Отырар кітапханасы: Аңызы мен ақиқаты

«Әлемде Мысырдағы Александрия кітапханасынан кейінгі екінші орынды Отырар кітапханасы иемденген. Отырарды жермен-жексен еткен Шыңғыс хан ол кітапхананы түгелдей өртеп жіберген» дейді тарих оқулығы.

Отырардан әлемде Арис­то­тельден кейінгі екінші ұстаз атан­ған әл-Фараби бабамыз­дың шыққаны рас па, рас. Әлем­дегі «екінші ұстаз» шық­қан жерде әлемдегі «екінші кі­тап­хана» неге болмасқа?! – дей­ді ойымыз.

Екінші ойымыз бүй дейді: Әлем­дегі «Екінші кітапхана» әлем­дегі «Екінші ұстаздың» даң­қынан пайда болған жоқ па?!

Бұлай ойлауымыздың өз мә­нісі бар. Себебі, әл-Фараби ту­ған жерінен бозбала кезінде шет жерге шығып кетіп, қай­тып оралмаған, бүкіл өмірі Бағ­дат пен Дамаскіде өткен. Ен­деше, туған жерінде ға­лым­ның өзі ірі кітапхана жасақтай ал­масы белгілі. Отырар кітап­ха­насынан сусындап-ақ өсті дейік, бірақ Отырарда әлемдегі ең үлкен кітапхана болғаны ту­ра­сында орта ғасыр ғалым­дары ләм-мим демеген. 

Әл-Фа­рабидің өзінің қазақ болға­ны кеше ғана, оны қазақ қыл­ған – Ақжан Машани атамыз бер­тінде қайтыс болды. Олай бол­са, әлемде екінші орын ала­тын Отырар кітапханасы ту­ра­лы аңыз кеңестік кезеңнің же­місі емес пе? Отырар қала­шы­ғының орнын археолог ға­лым­дардың қазып келе жат­қа­ны­на жарты ғасырдан асты емес пе, әлі жер астынан жар­ты парақ кітап шыққан жоқ. Ен­деше, бұл аңыз қайдан шық­ты?

1971 жылы наурыз айында атақ­ты «Вокруг света» жур­на­лын­да жас жазушы Дүкенбай Дос­жанов пен В.Маловтың «Оты­рар қорғандары» деген очер­кі шығады. Ол кезде Оты­рарда КСРО бойынша ең кө­лем­ді археологиялық қазба жұ­мыстары жүргізіліп жатқан. Бү­кілодаққа танымал жур­нал­дың тілшілерінің ол жаққа ат ба­сын тіреуі сондықтан да қа­лып­ты жағдай. Мәскеулік жур­на­листер экспедиция бас­шы­сы, тарих ғылымдарының док­то­ры, археолог Кемал Ақы­шев­­пен жолығып, әңгіме­ле­се­ді. Ол кезде Есік обасынан Ал­тын адамды тапқан Ақы­шев­тың дүркіреп тұрған кезі. Бі­рақ журналға шыққан очерк­тен Кемал Ақышевқа тікелей сіл­теме жасалған ештеңе тап­пай­сыз, оның орнына жур­на­лис­тік фантазия кеңінен көсіл­ген. Соның негізгісі – Отырар кі­тап­ханасы. Яғни, ежелгі жы­л­намашылардың айтуын­ша, XII ғасырда Отырар кітап­ха­насы әлем бойынша Алек­санд­рия кітапханасынан кейін­гі екінші орында болған де­генді айтады журналистер. Ал ол ежелгі жылнамашылар кім­дер болған, ол жайында еш­қандай мәлімет, тарихи де­рек жоқ. Егер, Отырар кітап­ха­насы әлем бойынша екінші орында болса, орта ғасыр ға­лым­дары ол жайында неге айт­паған? Ол туралы тарихта бір ауыз дәйектеме сөз неге жоқ? 

Жұмбақ.

Әйгілі Отырар кітапханасы жайындағы аңыздың бастау-бұ­лағы сол «Вокруг Света» жур­­налындағы журналис­тер­дің қиялынан туындаған очерк­тен бастау алған ба? Әйгілі 28 пан­филовшылар ерлігі де ойдан шы­ғарылған аңыз ғана екені, іс жүзінде ол «Красной звезда» га­зетінің әдеби хатшысы Ю.Кри­вицкийдің қиялынан 1942 жы­лы туған дүние екені анық­талған жоқ па? Бұл да соған ұқ­сайды.

Әрине, Отырар секілді үл­кен қалада үлкен бай кітапхана бол­ғаны рас. Оны ешкім де жоқ­қа шығара алмайды. Оты­рар тұрмақ, одан кіші кент­тер­де де сол уақытта өз кітап­ха­на­лары болған. Ислам ықпалына көшкеннен кейін араб ғылымы мен мәдениеті Жібек жолы бойын­дағы Отырарға молынан жеткені шындық. Орта Азия­дағы Үргеніш, Мары, Хорезм, Бұқара, Самарқан, Отырар шаһарларында халифтердің пәрменімен әр қаланың өз «Да­налық үйі» дүниеге келген. М.Хорезми, Ә.Беруни, Ибн-Сина сияқты ғұламалар пайда бол­ған. «Жібек жолы» бойы­мен кіре тартқан көпестер ең құнды сыйлық ретінде Отырар әкі­міне кітап сыйлауды дәс­түр­ге айналдырыпты. Тіпті бұл мемлекеттік рәсім ретінде қабылданып, ресми сипат алып­ты. 

Бұқаралық ғұлама Руз­­­беханның: «Отырар кітап­ханасындағы қолжазба кітап­тар­ды тек қала тұрғындары ға­­на емес, шалғайдағы Сы­ға­нақ қаласының тұрғындары да пай­даланып отырды» деп жазуы осының дәлелі. Осын­дай Отырардағы «Даналық үйінен» Әбунәсір әл-Фараби де дәріс алғаны, кейін білімін кеңейту үшін Бағдатқа бет бұ­рып, Дамаскіге тұрақтағаны да анық. Отырар қаласы Фара­би­ден кейін де білім мен ғы­лым­ның қайнаған ошағы болған. Шы­ғыстанушы ғалым Әбсат­тар Дербісәлі Отырардан отыз­дан аса ғалым шыққанын дә­лел­деген. Яғни, отыз әл-Фара­би шыққан. Отырар қаласы Фараб деп аталғандықтан, шаһар­дан шыққан ғалымдар өз­деріне Фараби есімін қосқан. Бұл үрдіс ХVI ғасырға дейін жал­ғасқан. Ендеше, Отырарда ірі кітапхана болғанын қай жа­ғынан болсын жоққа шығара алмайсыз. Бірақ шынымен де көлемі жағынан әлемдегі екінші кітапхана болған ба? Бізге нақ керегі де осы емес пе?

Екінші мәселе, Отырар кі­тап­ханасын шынымен Шың­ғыс хан өртетіп жіберген бе?

Тарихта айтылып жүрген­дей, әйгілі Александрия кітап­ха­насын Халиф Әмірдің өртеп жі­бергендігі өтірік болып шық­ты. Кітапхана одан бұрын мы­сырлықтардың Юлий Це­зар­мен болған соғысы кезінде өр­телген екен. Мұны Мұстафа Шоқай түзеткен.

Ендеше, Шыңғыс ханның 1219 жылы Отырар кітапхана­сын өртегені де өтірік болғаны. Оны кім түзетеді? Жаулаған ел­де­рінің дініне, діліне қиянат жа­самаған Шыңғыс ханның кі­тап өртетуі мүмкін бе? Ға­лым­дардың біразы кітап­ха­на­ны Шыңғыс хан арнайы өртет­пе­се де, болған соғыста өрттің ке­сірінен өзі өртеніп кеткеніне се­німді. Ал біраз зерттеушілер кі­тапхананы жер астына сақ­тап қалған дейді. Ең бастысы, Оты­рарда әлемдегі екінші кі­тап­хананың өзі шын мәнінде бол­ды ма екен?

Енді профессор Еренғайып Ома­­ровтың Отырар кітапха­на­сы Александрия кітапханасы­нан да үлкен болған деген бол­жамына келейік. Ғалымның айтуынша, Отырар шамамен V ғасырда белгілі бола бастаған. Жасы кемінде екі мың жыл. Оты­рар кітапханасы 1000-1200 жыл шамасында уақыт дү­ние­жүзіндегі ең үлкен кітапхана бол­ған. Шыңғыс хан шапқын­шы­лығы кезінде, тұрғындар к­і­таптарды жер астында ор­на­ласқан құпия үңгір-қалашыққа (катакомба) тығып үлгерген. Ертеректе, отыз-қырық жыл бұ­рын қой бағып жүрген бір шо­панның иті үңгірден, сырты те­рімен қапталған араб тілінде жа­зылған көне кітап алып шық­қан. Кітап Отырар қала­шығының қасынан табылған, яғни, сол кітапхананың кітабы болуы әбден мүмкін.
Ғалым осылай дейді. Ой-ниет дұрыс. Бірақ... Дәлел жет­­кіліксіз. Ит тауып алған бір кі­тап бір ғана адамға тиесілі болуы мүмкін. Бір жерде кітап­хана болды деу үшін логика бойын­ша ол жерден үш мың кі­тап табылуға тиіс!

Егер шын мәнінде де, оты­рарлықтар кітапхананы жердің астына тығып тастағаны рас болса, көрші жатқан мемле­кет­тердің ғалымдары мен оқы­мыстыларының көзінен ол не­ге таса қалған? Сол орта ға­сыр­дың өзінде ол ғалымдар Отырар кітапханасын аңдып, қам-қарекетін неге жасамаған?
Сұрақ – көп, нақты жауап жоқ.

Сіз не дейсіз?..

Төреғали ТӘШЕНОВ

«Айқын» газеті