Елдің айтып жүргені қай Жалаңтөс?

Бұған дейін «Соқыр қорымы» аталып келген Қарағанды қаласы маңындағы қорым енді Жалаңтөс батырдың атымен атала бастады. Ел ә дегеннен «Бұл қай Жалаңтөс?» деп таңдана қарады. Осы орайда мұрағат­тар­ды ақтарып, өт­кенге үңілген өл­кетанушылар, тарихшылармен шынында бұл қорымның қай Жалаңтөстікі екенін анықтауға тырысқан едік.

Жылдар бойы «Соқыр қорымы» де­ген атпен белгілі болған бұл қа­бірстанның нақты кімдікі екені айтыл­май келгені кеңестік саясаттың ықпалы болса керек.

«Тарихта аты аталатын бірнеше Жалаңтөс бар. Бірі қалмақ пен қазақ арасындағы Ор­бұлақ шайқасында 20 мың қолмен ке­ліп қатысқан Самарқанд билеушісі. Екін­шісі – атақты тарихшы-ғалым Әлкей Мар­ғұлан айтып кеткен Жалаңтөс. Үшін­ші­сі – Орта жүз Арғын тайпасының қара­ке­сек руының Сарым бұтағынан шыққан ба­тыр. Ел ішінде «Шақадан туған Қа­ра­менде бидей еді, Құлықтан туған Жа­лаң­төс батырдай еді» деген нақыл сөз бар. Жа­лаңтөс батырдың әкесінің аты – Жан­сары. Оны жеңгелері Құлық деп атап кет­кен. Кейін қалың елге Құлық атымен жайыл­ған ол ағайынға мейірімді, елге бе­делді, шаруақор адам болыпты. Оның ата­мекені – Қарағанды облысы Ақтоғай ау­данындағы Қызыларай тауының күн­гейіндегі Қаратал өзенінің бойы», – дейді өлкетанушы Тұңғышбай Мұқан.

Жалаңтөс батырдың қазақ пен қал­мақ жасақтарының арасында бол­ған Бұланты-Білеуті, Қарасүйір, Аңы­ра­қай, Сарыбел, Түркістан, Ташкент, Қар­қаралы, Баянауыл, Құланды, Аягөз, Ұлы­тау маңындағы шайқастардың орта­сын­да болып, ерен ерліктер көрсеткені зерт­теушілердің деректерінде келтірілген.

Жалаңтөстің «Соқыр батыр» ата­нуы туралы деректерде қал­мақ­тар­­дың Қарағанды маңында орналасқан қа­малын бұзып, осы өңірді жаудан толық азат ету кезімен байланыстырады.

Бір ұрыста қалмақтың батыры Жа­лаң­төс батырға қарсы шығады. Екеуі бір түс алысып, ақыры суы бар жал­ғыз талдың қасына келгенде қалмақтың ба­тырын мертіктіріп жығып кетеді. Жау­ды жеңіп, әрі қарай қуып тастап, қайта ора­лып, жалғыз тал өскен судың басына тая­ғанда батырдың көзіне жебе келіп қа­да­лады.

Жанындағылардың бәрі жиналып абыр­жып, не істерін білмей тұр­ғанда Жалаңтөс батыр: «Мына оқты жұ­лып алыңдар!» деп айқай салады. Бірде-бір адамның батылы бармайды. Осыны көрген батыр жебені өзі қос қолдап тұрып суы­рып алады. Батыр көздің орнын таңып бай­лап, судың басына келсе жанындағыжі­гіттер мертіккен қалмақ батырын қа­сын­дағы қарындасымен бірге ат құйры­ғы­на байлап, өлтіреміз деп батырдан рұқ­саталу­ды күтіп тұр екен.

Мертіккен қалмақ батырының қа­рындасы: «Сауға! Сауға! Сау­ға!» деп батырдың алдына келіп: «Әкем тұ­қымсыз қалады ғой, мынау жалғыз ағам еді, адам болу-болмауы екіталай, жа­ра­қа­тыңыздың құнына мен жарасам ала ке­тіп, ағамды өлтіре көрмеңіздер», – дейді. Содан сабырға келіп, мертіккен қалмақ ба­тырын сол араға тастап, қызды алып ел­ге қайтады.

«Осы шайқаста жеңіске жеткен батыр ағып түскен көзінің құнына өзіне садақ ат­қан қалмақ батырының жалғыз қарын­да­сын және екі құла айғырын алып қай­та­ды. Сол құла айғырларға байланысты «Құ­­­­лайғыр» деген жер атауы сақталып қалған. Ал жаңағы қалмақ батырының жал­ғыз қарындасы батыр бабамыздың үшін­ші әйелі болып босағасын аттайды. Ол анамыздың аты – Ақсұлу. Мен осы ана­мыздан тарадым. Жалпы, Жалаңтөс ба­тыр үш әйел алған адам. Біріншісі То­-бы­қ­­ты Жуантаяқ Шортан дегеннің қызы, есі­мі – Жібек. Екіншісі – Қаздауысты Қа­зыбек бидің қызы Маңқан, үшіншісі –жоғарыда айтып өткен қалмақ батыры-ның жалғыз қарындасы Ақсұлу.

Жалаңтөс батырдың үш әйелінен тараған ұрпақтың өзі бұл күнде үш рулы елге айналды. Атадан балаға жет­кен қымбат мұраның бірі шежіре дейтін бол­сақ, Жалаңтөс батырдың ұрпақтары ту­ралы да біздің қолымызда үлкен ата­ла­ры­мыздың айтуымен жеткен шежіре нұс­қалары бар. Ол шежіреге сүйенсек, Жа­лаң­төс батырдың Жібектен – Алтай, Әжі­бай, Толыбай, Маңқаннан – Бәйгел, Беріс­тен, Бөлтей, Сәрке, Ақсұлудан – Есет, Естай, Рүстем, Бабатай, Көбен деген ұл­дары және Санат, Шәйра есімді екі қызы болған. Он екі ұлынан ұрпақтар өрбіген. Естайдан атақты Сабота шешен ту­ған. Жалаңтөс батыр екі қызының біреуін керейден шыққан ер Жәнібекке ұзат­қан. Ең өкініштісі – бізге ер Жәні­бек­ке байланысты көптеген дерек жетпей қал­ды. Кеңес дәуірінде үлкен аталарымыз ол кісілердің атын атауға қорықты, за­ман­ның қаһарынан қаймығып, көптеген әң­­гіменің сырын аша алмай кетті» деп жа­­­­­зады Жалаңтөс батырдың ұрпағы Қуан­дық Сәденов.

Ал бұл қорымның шыға берісінде Со­қыр өзені ағып жатыр. Өзеннің атауы да сол ерлікті паш етеді. «Бұқар жырау ау­да­ны­ның тарихы» атты монографиялық ең­бекте Жалаңтөс батыр бастаған шайқас – Сарыарқаның құтты өңірі Қарағанды маңында, Нұра жақта болғаны айтылады. Қанды арпалыс кезінде батырдың көзіне жебе қадалғанда да айқас тоқтамаған. Жау садағы тиіп, азат етілген жердің өзен суы «Со­қыр» деп айтылған екен.

Жері үшін, елі үшін жауға қарсы шауып, ерлігімен батыр атанған Жа­лаңтөс батырдың есімі халыққа қайт­қалы көп болған жоқ. Дегенмен ел болып көтерген мәселе орнын тауып, Соқыр қоры­мының Жалаңтөс батырдың атымен қай­та аталғаны дәтке қуат. Десе де, өске­лең ұрпақ біліп жүру үшін Қарағанды об­лысындағы аты дүбәра «Красная поляна», «Южный» (бір қызығы, «Құлай­ғыр» стансасы осы «Южный» кентінде ор­наласқан), «Долинка» сияқты елді ме­кендердің біріне батыр аты, Қарағанды қаласында көше берілсе, батыр ескерткіші де елдіктің, ерліктің үлгісіндей болып тұр­са орынды болар еді.

Әдебиет БЕЛГІБАЙҰЛЫ,

Қарағанды облысы

aikyn.kz