысы келмейтін және надан да икемсіз топқа жатқызылуын қаламайтын әркім спекулятивті философияны оқып білуі тиіс, — ал оның себебі біздің он тоғызыншы ғасырдың философиялық ғасыр болғандығында. Бұнымен біздің айтайын дегеніміз мұнша біздің ғасырдың философияға ие болғандығы немесе онда философияның үстем роль атқаратындығы емес, қанша оның философия үшін пісіп жетілгендігі, ал сондықтан оған аса мұқтаж болғандығы: бұл білімділіктің жоғары дамуының белгісі және тіпті ғасырлар мәдениеті құзырындағы берік қазық.

Логиканың практикалық пайдасы қаншалықты аз болғанымен де соған қарамастан оның практикалық мақсаттар үшін ойлап шығарылғанын жоққа шығаруға болмайды. Оның пайда болуын мен езіме келесі түрде түсіндіремін. Элеаттар, мегарлықтар мен софистер арасындағы дау-дамайға құмарлық өзінің дамуында біртіндеп дерт сипатына жетейін деп қалған кезде, әрбір дерлік таласқа ілескен шимай - шатақ көп кешікпей оларды әдістемелік амалдың қажеттігін сезінуге мәжбүр етті, ал оған үйрену үшін, ғылыми диалектиканы табу керек болды. Ең алдымен байқалғаны, дауласқан екі жаққа да, даулы пікірлерді ғылыми сайыстарда соған тұжыруға болатын қандай да бір қағидада әрқашан өзара келісуге тура келетіндігі еді. Әдістемелік амал, осы көпшілік мойындаған қағидалар сондай ретінде формальды түрде айтылып, зерттеудің алдына қойылуынан басталған. Алайда әуелі бұл қағидалар пікірталастың тек материалдық жағына ғана қатысты болған. Кешікпей, көпшілік мойындаған ақиқатқа жету және одан өз тұжырымдарын шығару жолдары мен тәсілдеріне қатысты да белгілі формалар мен зандар орындалатыны, ал олар жөнінде, алдын ала келісімсіз болғанымен де, ешқашан алауыздық тумайтыны байқалған; осыдан бұлар зерденің өзіне тән, оның негізіне қаланған ерекшелігі, зерттеудің формальды мезеті болып табылуы тиіс деген тұжырым жасалды. Және бүл мезет күмән мен алауыздық туғызбағанымен, әлдебір тақуа - жүйелі басқа мынадай ой келуі керек болған: егер қандай болмасын пікірталастың осы формальды жағын да, зерденің өзінің осы әрдайым заңды іс-әрекетін де абстрактылы қағидалармен мазмұндаса және, зерттеудің материалдық жағының көпшілік мойындаған принциптері сияқты, жарыссөздің оған әруақытта сүйенуге және сілтеуге болатын мызғымас ережесі ретінде оларды пікірталастың басына қойса, өте тамаша болатын еді және әдістемелік диалектиканың толық жүзеге асырылуы болып табылатын еді. Оған бұрын қалай үнсіз келісім бойынша ергендерін немесе ойсыз сезім арқылы нені орындағандарын саналы түрде заң ретінде жариялап, формальды түрде көрсетуге бұл ұмтылысында философтар қайшылық заңы, негіздеменің жеткіліктілігі, үшіншінің аластатылуы, dictum de omni et nullo (бәрі де туралы айтып, бірін де айтпау) сияқты негізгі логикалық зандар үшін біртіндеп азды-кепті жетік ой нақыстарын тапқан; сонан соң силлогистиканың арнайы ережелері үшін, мысалы, мыналар сияқты: ex mens particula- ribus aut negativis nihil sequitur, a rationato ad rationem non valet consequentia [тек жекелеген немесе теріс алғышарттардан ешқандай салдар келіп шықпайды, салдардан себепке қарай қорытынды жасауға болмайды] және т.б. Алайда бұл жолда алға қарай баяу жылжыған, зор күштер жұмсап, және Аристотельге дейін бұның бәрі өте жетілмеген күйде күй отырған, оны біз Платонның кейбір диалогтарында логикалық ақиқаттарды жарыққа шығарғандағы шорқақтық пен шұбалаңқылықтан біршама көріп те тұрмыз, ал Секст Эмпириктің ең оңай және қарапайым логикалық заңдар жайлы мегарлықтардың ерегісулері мен оларды анықтауға жұмсалған күштер туралы мағлұматтарынан (Sext. Emp. adv. Math. L.8.p. 112 seqq.). Ал Аристотель болса, бұрынғы жасалғанды жинақтап, тәртіпке келтіріп, салыстыра тексеріп, барлығын теңеусіз жоғары кәмелеттік күйге жеткізді. Грек мәдениетінің ағымы, сөйтіп, қалай Аристотельдің жұмысын дайындап, дүниеге келтіргенін бақылап отырып, үнділіктерден дайын логиканы Каллисфен тауып, оны өзінің немере ағасы Аристотельге салып жіберген - мыс деген парсы жазушыларының мағлұматтарына (оны бізге оларға деген ықыласы зор Джоне [Jones] айтып жеткізген) сенуге оншалық бейімділік сезінбейсің (Asiatic researches, т.4, 163 б.).

Қапалы орта ғасырларда айтыс-тартысты көксеген және қандай болмасын реалдық білімдердің жетіспеушілігінен тек формулалармен және сөздермен ғана азықтанған схоластиктер рухы аристотельдік логиканы қуанышпен қарсы алуы керек болғанын, оның тіпті өзінің арабша бұрмалануында да құмарлықпен қағып алынып, тез арада қандай да болмасын білімнің түп қазығы дәрежесіне шығарылғанын оңай түсінуге болады. Сол кездерден бері логика өзінің құрметті орнын жоғалтқан, алайда әлі де ол дербес, практикалық және аса қажетті ғылым атағына ие; өзінің қағидалық негізін, турасын айтқанда, логикадан алған канттық философияның оған деген назары біздің күндерімізде тіпті қайта өршіді және бұл қатынаста, яғни зерде мәнін танып білу құралы ретінде, логика оған, әрине, тұрарлық.

Мүлтіксіз дұрыс ой тұжырымдары ұғымдар өрістерін тиянақты түрде бақылау жолымен жасалады және тек қана егерде бір өріс толығынан екіншінің ішінде, ал бұл екіншісі -үшіншіде болса, сол жағдаятта ғана бірінші де толығынан үшіншінің құрамына кіретін болып мойындалады; бұған қарама-қарсы сендіру өнері (шешендік) ұғымдар өрістерін үстіртін бақылауға және көздеген мақсаттарына сәйкес оларды біржақты анықтауға ғана негізделген. Ол көбінесе былай жасалады: егер қарастырылып тұрған ұғымның өрісі кейбір үлесімен ғана біреуінің құрамына кіріп, ал енді бір үлесімен мүлде басқасына тән болса, онда оны бүтіндей біріншіге немесе бүтіндей екіншіге жатқызып айтады, — шешеннің қойған мақсатына қарай. Мысалы, құмарлық туралы айтқанда, оны өз ықтиярыңмен - ұлы күш, дүниедегі ең құдіретті қозғаушы себеп ұғымына немесе — жөнсіздік ұғымына, ал соңғысын әлсіздік, дәрменсіздік ұғымына жатқызуға болады. Taп сондай амалды әрбір қарастырылмақшы ұғымға қолдана отырып, әрдайым ұстануға болады. Кез келген ұғым өрісіне әрқашан дерлік көптеген басқа өрістер кіреді, ал соның әрқайсысы, бірінші ұғым аймағының әлдебір үлесін қамти келе, өзі тағы одан ары жайылып жатады; шешен болса, бұл соңғы ұғымдар өрістерінің қайсысына бірінші ұғымды теңдестіремін десе, тек жалғыз соны ғана мазмұндайды, өзгелерін елеусіз қалдырып, не оларды тасалап. Осы айлаға, тегінде, шешендіктің барлық амалдары, барлық нәзік келген софизмдер негізделген, өйткені mentiens [өтірікші], velatus [бүркелген], utus [мүйізді] және т.б. сияқты логикалық софизмдер, сірә, барынша қолдану үшін тым дөрекі. Бүкіл софистика мен шешендіктің мәнін солардың мүмкіндігінің осы соңғы негізіне теңдестіріп, оны ұғымдардың ерекше қасиетінде, яғни зерденің танымдық тәсілдерінде кімде-кімнің осы кезге дейін көрсеткені маған белгісіз болғандықтан, ал менің баяндауым осы сұрақтың алдына мені енді әкеліп те қойған соң, өздігінше ол қаншама түсінікті болмасын, мен оны тағы қосымша кестедегі сұлба арқылы анықтауды өзіме дұрыс деп таптым: қалай ұғымдардың өрістері бірін бірі алуан түрлі қамтып, бір ұғымнан екіншіге еркінше өте беруге сондықтан жол беретіндері одан көрініп түр. Кестеге бола бүл ықшам және жанама зерттеуге оның өзгешелігіне лайығынан артық маңыз берілуін мен тек қаламас едім. Түсіндірме мысал ретінде мен саяхат ұғымын таңдадым.

Оның өрісі басқа төртеуінің аумағын қамтиды және шешен олардың әрқайсысына еркінше өте алады; бұл өрістер өз кезегінде басқаларын қамтиды, - кей кезде тіпті қатарынан екеуін немесе одан көбін; шешен олардың ішінен өз жолын таңдайды, әрдайым оны жалғыз сияқты көрсетіп, ал сонан соң, езінің мақсатына қарай, ақыр аяғында ізгілікке немесе зұлымдыққа жетеді. Тек өрістерден өткенде әрқашан ортасынан (берілген негізгі ұғымнан) шетіне қарай жүру керек, ал керісінше емес. Мұндай софистиканың сырты не жатық сөз, не қатаң силлогистикалық форма болуы мүмкін - тыңдаушының осал жерінің қайда болуына қарай. Шындығына келсек, ғылыми, әсіресе философиялық дәлелдеулердің басым бөлігінің артық құрылғандығы шамалы: әйтпесе соншама 'көп дүние және әртүрлі уақыттарда тек қателесіп қана ақиқат ретінде қабылдануға қоймай (өйткені қателіктің өзді - өзділік басқа көзі бар), мүлтіксіз дәйектелу мен дәлелденуден өтіп, ал кейін келе мүлде жалған шыққаны қалай мүмкін болар еді? Мысалы, лейбництік - вольфтік философия, птоломейлік астрономия, Сталь химиясы, түстер туралы ньютондық ілім және т.б осындайға жатады.

§ 10

Дәйектілікке қалай жетуге болады, қалай пікірлерді негіздеу керек, тіл және саналы жүріс-тұрыспен қатар, зердемен келген ұлы артықшылықтардың ішінде біз үшіншісі деп санайтын білім мен ғылымның мәні неде деген сұраққа бұл бізді барынша жақындатуда.

Зердеге әйел табиғаты тән: ол тек қабылдап алып қана туа алады. Өздігінше оның ез операцияларының мазмұнсыз формаларынан басқа ешнәрсесі жоқ. Металогикалық ақиқаттығы бар деп мен есептейтін төрт заңнан, яғни тепе-теңдік, қарама-қайшылық, үшіншінің аласталуы және таным негіздемесінің жеткілікті заңдарынан басқа, мүлде таза зерде танымы тіпті де болмайды. Өйткені тіпті қалғанының өзі де логикада енді таза зерде танымы емес, себебі ұғымдар өрістерінің қатынастары мен комбинацияларын алдын ала тұспалдайды; ұғымдар ғой жалпы тек алдында өткен көрнекі елестердің ізімен ғана пайда болады, кейінгілерге қатынасы олардың бүкіл мәнін құрайды және, солай болғасын, сол кейінгілермен олар енді алдын ала жорытылады да. Алайда, бұл жорамал ұғымдардың белгілі бір мазмұнына емес, ал тек олардың жалпы болмысына ғана жайылатын болғандықтан, логика, тұтас алғанда, дегенмен таза зерде ғылымы болып санала алады. Қалған ғылымдардың барлығында зерде өзінің мазмұнын көрнекі елестерден алады: математикада - кеңістік пен уақыттың қандай да болсын тәжірибеге дейінгі көрер көзге мәлім қарым-қатынасынан; таза жаратылыстануда, яғни қандай да болсын тәжірибеге дейін біздің табиғат ағымы туралы білетінімізде, ғылымның мазмұны таза пайымнан, яғни себептілік заңын және оның кеңістік пен уақыттың таза аңдауларымен байланысын априорлық түрде танып білуден туындайды. Барлық басқа ғылымдарда қазір ғана аталған пәндерден алынып пайдаланбағанның бәрі тәжірибеге жатады. Жалпы алғанда, білу дегеніміздің мәнісі - өз рухыңның билігінде еркінше қайта жаңғыртып түру үшін, өзінен басқа нәрседе жеткілікті негізін табатын, яғни ақиқатты, пайымдаулардың болуында. Сөйтіп, тек абстрактылы таным ғана білім болып табылады; сондықтан ол зердемен уәжделген, және біз жануарлар туралы да, қатаң айтқанда,олар бірнәрсе біледі деп тұжырымдай алмаймыз, оларда көрнекі таным, ол туралы естелік және сондықтан қиял елесі бар болғанымен де, - соңғысы олардың түстерімен де дәлелденеді. Сананы біз оларда бар деп есептейміз және оның ұғымы, олай болса (сөздің өзі білімнен туындағанымен де), жалпы елес ұғымына тура келеді, шыққан тегі қандай болмасын. Міне, неліктен өсімдіктерді біз өмір иесі деп есептейміз, бірақ сананың емес.

Сонымен, білім - абстрактылы сана, бұл — өзге жолмен танылғанның зерде ұғымдарында бекітілуі.

§11

Бұл қатынаста білімнің шынайы қарама - қарсысы сезім болып табылады, сондықтан да біз оны мұнда қарастыруға тиістіміз де. Сезім деген сөзбен белгіленетін ұғым әрқашан тек қана теріс мазмұнға ие болады, ал атап айтқанда: ұғым емес, зерденің абстрактылы танымы емес әйтеуір санада берілген әлдене. Кейін не болса да, ол әрқашан өзінің өлшеусіз - кең өрісімен ең әртекті заттарды қамтитын сезім ұғымына жатады; және де ол заттардың тек қана осы теріс қатынаста, олардың абстрактылы ұғымдар еместігінен бірыңғай шығатынын білмегенімізге дейін, біз олардың қалай өзара тоғысатынын түсінбейміз. Өйткені аталған ұғымның аясында ең әрқилы, тіпті қарсылас элементтер бейбіт орналасады, мысалы, діни сезім, құптарлық, моральдық сезім, тән сезімдері -тітіркену, ауырғанды сезіну, түстерді, үндерді, олардың үйлесімділігі мен үйлесімсіздігін сезіну; одан кейін, жеккөрушілік, жиреніш, масаттанушылық, ар-намыс, ұят, әділдік пен әділсіздік сезімі, ақиқат сезімі, күш, әлсіздік, денсаулық, достық, махаббат сияқты эстетикалық сезім және т.б. Олардың арасында ортақ тіпті ештеңе де жоқ, тек сол бір теріс, олар зерденің абстрактылы танымы емес деген ерекшеліктен басқа. Ал одан да таңқаларлығы, сезім ұғымына тіпті кеңістік қатынастарының көрнекі, априорлы танымы мен кез-келген таза пайымдық таным да сайылатындығы және жалпы, басында біз интуитивті ғана қабылдайтын, бірақ әлі абстрактылы ұғымдарға жатқызылмаған, әрбір таным туралы, әрбір ақиқат туралы, біз оларды сеземіз деп айтылатындығы. Түсінік беру үшін мен ең жаңа кітаптардан бірнеше мысалдар келтіремін, өйткені олар менің анықтамамды тамаша растайды. Эвклидтің бір немісше аудармасының алғысөзінде мен мынаны оқығаным есімде: геометрияны үйрене бастағандарға, дәлелдеулерге кіріспей тұрып, барлық фигураларды сыздыру керек, өйткені бұндай жағдаятта, дәлелдеу оларды толық танымға алып келуінен бұрын, олар геометриялық ақиқатты алдын ала сезінетін болады деп. Дәл солай Ф. Шлейермахердің «Мінез-құлықтар туралы ілімнің сынында» логикалық және математикалық сезім туралы (339 б.), екі формуланың теңдігі мен айырмашылығын сезу туралы (342 б.) айтылады. Одан кейін, Теннеманның «Философия тарихында» (361 б.) біз оқимыз: «Жалған тұжырымдардың дұрыс еместігі сезіліп тұрды, бірақ қатені табу мүмкін болмады».

Әзір бізде сезім ұғымына дұрыс көзқарас күйтаспайынша және әзір біз сол теріс, ол үшін жалғыз ғана мәнді де, белгісін байқамайынша, - сол кезге дейін бұл ұғым, өз өрісінің шамадан тыс кеңдігі мен өзінің тек қана теріс, мүлде бір жақты және тым мардымсыз мазмұнының нәтижесінде, әрдайым ұғыныспаушылықтар мен айтыс-таластарға сылтау беріп тұратын болады. Бізде мағынасы сондай-ақ дерлік тағы түйсік (Empfindung) деген сөз бар болғандықтан, оны физикалық сезімдерді білдірудің өзге түрі ретінде пайдалану ыңғайлы болды. Басқаларының бәрімен салыстырғанда пропорционалды емес бұл сезім ұғымының пайда болуын қозғасақ, онда ол күмәнсіз келесідей. Барлық ұғымдар (ал тек ұғымдар ғана сөздермен айтылады да) тек зерде үшін ғана өмір сүреді, содан туындайды. Олай болса, олар бізді бірден әу бастан - ақ сыңаржақты көзқарасқа қояды. Бұл көзқарас тұрғысынан ең жақындағы анық болып көрініп, жағымды мазмұндалады, алысырақтағысы болса, тұтасып, көп кешікпей бақылаушының көзінде теріс сипатқа бөленеді. Мысалы, әрбір ұлт басқалардың бәрін бөтен жердікі деп есептейді, грек қалғандардың бәрін жабайы (варвар) деп атайды, ағылшын үшін Англия емес пен ағылшындық еместің бәрі — continent және continental; құдайға сенуші басқалардың бәрін шерік қатушы (еретик) немесе пұтқа табынушы (язычник) деп атайды; ақсүйек үшін басқалардың бәрі - roturies -түрлі шендегі адамдар, студент үшін басқалардың бәрі - филистерлер және т.с.с. Дәл осы сыңаржақтылық үшін, айтуға болады - дәл осы тәкаппарлықтың тұрпайы надандығы үшін, қандайлық бұл оғаш естілсе де, зерденің өзі де айыпты, себебі ол бір ғана сезім ұғымына сананың кез-келген модификациясын енгізеді, егер ол тек қана оның өзінің тікелей елестету тәсіліне жатпаса, - басқаша айтқанда, абстрактылы ұғым болмаса. Бұл күнәні зерде, өзін терең тану жолымен өзі әрекет салтын өзіне анықтап алмайынша, осы кезге дейін оз алабындағы жаңылыстар мен адасушылықтар бағасымен өтеуге тиісті болган, өйткені сезімнің тіпті ерекше қабілеті ойлап табылып, оның теориялары құрылды емес пе.

§ 12

Білім, оның контрадикторлық қарама-қарсылығы сипатында жаңа ғана мен сезім ұғымымен таныстырған, бұл, жоғарыда айтылғанындай, - қандай да болмасын абстрактылы таным, яғни зердемен танып білу. Бірақ зерде әрқашан танымға алдын ала қабылданып қойғанды ғана өзге жолмен қайтаратын болғандықтан, ол, шындығында, біздің білімімізді кеңейтпейді, ал тек оны басқа формаға келтіреді. Атап айтқанда, интуитивті, in concreto, танылған нәрсе оның арқасында абстрактылы және жалпы түрде танылады, ал бұл, ондай формада айтылғанның алғаш қарағандағы байқалғанынан гөрі әлдеқайда маңыздырақ. Өйткені танылғанның берік сақталуы, оны табыс ету мүмкіндігі, практикада сенімді және кең қолданылуы, танылғанның білімге айналғанына, абстрактылы сипат алғанына бүтіндей тәуелді болады. Интуитивті таным әрқашан тек жеке оқиғаларға ғана қатысты болады, тек ең жақынды ғана қозғайды және соған тоқталады, өйткені сезімталдық пен пайым, тегінде, қатар тек бір ғана объектіні қабылдай алады. Кез-келген ұзаққа созылған, жүйелі, жоспарлы іс-әрекет сондықтан негізгі принциптерден, яғни абстрактылы білімнен басталып, солармен басқарылуы қажет.

Мысалы, себеп пен әрекет арасындағы қатынас туралы пайымда бар таным, ол жөнінде in abstracto ойлауға болатыннан гөрі, өздігінше анағұрлым кемелдірек, тереңірек және мазмұндырақ: тек пайым ғана көрнекі, тікелей және кемеліне жеткізе таниды, - тетіктің, палиспастың, тісті дөңгелектің қозғалғаны тәрізді, күмбездің өзін өзі ұстап түрганы жэне т.б. сияқты. Бірақ интуитивтік танымның қазір ғана сөз қылған қасиетінің - тікелей берілгенге ғана назар аударудың салдарынан, бір ғана пайым мен ғимараттар тұрғызу үшін жеткіліксіз; бұл жерде іске зерде кірісіп, андауларды абстрактылы ұғымдармен алмастырып, оларды өз іс - әрекетінің арқауы етуі қажет, ал егер олар дұрыс болса, онда табысқа жетудің кепілдігі әбден сенімді болғаны. Дәл солай таза аңдауда біз параболаның, гиперболаның, спиральдің мәнісі мен заңдылығын кәміл жете танимыз, бірақ бұл танымнан шындыққа дұрыс қолданыс жасау үшін, оны алдымен абстрактылы білімге айналдыру қажет. Мунда ол көрнекілігін жоғалтса да, бірақ онын есесіне абстрактылы білімнің дұрыстығы мен кесімділігіне ие болады. Сонымен, бүкіл дифференциалды есептеу қисықтар т}фалы біздің білімімізді, шындығына келгенде, кеңейтпейді, олардың таза аңдалуға әу бастан бар болғанына ештеңе қоспайды; бірақ ол, интуитивтіні абстрактылыға айналдырып, танымның сипатын өзгертеді, соған орай, қолдануда айрықша зор нәтиже беретін болып шығады. Мұнда, алайда, біздің танымдық қабілетіміздің тағы бір қасиеті туралы айта кету қажет, - мұны көрнекі және абстрактылы таным арасындағы айырмашылықты әбден анықтамайынша ешкім байқай алмаған. Бұл қасиет - кеңістік қатынастарын сол кейпінде абстрактылы танымға тікелей көшіру мүмкін еместігінде, ал бірақ ол үшін тек қана уақыттық шамалардың, яғни сандардың жарамды болғандығында. Тек сандар ғана, бірақ кеңістіктік шамалар емес оларға дәлме-дәл сәйкес келетін абстрактылы ұғымдарда мазмұндалады. Мьщ ұғымның он ұғымынан айырмашылығы аңдаудағы екі уақыт шамаларының айырмашылығымен бірдей болады: мыңда біз оннан белгілі мөлшер есе көп санды ойлаймыз және уақыт желісінде андау үшін біз бұл мыңды еркінше ондарға бөліп жаямыз, яғни оны санап шыға аламыз. Бірақ миля және фут абстрактылы ұғымдарының арасында, олар жөніндегі көрнекі елессіз және санның көмегінсіз осы шамалардың өздеріне сәйкес келетін, нақты айырмашылық жоқ. Екі ұғымда да тек Жалпы кеңістіктік шама ғана ойланылады, ал оларды жеткілікті айыру үшін қажет болатыны - не кеңістіктік андауын көмекке шақыру, яғни абстрактылы таным аясынан енді біржола кету, не бұл айырмашылықты сандар арқылы ойлау. Сонымен, егер біз кеңістіктік қатынастар туралы абстрактылы білімге ие боламыз десек, онда оларды әуелі уақыттық қатынастарға, яғни сандарға көшіру керек. Сондықтан геометрия емес, тек қана арифметика шамалар туралы жалпы ғылым болып табылады және геометрия, егер оны басқаларға баяндау үшін ыңғайлы, дәл анықталған және практикада қолданымды қыламыз десек, арифметикаға аударылуы тиіс. Рас, кеңістіктік қатынасты да сол кейпінде in abstracto ойлауға болады, - мысалы, синустің бұрышқа сәйкес үлкеюі; ал егер бұл қатынастың шамасын көрсету қажеттігі туса, сан керек. Кеңістікті оның уш өлшемдерімен тек бір ғана өлшемі бар уақытқа аудару қажеттігі, егер біз кеңістіктік қатынастардың абстрактылы танымына ие болғымыз келсе (яғни білімге, ал жай аңдауға ғана емес), -математиканы соншама қиын қылатын да осы қажеттілік. Егер қисықтардың аңдалуын -олардың аналитикалық есептеулерімен, немесе тек ең болмағанда тригонометриялық функциялардың логарифмдер кестелерін осы кестелермен өрнектелетін үшбұрыш бөліктері арасындағы өзгермелі қатынастардың аңдалуымен салыстырсақ, бұл өте анық болып шығады. Аңдаудың толық және шегіне жеткен дәлдікпен мұнда бір қарағаннан қағып алатынын, мысалы, қалай синустің көбеюімен косинус азаяды, қалай бір бұрыштың косинусі екіншінің синусі болады, екі бұрыштың ұлғаюы мен кішіреюі арасындағы кері байланыс және т.с.с., — осының барлығы in abstracto өрнектелуі үшін, орасан зор сандар тоқымасы мен жалықтыратын есептеулерді талап еткен болар еді. Өзінің жалғыз өлшемімен кеңістіктің үш өлшемін жеткізе алуы үшін уақыттың қандай азапқа төзуі керек еді! - деп айтуға болады. Егер біз практикалық мақсаттар үшін, кеңістіктік қатынастардың абстрактылы ұғымдарда бекітілгенін қалайтын болсақ, бұл сол кезде қажет: алдыңғылары соңғыларда тікелей емес, ал абстрактылы таным үшін жалғыз тікелей жарамды болатын, таза уақыттық шаманың, санның, арқасында ғана мазмұндала алады. Тағы да тамашасы сол, егер аңдау үшін кеңістік әбден қолайлы болып, өзінің үш өлшемінің көмегімен, абстрактылы таным үшін, алайда, өpe жетпестей бола тұра, тіпті күрделі қатынастарды да оңай қамтуға мүмкіндік берсе, онда уақыт, керісінше, дерексіз ұғымдарға оңай жатқызылады да, оның есесіне аңдауға өте аз береді: сандардың өзіндік табиғи күйінде, таза уақытта, кеңістіктің қатысуынсыз, біздің оларды аңдауымыз онға дейін әрең жетеді, -бұл шектен әрі бізде енді тек абстрактылы ұғымдар ғана бар, ал сандардың көрнекі танымы емес; екінші жағынан, біз әрбір сан есіммен және барлық алгебралық белгілермен дәл анықталған абстрактылы ұғымдарды біріктіреміз.

Ескерте кетейік, айтқандай, кейбір ақылдар тек көрнекі танымнан ғана өздеріне толық қанағат табады. Көрнекі елестетілген кеңістіктегі болмыстың негіздемесі мен салдары -олардың іздегендері міне осы; кеңістіктік есептердің Эвклидтық дәлелдемесі немесе арифметикалық шешімі оларды қанағаттандырмайды. Басқа ақылдар, керісінше, тек пайдалану мен мазмұндауға ғана жарамды болатын абстрактылы ұғымдарды талап етеді: оларда ой қорытындыларының ұзын тізбегіндегі абстрактылы тезистер, формулалар, дәлелдеулер үшін және белгілері ең күрделі абстракциялардың орынбасарлары болып табылатын есептеулер үшін, шыдам мен жады бар. Кейінгі ақылдар анықтылыққа ұмтылады, біріншілері - көрнекілікке. Айырмашылығы - мәнге тән сипатты.

Білімнің, абстрактылы танымның, ең жоғары кұндылығы оны басқаларға жеткізуге және бекітіліп, сақтауға болатындығында: тек соның арқасында ол практика үшін соншалық баға жетпес маңызды болады. Өзге біреу өз пайымында физикалық денелердің өзгерістері мен қозғалыстары арасындағы себепті байланыстың тікелей көрнекі танымына ие болып, одан толық қанағат табуы мүмкін; бірақ оның білімі басқаларға жетуі үшін, оны алдымен ұғымдарда бекіту керек. Тіпті практикалық мақсаттар үшін де, бірінші түрдегі таным жеткілікті, егер оның иесі оның қолдануын түгелімен езіне алып, және тағы, әзір көрнекі таным әлі жанды тұрған кезде, жете орындалатын әрекетте істесе; бірақ басқа біреудің көмегіне қажеттік бар болған кезде немесе тіпті өзіңнің әрекеттерің де әртүрлі уақыт аралығында орындалатын болып, соған орай, ойланылған жоспарды қажет еткен кезде, мұндай таным жеткіліксіз. Мысалы, тәжірибелі биллиардшы ойыншысы тек қана пайымда, тек қана тікелей андауда эластикалық денелердің өзара қақтығысу заңдарын толық игере алады және бұл оған әбден жеткілікті; бірақ бұл заңдар туралы реалдық білімге, яғни in abstracto танымға, тек қана ғалым механик ие болады. Тіпті машиналарды жа- сау үшін де пайымның осындай таза интуитивті танымы жеткілікті, егер машинаны ойлап шығарушы, ешқандай ғылыми деректерсіз талантты қолөнершілер бұны жиі істегендей, оны езі жасаса. Ал егер, керісінше, механикалық операцияны, машинаны, ғимаратты жасау үшін бірнеше адамдар мен олардың күрделі, әртүрлі уақыт мезгілінде басталатын жұмысында қажеттік болса, онда мұндай бірлескен іс-әрекеттің басшысы өзіне in adstracto оның жоспарын жасауы тиіс, ал ол тек қана зерденің көмегімен болуы мүмкін. Тамаша, алайда, іс-әрекеттің бірінші тегінде біреу белгілі бір әрекетті жалғыз езі және үзілістерсіз орындау керек болған жерде, мысалы, биллиард ойнағанда, сайысқанда, аспаптарды күйіне келтіргенде, өлең айтқанда, білім, зерденің қолданылуы, рефлексия жиі тіпті кедергі жасауы да мүмкін. Мұндай жағдаяттарда іс-әрекетті тікелей көрнекі таным басқаруы тиіс, ал рефлексия, назарды бытыратып және адамды естен жаңылдырып, оны босаңсытады. Міне неліктен жабайы және оқымаған, ойлануға дағдысы аз адамдар белгілі дене жаттығуларын, мысалы, жануарлармен күресті, садақ атуды және т.б., рефлексияға бейім еуропалық үшін қол жеткізбес батылдықпен және жылдамдықпен орындайды, -өйткені рефлексия оны абыржуға және кешеуілдеуге мәжбүр етеді. Ол, мысалы, қолайлы орын анықтауға, дұрыс емес екі шектіліктің арасынан тиісті сәттің ретін табуға тырысады; табиғат адамы бұның бәрін тікелей табады, бөтен ешнәрсе туралы ойламай-ақ. Дәл солай – ақ менің in abstracto, градустар мен минуттарда, ұстараны қай бұрышпен басу керек екенін анықтай алатындығымның мен үшін түк те бір мәні жоқ, егер мен оны, қолымда ұстараны ұстап тұрып, интуитивті түрде білмесем. Дәл солай зерде адамның бет-келбетін түсінуге де кедергі жасайды: ол да тікелей пайыммен істелуі керек, бекер айтпайды ғой, жүз көрінісін, бет-әлпет мәнін тек сезуге ғана болады деп, яғни олар абстрактылы ұғымдарда ыдырап кетпейді. Әр адамның өзінің тікелей интуитивті физиогномикасы мен патогномикасы бар, бірақ біреу бұл signatura [заттардың мәнділігін] басқадан гөрі анығырақ айырады. Ал физиогномиканы in abstracto оқуға және оқытуға болмайды, өйткені реңктердің мұнда өте нәзік болғандығы сондайлық, тіпті ұғым оларға дейін төмендеп түсе де алмайды. Сондықтан абстрактылы білімнің оларға қатынасы мозаикалық суреттің Ван дер Верфтке немесе Деннерге қатынасындай: мозаиканың барша нәзіктігіне қарамастан, майда тастардың шекаралары әрқашан айқын болып, сол себепті бір түстен екіншіге біртіндеп өту мүмкін еместігі тәрізді, дәл солай ұғымдар да, өздерінің қозғалыссыздығы мен айқын кескіндерінде, оларды ең жақын анықтамалармен қалай жұқалап жармағанмен де, ешқашан аңдалғанның нәзік модификацияларына жете алмайды, ал, мен мысал ретінде нұсқаған физиогномиканың бар мәнісі де дәл осы соңғыларда жатыр^.

Ұғымдардың дәл осы қасиеті, оларды мозаикалық суреттің майда тастарына ұқсататын және соның арқасында аңдау әрқашан олардың асимптотасы болып қалатын,—осы қасиеті өнерде олардың көмегімен неліктен жақсы ештеңеге жетуге болмайтындығының себебі болып табылады. Егер әнші немесе асқан шебер (виртуоз) рефлексияға бағынса, ол өлі қалады. Дәл соның композиторға да, суретшіге де және тіпті ақынға да қатысы бар; ұғым өнер үшін әруақытта жеміссіз және тек оның техникасын ғана басқара алады, ұғымның өрісі - ғылым. Үшінші кітапта нағыз өнердің неліктен әрқашан ұғымнан емес, ал көрнекі танымнан шығатындығын біз түгелімен зерттейміз. Тіпті, сұхбаттасқанда да, сыйластықтың өзіндік жылы жүзділігінде де, ұғым эгоизм мен хайуандықтың тұрпайы дүмпулерін тоқтатудың теріс рөлін ойнайды, әдептіліктің оның барынша мақтауға тұрарлық туындысы да болғаны сол себепті. Алайда, сүйкімділік, қимыл жарасымдылығы, сұхбаттасудағы әсемділік, махаббат және достық ұғымнан ілеспеуі тиіс, әйтпесе

Әдейілік бәрін бүлдіреді

Қылымсудың қай-қайсысы да - рефлексияның ісі; бірақ ұзақ және үзіліссіз оған шыдау мүмкін емес: nemo potest personam diu ferre ficta^, - дейді Сенека өзінің De dementia кітабында; көбіне ол сол кездері анықталып, өз мақсатына жетпейді. Өмірдің қиын мезгілдерінде жылдам шешімдер, батыл қылықтар, жедел жэне дәл тапқырлық керек болғанда, зерде, әрине, қажет; бірақ ал егер ол басымдылық алып, тиістіні түсінудегі интуитивті, тікелей, таза пайымдық талғауды өзінің күдіктерімен бөгесе, ол жасқаншақтық туғызып, оп-оңай бәрін бүлдіруі мүмкін.

Ақырында, рақымдылық та және қасиеттілік те рефлексиядан емес, ал еріктің ішкі тереңдігі мен оның танымға қатынасынан туындайды. Бұның түсіндірілуі осы кітаптың мүлде басқа жеріне қатысты, ал бұл жерде мен өзіме тек келесіні ғана айта кетуге ерік бердім: адамгершіліктің сірескен қағидалары (догматтары) бүкіл халықтардың зердесінде бірдей болуы мүмкін, бірақ әрбір жеке адам өзінше қылық жасайды; жэне керісінше, қылықтар, солай демек, сезімдерге негізделген, яғни дәл айтқанда ұғымдарға емес, — егер көкейде олардың этикалық мазмұнын ұстасақ. Сірескен қағидалар (догматтар) зеріккен зердеде орын тебеді; қылық ақыр аяғы олардан тәуелсіз, өз жолымен жүреді және ол көбінесе абстрактылы емес, ал айтылмаған максималар, өзінің біртұтастығында адамның нақ өзі солардың көрінісі болып тұрған максималар бойынша істеледі. Сондықтан, халықтардың діни қағидалары қалай әртүрлі болмаса да, бәрінде мейірімді қылыққа айтып жеткізілмес ризашылық, ал келеңсіз қылыққа - шексіз жиіркеніш ілеседі; біріншіні ешқандай да келеке қобалжытпайды, соңғыдан ешқандай рухани кешірім босатпайды. Алайда, бұл жерден иманды өмір сүру үшін зерденің қатысы керек емес деген қорытынды шықпайды, бірақ ол - оның қайнар көзі емес. Оның функциясы тәуелді: ол, мезеттік дәрменсіздіктерге қарсылық көрсетіп жэне біздің қылықтарымызға бірізділік сипат беріп, бір кезде қабылданған шешімдерді сақтап, принциптердің күзетінде тұрады. Дәл осыған, түптің түбінде, оның өнердегі рөлі де келіп саяды: мұнда да ол ең маңыздысында тура солай дәрменсіз, бірақ түпкі ойдың орындалуына көмектеседі, өйткені, даналық әрбір мезетте көріне бермейді, ал шығарма әйтседе барлық бөлімдерінде аяқталып, бір бүтінге айналдырылуы тиіс.

§13

Зердені қолданудың пайдасы мен зияны да туралы барлық бұл ой-пікірлер, абстрактылы білім көрнекі елестің рефлексі болып, оған негізделгенімен де, соған қарамастан ол кейінгіге, оны барлық жерде өзгертіп жүре алатындай, дәл соншалық тура келмейді; керісінше, олардың арасында ешқашан толық сәйкестік жоқ. Ал адам істерінің көбісі, көргеніміздей, тек қана зерденің көмегі мен ойланып жасалған жоспар бойынша жүзеге асырылатын болғанымен де, алайда олардың кейбіреулерін ондай көмексіз істегеніміз абзал. Көрнекі және абстрактылы танымның бір-біріне сәйкессіздігі, - дәл соның нәтижесінде кейінгісі біріншіге мозаика сурет салу өнеріне сияқты тек жақындайтынға ғана, - әбден тамаша құбылыстың негізінде жатыр, зерде де сияқты, тек адамға ғана тән, бірақ барша үсті-үстіне жаңа әрекеттеріне қарамастан, оның барлық түсіндірулері әлі күнге дейін қанағаттанарлықсыз қалған: менің ойда тұтқаным - күлкі. Күлкінің бұлайша пайда болуына қарай, біз осы жерде оны түсіндірусіз тұра алмаймыз, біздің жолымыздағы ол жаңа кідіріс болса да.

Күлкі әрқашан белгілі бір ұғым мен қандай да болса қатынаста сол ұғымда ойластырылған реалдық объектілер арасындағы сәйкессіздікті кенет түсінуден туып, өзі сол сәйкессіздіктің өрнектелуі ғана болып табылады. Сәйкессіздік жиі екі немесе бірнеше реалдық объектілердің бір ұғымда ойланылып, мұның барабарлығы соларға ауысуынан пайда болады; міне сол кезде қалған барлығындағы олардың толық бей ұқсастығы жаңағы ұғымның оларға әлдебір ғана жағынан тура келгендігін көрсетеді. Дәл солай жиі дара реалдық объектінің бір қатынасында ол дұрыс теңестірілетін ұғымға тура келмеуі де кенеттен сезіледі. Сондықтан мұндай шындықтар белгілі ұғымға қандай да болсын бір жағынан неғұрлым дұрысырақ теңестірілсе жэне олардың басқа қатынастарда онымен сәйкес еместігі неғұрлым көбірек жэне анығырақ болса, соғұрлым бұл қарама-қарсылықтан келіп шығатын күлкілік салдар күштірек. Күлкінің әдетке қайшы келетін жаңа жэне күтпеген мінез-құлықтан туындайды - ол сөздермен айтыла ма немесе қылықтар арқылы көріне ме бәрібір. Күлкінің дұрыс түсіндірілуі қысқаша алғанда осындай.

Мен бұл жерде өзімнің түсініктемемді мысалдар ретінде қолдай алатын анекдоттар айтып кідірмеймін, өйткені ол өте қарапайым және түсінікті болғандықтан, оларды қажет етпейді және де оның растығын дәл солай-ақ оқырманның кез кел- ген күлкілі естеліктерінің бір-ақ нығайтып бере алады. Бірақ сүйенішін жэне сонымен бірге мән-жайының ашылуын біздің теориямыз күлкілінің, тек біздің анықтамамыздан түсінікті екі түрге ажырап, сол екі текте өмір сүруінен табады. Не санада екі (немесе бірнеше) тым әртүрлі реалдық объект, көрнекі елес, пайда болып, оларды әдейілеп екі пәнді де қамтитын ұғымның бірлігінде барабар қылады: күлкілінің бұл түрі өткірлік деп аталады. Не, керісінше, ұғым ең бастан санада болып, ал содан реалдылыққа және оған әсер етуге - қылыққа көшеді; барлық жағынан әртүрлі, бірақ бұл ұғымда бірдей ойланылатын объектілер, ғажаптанып аң-таң болған қайраткердің алдында олардың басқа қатынастардағы толық айырмашылығы әлі ашылмағанша, бір кейіпте қарастырылып түсіндіріледі: күлкілінің бұл түрі ақымақтық деп аталады. Сонымен, күлкілінің барлығы - ол не өткір ойдан шыққан сөз, не ақылсыз қылық, бір-біріне өту объектілердің тура келмеуінен ұғымның барабарлығына атқарылды ма немесе керісінше ме, соған орай: біріншісі әрқашан әдейілеп істеледі, соңғысы әрқашан еріксіз жэне сырттан мәжбүр ету арқылы орындалады. Ал бастапқы орынды сырт көзге өзгертіп, өткірлікті ақымақтық кейпінде көрсету сарай қуақысы мен Гансвурсттың өнеріне жатады: объектілердің айырмашылығын өте жақсы ұғына тұрып, ол сонда да оларды құпия өткірлікпен бір ұғымға біріктіреді де, одан аттана, объектілердің сонан соң ашылып жатқан айырмашылығынан өзі-ақ өзіне әзірлеп те қойған таңырқану сезіміне бөленеді. Осы қысқаша, бірақ қанағаттанарлық мазмұндалған күлкілінің теориясынан (қуақының оқиғаға елемей шет қалдыра тұрғанда) өткір ойшылдықтың әрқашан сөздермен айтылуына, ал ақымақтықтың көбінесе қылықтарда көрінуіне тиіс екендігі сайып келеді; де- генмен, кейінгісі сөздерде де байқалады, қашан ол өз ниетін тек айтқанда, шындықта оны іске асырмай, немесе өзін ылғи тек қана пайымдаулар мен пікірлерде көрсеткен кезде.

Ақымақтыққа сондай-ақ педантизм де жатады. О л адамның, өз пайымына онша сенбей, тиістіні тікелей тануды әрбір жеке жағдаятта оның еркіне беруге шешіле алмай, оны түгелдей зерденің бақылауына тапсырып, кейінгімен басқарылғысы келгендіктен, яғни әрқашан жалпы ұғымдардан, ережелерден, принциптерді негізге алып, оларды өмірде, енерде жэне тіпті этикалық жүріс-тұрыста қатаң ұстағысы келгендіктен пайда болады. Осыдан барып, педантизмге тән, ол үшін істің мән-жайының орнын басатын, формаға, мәнерге, әлпет пен сөзге бейімділік шығады. Бұл жерде тез арада ұғымның реалдылықпен тура келмейтіндігі анықталады, ұғынғанның ешқашан жекеліктерге дейін төмен түспейтіндігі, оның жалпылығы мен қатаң айқындылығының ешқашан шындықтың нәзік өзгешеліктері мен алуан түрлі күй өзгерістеріне толығынан тура келе алмайтындығы анықталады. Педант сондықтан, өзінің жалпы принциптерімен, өмірде әрқашан дерлік тым қысыңқы болып келеді; ол ақылды емес, талғамсыз, пайдасыз; ұғым онда жеміссіз болатын өнерде ол жансыз, мәнерлі, қатып-семген әлденені тудырады. Тіпті мораль да, әділетті немесе бекзаттық іске шешімділік барлық жерде абстрактылы принциптер бойынша жүзеге асырыла бермейді; көптеген жағдаяттарда туған жағдайдың шексіз нәзік өзгешеліктері мінез-құлыққа тікелей сай келетін тиістіні таңдау қажеттілігін алға тартады, ал сол арада, жартылай ғана жарамды, таза дерексіз принциптерді қолдану бір жағынан жалған нәтижелер береді, ал бір жағынан мүлде мүмкін емес те, өйткені қатысып тұрған адамның одан ешқашан арылуға болмайтынға дара мінез-құлқына олар жат. Бірізділіктің болмауы да міне осыдан. Біз Кантты, моральдық педантизмді мадақтағаны үшін, кінәден толық босата алмаймыз, өйткені қылықтың моральдық құндылығын шарты деп, ол оның қандай да болсын бейімділікке немесе мезеттік жүрек лапылына қатынассыз, таза зерделі абстрактылы принциптерден пайда болуын санайды. Мұндай кінәлауда Шиллердің «Ұждан алдында азап шегу» эпиграммасының мәні де жатыр. Доктринерлар, теоретиктер, ғалымдар және т.с.с. жайында сөз қозғалған кезде, әсіресе саясатта, ойда педанттар, яғни заттарды in abstracto, бірақ in concreto емес, білетін адамдар тұрады. Абстракцияның мәні жеке анықтамаларды ойша жоқ етуде болса да, практикада нақ солар маңызды роль атқарады.

Теорияның толықтығы үшін өткірліктің заңсыз түрі - сөздер ойынын, calembourg, pun, атап өту қажет; дәл осыған екі мәнділік те, l'equivoque, жатады, оның негізгі өрісі -ұятсыздық. Өткірлік бір ұғымға әртүрлі екі реалдық объектіні зорлықпен қалай теңгертсе, солай сөздер ойыны, жағдаятты пайдаланып, әртүрлі екі ұғымды бір сөзге тықпалайды: контраст дәл сондай болып шығады, бірақ тек анағүрлым бәсеңдеу жэне үстіртіндеу, өйткені ол заттардың мәнінен емес, ал аталуының кездейсоқтығынан ғана туындайды. Өткірліктегі барабарлық - ұғымда, айырмашылық - шындықта; сөздер ойынындағы айырмашылық - ұғымдарда, ал барабарлық - сөздің дыбысталуымен айқындалатын шындықта. Салыстырудың, сірә, машақаты тым көптеу болар еді, егер біз жоғарғы айналдырылған конус параболасының төменгісінің параболасына қатынасы қандай болса, сөздер ойыны өткізілсе дәл сондай қатынаста болады деп айтсақ. Сөз жаңылысы болса, немесе quid pro quo, болса - бұл еріксіз calembourg және оның кейінгіге қатынасы ақылсыздықтың өткірлікке қатынасындай; сондықтан құлағы тосаң есітетін адам, ақымақ тәрізді, күлкіге жиі сылтау болады жэне оны нашар комедиялардың авторлары ақымақтың орнына күлкі қоздыру үшін пайдаланады.

Мен мұнда күлкіні тек қана психологиялық жағынан қарастырдым; ал физикалығына қатысты "Парергда", II т., 6-тар., §96, 134-6. (бірінші басылым) айтылғанға сілтеме жасаймын.

§ 14

Зерденің танымы, білім, ұғым, - бір жағынан, жэне таза сезімдік математикалық андау мен пайым арқылы қабылдаудың тікелей танымы - екіншіден, араларындағы айырмашылық пен қатынасты, сенемін, толық айқындаған осы әртүрлі ой-пікірлерден; одан кейінгі, біздің танымдық күштеріміздің тамаша арақатынасын талдау бізді шарасыз дерлік алып келген сезім мен күлкі туралы ауық - ауық ескертулерден, - мен енді ғылымды, адамға зерде беретін бұл үшінші артықшылықты (тіл жэне ойланып істелген әрекетпен қатар) одан әрі талдауға қайтып ораламын. Ғылымды алдағы біздің жалпы қарастыруымыз бір жағынан оның формасына, бір жағынан оның пайымдауларын негіздеуге және, ақырында, оның мазмұнына қатысты болады.

Таза логиканың негізін санамағанда, қандай да болсын жалпы білімнің қайнар көзі зерденің өзінде емес екендігін біз көрдік: басқа жолдан алынған, өзінің сипаты бойынша көрнекі, ол зердеде тек жайғасады және сөйтіп танымның мүлде басқа тегіне -абстрактылы тегіне өтеді. Қандай да болсын білімнің, яғни in abstracto ұғынуға дейін көтерілген танымның, өзіндік мағынасындағы ғылымға қатынасы бөліктің бүтінге қатынасындай болады. Әрбір адам тәжірибесінен және өзіне кездесетін жеке құбылыстарды бақылауынан әртүрлі заттар туралы білімді меңгереді; ал ғылымға, пәндердің қандай да болмасын белгілі бір аумағының in abstracto толық танымына жетуді кім өзіне мақсат тұтса, тек сол ғана ұмтылған. Бұл аумақты ол тек қана ұғым арқылы атап көрсете алады; міне неліктен әрбір ғылымның басында ұғым турады да, онда заттар жиынтығының тек сол бөлігі ғана ойланылады, қайсысы туралы ғылым in abstracto толық таным беретін болып уәде қылса: мысалы, кеңістік қатынастары, органикалық емес денелердің бір-біріне әсері, есімдіктер немесе жануарлардың қасиеттері, жер бетінің жүйелі өзгерістері, бүкіл адамзат өзгерістері, тілдің құрылымы жэне т.б. ұғымдар осындай. Егер ғылым өз объектісі туралы білімді өз ұғымында ойланылатын әрбір бөлек пәнді зерттеу арқылы табуды мақсат қойса, біртіндеп барлығы зерттеліп болғанша, онда ол үшін, бір жағынан, ешқандай адами ақыл-ес жетпес еді, ал екіншіден, - біле білгеннің толықтығының кәміл сеніміне де жетуге болмас еді. Сондықтан ұғымдар өрістерінің сол жоғарыда көрсетілген бірі екіншісінің құрамына кіретін ерекшелігін пайдаланып, ол, оның объектісі ұғымының ішінде тек қашанда болса жататын, көбінесе ең кең өрістеріне ұмтылады. Осы өрістердің өзара қатынастарын анықтап, ол сол арқылы олардағы жалпы барлық ойланылатынды да анықтайды және, әрбір ретінде тарыла түскен ұғым өрістерін бөліп шығара, сол ойланылатынды өзінің анықтамаларымен үсті - үстіне дәлірек қамти алады. Өз пәнін құшағына бүтіндей сыйғызу ғылым үшін осы себептен мүмкін болған да. Ғылымның танымға келетін бұл жолы, жалпыдан ерекшеге жол, оны қарапайым білімнен айырып тұрады; міне неліктен жүйелі форма ғылымның мәнді және ерекше нышаны болып табылады. Әр ғылымның ең жалпы ұғымдары өрістерінің бірігуі, яғни оның ең жоғарғы принциптерін білу, оны зерттеу үшін мызғымас шарт қызметін атқарады; мұндай принциптерден одан жекерек қағидаларға қарай қаншалықты ұзақ жүруге болады, ол біздің еркімізге тәуелді жэне ғалымдықтың негізділігін емес, ал тек келемін ұлғайтады. Оларға басқаларының бәрі тәуелді болатын ең жоғарғы принциптердің саны әртүрлі ғылымдарда тіпті әралуан, сол себептен олардың біреулерінде субординация көбірек, басқаларында - координация; бұл қатынаста біріншілері пайымдау қабілетін көбірек талап етеді, ал соңғылары - көбірек есте сақтау қабілетін. Ой тұжырымдау алғышарты есебінде екі пікірді қажет ететін болғандықтан, ешқандай ғылым жалғыз, одан ары енді қорытындыланбайтын басты принциптен аттана алмайтыны схоластиктерге әлдеқашан-ақ белгілі болған^: әрбір ғылымның мұндай бірнеше принциптері болуы тиіс, ең кемінде екі. Көбінесе жіктеумен айналысатын ғылымдар: зоология, ботаника және сондай-ақ физика мен химия бүкіл органикалық емес іс-әрекетті көп емес негізгі күштерге тоғыстыратын болғандықтан, олардың кұрамдарында бәрінен көп субординация болады, керісінше, тарихта, тегінде, ол мүлде болмайды, өйткені онда жалпылық тек негізгі кезеңдерді шолуда ғана тұжырылады, олардан, бірақ, жеке оқиғаларды шығарып тастауға болмайтын: соңғылары біріншілеріне тек қана хронологиялық жағынан бағынышты, ал өзінің ұғымы бойынша олармен құрылымдас; міне неліктен тарих, қатаң айтқанда, бұл білім, ал ғылым емес. Рас, математикада, Эвклид оны қалағандай, тек қана аксиомалар дәлелденбейтін басты қағидалар болып есептеледі, ал барлық дәлелдеулер оларға қатаң жүйелі бірізділікпен бағынады. Алайда, мундай құрылым математиканың мәнімен байланысты емес жэне іс жүзінде әрбір теорема өзімен жаңа кеңістік конструкциясын бастайды, - өзді-өзі алдыңғыларға тәуелсіз және, затында, олармен мүлде байланыссыз таныла алатын, өз бойынан өзі, таза аңдау кеңістігінде, онда тіпті ең шиеленіскен конструкция да, аксиома да сияқты, түпкі мәнінде дәл солай тікелей айқын болып тұратын; бұл туралы нақтырақ төменде айтылады. Сол арада, әрбір математикалық қағида әйтседе сансыз жеке жағдаяттарға қолдануға болатын жалпылық ақиқат болып қала береді және сондай-ақ оған тағы қарапайым қағидалардан, солардан келіп шығатын күрделілеріне біртіндеп өту қасиеті де тән; сонымен. математика барлық жақтарынан - ғылым.

Ғылымның ғылым ретіндегі, яғни формасы бойынша кемелділігі оның қағидаларында мүмкіндігінше көбірек субординацияның және мүмкіндігінше азырақ координацияның болуында мазмұндалады. Сондықтан жалпы ғылыми дарын - ол ұғымдар өрістерін олардың әртүрлі анықтамалары бойынша бірлестіре бағындыру қабілеті, тек ғылым, Платон әлденеше рет бұны талап еткендей, аясында ұшы - қиырсыз әр алуандық тікелей салыстырылған жәй ғана жалпылық болып қоймай, ал тек, нақтылана түсетін анықтамаларға негізделген дәнекер ұғымдар мен бөліністер арқылы, білім шегіне жеткен жалпыдан ерекшеге бірте-бірте ылдилап түсуі үшін. Канттың тілімен айтқанда, бұның мәнісі біркелкілік және ерекшелену заңдарын бірдей қанағаттандыруда. Бірақ мұнда нағыз кәмелетке жеткендік тұрғандықтан, дәл осыдан келесі анықталады: ғылымның мақсаты -дұрыстығының артықтығы емес (өйткені соңғыға ең байланыссыз жеке мағлұмат та ие бола алады), ал оның формасының дәнекерлігімен білімнің жеңілденуі жэне білімнің толықтығына сол арқылы берілген мүмкіндік. Сондықтан, танымның ғылымилығы растылықтың қөбіректігінде жатыр, деген кең таралған пікір жалған, және математика мен логика ғана — шын мәніндегі ғылымдар, өйткені тек қана солар, өздерінің таза априорлығына орай, жоққа шығарылмайтын таным дұрыстығына ие, деген осы жерден келіп шығатын тұжырым да, дәл сондайлық жалған. Бұл соңғы артықшылық үшін олармен таласуға болмайды, бірақ мәні растылықта емес, ал танымның жүйелі формасында жататын, жалпыдан ерекшеге бірте-бірте ылдилап түсуге негізделген ғылымилыққа ерекше құқықты оларға ол тіпті бермейді.

Ғылымдарға тән бұл жалпыдан ерекшеге қарай таным жолы өз соңынан олардағы көп нәрсенің алдыңғы қағидалардан дедукциямен, яғни дәлелдеулермен негізделуін ілестіреді; бұл да тек дәлелденген ғана толық ақиқатты және әрбір ақиқат дәлелдеуді қажет етеді деген ескі жаңылыс пікірге сылтау болды, сол арада, керісінше, әрбір дәлелдеу тезірегінде, дәлелденбейтін ақиқатты қажет етеді, оның өзінің немесе оның тағы сол дәлелдеулерінің соңғы тірегі қызметін атқарса болатын; міне неліктен тікелей не-негізделген ақиқаттың дәлелдеуге негізделген ақиқат алдындағы артықшылығы, қайнар бұлақ суы науадан алынған судан қаншалық жақсырақ болса соншалық.

Аңдау - мейлі ол математиканы негіздейтін, таза a priori болсын, мейлі ол барлық басқа ғылымдарды негіздейтін, эмпирикалық a posteriori болсын,- әрбір ақиқаттың қайнар көзі және әрбір ғылымның негізі. (Ерекше орын алатын тек логика ғана, зерде арқылы оның өз заңдарын, көрнекі болмаса да, бірақ тікелей тануға негізделген.) Дәлелденген пайымдаулар емес, олардың дәлелдеулері емес, ал аңдаудан тікелей көсіліп шығарылып, қандай да дәлелдеудің орнына соған негізделген пайымдаулар, - ғылым үшін бұл дүниедегі күнмен тең, өйткені жарықтың қандайы болсын солардан таралып, басқалар да олармен нұрлана жарқырайды. Мундай бастапқы пайымдаулардың ақиқаттығын аңдаудан тікелей қорытындылау, ғылымның мұндай ұстанымдарын реалдық заттардың ұшы -қиырсыз көпшілігінен алға шығару - бұл дәл осы, көрнекі танылғанды абстрактылы санаға дұрыс және дәл жеткізе білуден тұратын және сондықтан пайым мен зерде арасында дәнекер болатын, пайымдау қабілетінің ісі болып табылады. Жеке адамзаты бұл қабілеттің тек ерекше және әдеттегі шамадан асатын күші ғана ғылымды шынымен алға қозғалта алады, ал пікірден пікір пайымдау, дәлелдеу, ой тұжырымдау - бұны тек cay зердемен дарытылған әркім де істей біледі. Керісінше, аңдауда танылғанды тиісті ұғымдарға тұжырып, бір жағынан, көптеген реалдық объектілер үшін жалпы тек бірыңғай ұғымда ойланылатындай етіп рефлексия үшін бекіту жэне екінші жағынан, олардағы әртүрлі тек лайықты ұғымдар санында ойланылатындай етіп; сөйтіп әр түрлі, жарым-жарты тура келгендігіне қарамастан, дегенмен тек әртүрлі ретінде танылатындай және ойланылатындай етіп, ал барабарлы, бірен-саран айырмашылығына қарамастан, дегенмен тек барабар ретінде танылатындай және ойланылатындай етіп, әрбір осы аталған жағдай үшін қойылған мақсат пен жоспарға сәйкес - бұның бәрін іске асыратын пайымдау қабілеті. Кемшілігі оның - өріссіздік. Ой өрісі тар адам не белгілі бір қатынаста барабар болатын бөлікті немесе салыстырмалы айырмашылықты ұқпайды, не арақатысты немесе бөлікті айырмашылығы бар барабарлықты ұқпайды. Солай бола тұрса да, пайымдау қабілетінің бұл түсіндірілуіне де оны рефлексияланушы мен анықтаушыға канттық болу қолданылуы мүмкін, көрнекі объектілерден ұғымға келеді ме ол, немесе одан оларға, - екі жағдаятта да пайымның көрнекі танымы мен зерденің рефлективті танымы арасында дәнекер болып, - соған байланысты. Шүбәсіз ой тұжырымдарының жолы ғана әкелетін ақиқат мүмкін емес, олармен оны негіздеу қажеттігі әрқашан арақатысты ғана, тіпті субъективті де. Барлық дәлелдеулер ой тұжырымдары болғандықтан, жаңа ақиқат үшін ең алдымен дәлелдеулерді емес, ал тікелей айқындықты іздеу керек жэне тек қана ол әзірге жеткіліксіз болғанша, дәлелдеулерді әлі келтіруге болады. Бір де бір ғылым түгелдей дәлелді бола алмайды, ғимараттың қалай ауаға ілініп тұра алмайтыны сияқты: оның барлық дәлелдеулері әлдебір көрнекі, ал сондықтан одан әрі дәлелденбейтін нәрсеге сайылуы керек. Өйткені, бүкіл рефлексия дүниесі көрнекі дүниеде орналасып, тамырын жайған. Қандай да болсын түпкі, яғни бастапқы айқындық - көрнекі: оны сөздің өзі-ақ көрсетіп тұр. Сол себепті ол не эмпирикалық, не мүмкін болар тәжірибенің шарттарын априорлы аңдауға негізделеді; жағдаяттың екеуінде де, сөйтіп, ол трансцедентті емес, ал имманенттік танымға ғана қол жеткізеді. Әрбір ұғым мағына мен болмысқа тек өзінің, өте жанама болса да, көрнекі елеске қатынасында ғана ие болады, ал ұғымдарға жататын нәрсе олардан құралатын пайымдауларға да жэне тұтас ғылымдарға да жатады. Сол себепті ой тұжырымдарының дәнекерлігімен ашылатын және дәлелдеулердің дәнекерлігімен хабардар болатын әрбір ақиқатты, дәлелдеулер мен ой тұжырымдарының көмегінсіз, тікелей - ақ тануға қандай да бір мүмкіндік болуы тиіс. Кейбір күрделі, оларға дейін біз тек қана ой тұжырымдауларының ретімен жететін математикалық теоремаларға қатысты, бұл бәрінен де, әрине, қиынырақ; қандай да болсын доға үшін пифагорлық теоремадан қорытындылаулар жолымен хордалар мен жанамаларды есептеу, мысалы, осындай. Бірақ мұндай ақиқат та абстрактылы қағидаларға затына сай жэне бүтіндей сүйене алмайды, ал оның негізінде жатқан кеңістік қатынастары a priori таза андау үшін, тіпті олардың абстрактылы көрінісі тікелей негіздеме табатындай, соншалық айқын болуы тиіс. Дегенмен, математикалық дәлелдеулер туралы қазір толығырақ айтылатын болады.

Рас, еш күмәнсіз жортпалардан жасалған дұрыс тұжырымдарға түгелдейін негізделіп, ал сондықтан қатеге шығарылмайтындай ақиқатты болған тәрізді ғылымдар туралы жиі-жиі көтеріңкі сарында сөз айтылады. Ал іс жүзінде, таза логикалық ой тұжырымдарының қатары, жортпалар қалай да дұрыс болмасын, әрқашан тек қана сол жортпалардың өздерінде әу бастан - ақ дайын сақталғанды анықтау мен ашуға алып келеді: implicite оларда не түсінілсе, тек сол ғана explicite баяндалатын болады. Мұндай даңқы шыққан ғылымдарға көбінесе жатқызылатындары математикалық ғылымдар, солардың ішінде астрономия. Алайда соңғының сенімділігі оның негізінде a priori берілген, олай болса, кеңістіктің мүлтіксіз андауы жатқандығынан келіп шығады, ал барлық кеңістіктік қатынастар априорлы растылықты туғызатын қажеттілікпен (болмыстың негіздемесі) бірі екіншісіне ілеседі, ал сондықтан бірінен екіншісі батыл қорытындылануына болады. Бұл математикалық анықтамаларға мұңда тағы массалар мен қашықтықтар квадраттарының дәл арақатынасында әрекет жасайтын табиғаттың жалғыз күші де - тартылыс қосылады жэне ақырында, себептілік заңының салдары ретінде, a priori ақиқатты инерция заңы, сол массалардың әрқайсысына біржолата мәңгі - бақиға берілген қозғалыстың эмпирикалық көрсеткішімен қоса. Бүкіл астрономия материалының мазмұны да осында жатыр; өзінің қарапайымдылығымен де, дәл солай өзінің растылығымен де, ол мызғымас және, пәннің ұлылығы мен маңыздылығының арқасында, өте қызғылықты нәтижелерге жеткізеді. Мысалы, егер мен қандай да бір планетаның массасын жэне одан оның серігіне дейінгі қашықтықты білсем, онда мен оның айналымы туралы қатесіз тұжырымдай аламын -Кеплердің екінші заңы бойынша; ал бұл заң болса, бір мезгілде серігін планетаға бұғаулайтын да, оны оған құлатпай ұстап қалатын да, берілген бір қашықтықтағы тек қана берілген бір жылдамдық болғандығына негізделеді.

Сонымен, тек ұқсас геометриялық негізде, яғни a priori аңдаудың дәнекерлігімен, және оған қоса тағы белгілі табиғат заңын қолдана отырып, ой тұжырымдауларының көмегімен талайға жетуге болады - өйткені олар мұнда бір көрнекі түйсіктен екіншісіне өтетін көпірлерді құрады; бұған таза ой тұжырымдарының бір өздерімен ғана тек логикалық жолда жетуге болмайды.

Астрономияның бірінші және негізгі ақиқаттарының қайнар кезі - индукция, яғни көп аңдауларда берілгенді бір дұрыс, тікелей негізделген пайымдауға үйлестіру болып табылады; сонан соң одан гипотезалар қорытындылады, ал оларды толықтығына жақындап келе жатқан индукция ретіндегі тәжірибемен растау, аталған бірінші пайымдаудың дәлелі қызметін атқарады. Мысалы, планеталардың көрінер қозғалысы эмпирикалық жолмен танылды: бұл қозғалыстың кеңістіктік байланысы (планеталардың орбиталары) туралы көптеген жалған гипотезалардан кейін, ақырында, нағыз қозғалыс табылған, сонан соң ол бағынатын заңдар (кеплерлік), ал түптің түбінде - оның себебі (жалпыға бірдей тартылыс) ашылған; сонымен қатар барлық бұл гипотезалардың дұрыстығын кемеліне жеткізген олармен және олардың қорытындыларымен барлық реалдық жағдаяттардың эмпирикалық жолмен танылған сәйкестігі, яғни индукция. Гипотезаны табу, берілген фактыны дұрыс қабылдап, оған лайықты түр берген пайымдау қабілетінің ісі болған; ал индукция болса, яғни көп еселі андау, гипотезаның ақиқаттығын нығайтты. Бірақ соңғысы бір ғана эмпирикалық андаудың көмегімен тікелей де дәлелденуіне болар еді, тек егер біз дүниенің кеңістіктерді еркін кезіп өте алған болсақ жэне телескоптық көздердің иесі болсақ. Демек, мұнда да ой тұжырымдары танымның мәнді және жалғыз қайнар көзі емес, ал тек шеткері жағдаятқа деген құрал ғана.

Ақырында, үшінші, басқа текті мысал келтіру үшін, тағы ескере кетейік, метафизикалық деп аталатын ақиқаттар да, оларды Кант «Жаратылыстанудың метафизикалық бастамаларында» баяндағанындай, өздерінің айқындылығымен дәлелдеулерге борышты емес. A priori күмәнсізді біз тікелей танимыз: қандай да танымның формасы ретінде ол бізбен шегіне жеткен қажеттілікпен ұғылады. Мысалы, материяның тұрақты екенін, яғни не пайда болып, не жойылып кете алмайтынын біз теріс ақиқат ретінде тікелей білеміз, өйткені біздің кеңістік пен уақытты таза аңдауымыз қозғалыс мүмкіндігін береді, ал пайым, себептілік заңында, форма мен сапаның өзгеруіне мүмкіндік береді; бірақ материяның пайда болуы мен жойылуы үшін бізде лайықты елес формалары жоқ. Міне сондықтан бұл ақиқат барлық уақыттарда, барлық жерлерде және әркімге айқын болып, ешқашан шындап күмәнға салынбаған; бұл мүмкін болмас еді, егер оның соншама қиын және иненің ұшында теңгеріліп тұрған канттық дәлелдеуден бөлек, танымның өзге негізіне ие болмаса. Бұнымен қатар мен (қосымшада анықталғанындай) канттық дәлелдеуді дұрыс емес деп таптым және мен материяның тұрақтылығын уақыттың емес, кеңістіктің тәжірибелік мүмкіндігінде бар қатынасынан шығару керектігін жоғарыда көрсеттім. Осы мағынада метафизикалық деп аталатын барлық ақиқаттардың, яғни танымның қажетті жэне жалпы формаларының абстрактылы өрнектерінің реалдық негіздемесі, тағы келіп абстрактылы қағидаларда тұжырымдала алмайды: ол тек аподиктикалық және ешқандай қарсы пікірді жолатпайтын тезистерінде a priori көрініс табатын елес формаларын тікелей ұғынуда ғана мазмұндалады. Ал егер дегенмен ондай ақиқаттардың дәлелін беру керек болса, онда ол, дәлелденетін ақиқаттың қандай болмасын күмән туғызбайтын ақиқатта, бөлік ретінде немесе алдын ала жорытпа ретінде, әлдеқашан-ақ тұжырылғандығына сілтеуде ғана өз мазмұнын табады. Мысалы, мен әрбір эмпирикалық аңдаудың құрамында әу бастан - ақ себептілік заңы қолданылғанын анықтадым, оны танып білу сондықтан қандай да тәжірибенің шарты болып табылады да, сөйтіп, Юмның пікірінше, одан туындай алмайды және оған тәуелді бола алмайды.

Жалпы алғанда, дәлелдемелер, таласуды қалайтындардан гөрі, оқуды қалайтындар үшін азырақ қызмет етеді. Алдыңғылары тікелей рас ойды қасарысып қабыл алмайды: тек ақиқат қана барлық жағынан бірізді сәйкес бола алады; сондықтан таласқыштарға олардың бір форманың аясында және жанама түрде өздерінің басқа форманың аясында және тікелей қабыл алмайтынымен келісетіндігін көрсету керек, - яғни оларға теріске шығарылатын мен мойындалатынның арасындағы логикалық қажетті байланысты көрсету керек.

Сонымен қатар, ғылыми форма, яғни бүкіл ерекшенің өрлеу тәртібінде жалпыға бой сұнуы, өзінің соңынан көптеген қағидалар ақиқаттығының тек қана логикалық жүйемен, атап айтқанда, олардың басқа қағидаларға тәуелділігімен, яғни сонымен Sipre дәлелдеулер ретінде алға шығатын ой тұжырымдауларының дәнекерлігімен негізделуін ертеді. Бірақ бұл бүкіл ғылыми форма көбірек ақиқатқа жетудің емес, ал тек танымды жеңілдетудің ғана құралы болып табылатындығын ешқашан ұмытпау керек. Қандай болмасын жануардың қасиетін оның өзі жататын түрінен, одан әрі тегіне, тұқымдастығына, тектік тәртібі мен сыныбына өрлей келе білу оңайырақ, әрбір жануарды бөлек зерттеп жатқаннан гөрі; бірақ ой тұжырымдарының көмегімен қорытындыланатын барлық қағидалардың ақиқаттығы әрдайым уәжделген жэне түптің түбінде, қандай да болмасын басқа, ой тұжырымдарына емес, ал андауға негізделген ақиқатқа тәуелді болады. Егер андау, ой тұжырымының көмегімен қорытындылау сияқты, біз үшін әрқашан дәл соншалық жақын болса, онда оны, сөз жоқ, артығырақ керу қажет болар еді. Өйткені, ұғымдардан әрбір қорытынды, өрістердің жоғарыда көрсетілген өзара әралуан үйлесуі мен олардың мазмұнын анықтаудағы жиі ауытқулардың салдарынан, жалған болып шығуы мүмкін; бұның мысалдары болып жалған ілімдер мен әртүрлі софизмдердің соншама толып жатқан дәлелдеулері қызмет етеді. Ой тұжырымдары өзінің формасы бойынша, рас, әбден дұрыс, бірақ олар өзінің материясы - ұғымдар бойынша өте сенімсіз, бір жағынан соңғылардың өрістері әрқашан қатаң межеленбегендіктен, бір жағынан олар өзара әралуан қиылысып, бір өріс өзінің жеке бөліктерімен кептеген басқаларының ішінде орын тепкендіктен, сол себепті одан сол немесе басқа өріске, ал сонан соң әрі қарай да, әлде қашан-ақ көрсетілгендей, еркінше өте беруге болады. Немесе, басқа сөздермен: terminus minor [кішірек термин], medius [орташа] та сияқты, әрқашан, солардың ішінен қалауы бойынша terminus major (үлкен термин) мен medius таңдалатын әртүрлі ұғымдарға тәуелді болуы мүмкін, ал соған орай, тұжырым да әртүрлі болып шығады.

Сонымен, барлық жерде тікелей айқындық дәлелденген ақиқаттан анағұрлым артық көріледі және біріншісін тым алыс іздеуге тура келген жерде ғана, ал айқындығы дәлелденген ақиқаттан гөрі, соншалықты - ақ немесе одан да аса жақынырақ болған жерде емес, соңғысын пайдалану керек. Шынында, логикада, әрбір жеке жағдаятта тікелей таным біз үшін, туынды ғылымидан гөрі жақынырақ болған жерде біз өзіміздің ойымызда логиканы қолданбай, әрқашан ойлау заңдарын тек тікелей тануды басшылыққа алатынымызды жоғарыда біз көрдік.

А. Шопенгауэр Собр. соч. Т. 1.

Москва, «Московский клуб» 1992. С. 54-108.