Еркебұлан Қабдыл: «Спектакль сахналаған кездегі негізгі сезім – махаббат»

Еркебұлан Қабдыл, режиссер

Қайырлы күн, Еркебұлан мырза! Сіз театр режиссері ретінде ең алдымен қандай мәселеге зейін қоясыз? 

Қайырлы күн! Театр режиссері ретінде қандай да бір қойылымды сахналауға кіріспес бұрын көп ойланамын және ізденемін. Бастапқыда мен үшін ең басты дүние «Көрерменге не қызық болады?» деген сұраққа жауап іздеу. Анығырақ түсіндіру үшін «Ауыл иті Ақбай» қойылымы туралы айтып өтейін. Ол ең әуелде өзіндік жұмыс ретінде пайда болды, бірақ кейіннен қуыршақ театрының көркемдік кеңесінен өтіп, қайта сахналанды. Спектакль татар драматургі Туфан Минулиннің пьесасы бойынша қойылған. Егер де сіз сол пьесаны оқитын болсаңыз, шығармада өте ауыр дүниелердің қозғалғанын түсінесіз. Ал ондай күрделі толғаныстар қуыршақ театрының негізгі көрермендері – кішкентай балаларға қаншалықты қызықты болады? Менің ойымша, үлкен тақырыптардан балалар тез шаршап қалады. Соған байланысты біз пьесаны біршама қысқартып, автордың негізгі идеясы мен айтар ойын үзбей, өзіміздің тарапымыздан да өзекті ойлар қосып, қызықты болатындай етіп сахналадық. 

«Өмір-Өзен» қойылымынан көрініс (реж.: Е.Қабдыл)

Сонда спектакльдердің барлығы «Көрерменге осылай қызық болады» деген принцип бойынша сахналануы керек пе? 

Жоқ, олай емес. Тағы бір маңызды сұрақ бар. Бірақ оған тоқталмай тұрып, «Өмір-Өзен» қойылымы жайлы айтып өтейін, сонда түсінікті болады. «Өмір-Өзен» – көркем шығарма бойынша спектакль емес, мүлде басқаша форматтағы дүние. Оны концерт деп те сипаттауға болмайды. Қойылым қазақ халқының белгілі композиторы Шәмші Қалдаяқовтың 90 жылдығына орай сахналанған. Оны да бастамас бұрын мен белгілі сазгердің өмірбаяны мен шығармашылығын зерттедім, бірақ сахнаға қойғанға лайықты дүние таба алмадым. Жазылған шығармалардың көбісі Шәмші атамыздың өмірбаянынан үзінділер болды немесе әндерінің шығу тарихын баяндады. Шыны керек, мен оларды керек деп ойламадым. Қазір ақпарат заманы ғой, кез-келген адам ғаламтор арқылы Шәмші атамыздың өмірі мен әндері туралы қажет мағлұмат таба алады. Мен спектакльді өзімнің ішкі сезіміме байланысты қойғым келді. Шәмші атамыздың әндері қазақ қай жерде бас қосады, сол жерде шырқала береді ғой. Мен өз көзіммен автобус ішінде шырқалғанын көргенмін. Бір ретте Жетісай жаққа бара жаттық, радиодан сазгердің әні қосыла қалды, сол сәтте автобустағы жұрт хор болып шырқай кетті. Неге? Себебі, композитор әндерінің жүректі тебірентіп, елжіретіп жіберетін керемет бір қасиеті бар. Мен сол қасиетті қойылым арқылы көрерменге сездіргім келді. Соған байланысты «Өмір-Өзен» қойылымы пайда болды. Спектакль сахналау барысында «Көрерменге не қызық болады?» деген сұрақ қана емес, «Өзімізге не қызық болады?» деген сұрақ та өте маңызды. Осы екеуінің жауабы бір жерде түйіссе, онда жақсы спектакль шығаруға болады. Спектакль сахналаған кездегі негізгі сезім – махаббат. 

«Ауыл иті Ақбай» қойылымынан көрініс (реж.: Е.Қабдыл)

Сіз «Ауыл иті Ақбай» қойылымынан кейін бір сұхбатыңызда қазақ халық ертегілерін сахналаудағы мақсатыңызбен бөліскен екенсіз. Енді, міне, ол да іске асып, қуыршақ театрының репертуарына «Ер Төстік» спектаклі қосылды. Сіз үшін нақты «Ер Төстік» ертегісін спектакльге айналдыру маңызды болды ма, әлде жалпы қазақ халық ертегісін театр төріне әкелгіңіз келді ме? 

«Ауыл иті Ақбай» спектаклін қойған кезде өзіміздің қуыршақ театрында қазақи шығармалар бойынша қойылымдардың аз екенін байқаған едім. Тіпті қазірдің өзінде көп айта алмаймыз. «Қаңбақ шал», «Алтын адам», «Ана жүрегі» атты қойылымдар репертуарда кездеседі, бірақ соңғы екеуі өте сирек қойылады. Міне, дәл осы жағдайға байланысты мен сол кезден-ақ қазақ халық ертегісін сахналауды ойластыра бастадым. Неге «Ер Төстік» деген сұраққа жауап берсек, ол ертегінің атақ-абыройымен тікелей байланысты. Мен өзім кішкентай кезімнен ертегі оқып өскен едім. Сол кезде адамдар: «Қай ертегіні білесің?», – деп сұрай қалса, ең бірінші кезекте «Ер Төстік» туралы айтатынмын. Бұл ең бір есте қалатын ертегілердің бірі ғой. Басқа ертегілер тура сол сияқты әсер қалдырмайды, әйтпесе бізде олар өте көп. Тұрмыс-салт ертегілері, батырлар туралы ертегілер, жан-жануарлар туралы ертегілер, т.б. Бірақ қазақ ертегілерінің атасы «Ер Төстік» болып табылады. «Ер Төстіктің» әрбір кейіпкері қазіргі «Марвел» және «Диси» компанияларының суперқаһармандары секілді қиял-ғажайыпқа толы бейнелер. Алайда американдық ерекше батырлар өткен ғасырда комикс кейіпкерлері ретінде қалыптасса, біздің фольклорда сонау көне дәуірлерден бері келе жатыр. Мен соны да балаларға жеткізгім келді.

«Ер Төстік» ертегісін сахналау қанша уақытқа созылды және қандай кезеңдерден тұрды? 

Барлығы «...қазақ халық ертегілерін сахналаймын!» деген ойдан басталды. Содан кейін таңдауым «Ер Төстікке» түсіп, сол туралы пьесаларды іздей бастадым. Біраз ізденістен кейін Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, ақын, драматург Қасымхан Бегмановтың поэтикалық драмасы назарыма ілікті. Содан кейін драматургпен байланыс орнатып, бірігіп жұмыс істеуге шешім қабылдадық. Келесі кезекте суретші Алтынай Жүсіпәлі екеуміз бірігіп жұмыс істедік. Біз Алматыдағы орталық музейге барып, ғұндар мен сақтардың құндылықтарын қарастырдық, себебі ертегі солардың дәуірінде пайда болған екен. Содан кейін біз ақылдаса келе сол кезеңде кеңінен тараған аңдық стильді киім және декорация келбеті үшін пайдалануды жөн деп таптық. Сонымен қатар, қазақтардың ертеректе киізді ерекше құрметтегендеріне байланысты соны негізгі материал ретінде қолданамыз деген шешімге келдік. Сөйтіп, суретші эскиздерді сала бастады. Сол кезде драматург тарапынан қайта өңделген пьеса дайын болып, артистермен талқылауға кірістік. Қуыршақ жасау жұмыстары қолға алынып, қарқынды түрде жүріп жатты. Осылайша, алғашқы кезең аяқталып, қойылымның бастапқы мәселелері жүйеге келді. Екінші кезеңде біз театр артистерімен бірге сахнадағы жұмыстарға кірістік. Пьесаның оқылымдарын ұйымдастырып, кейіпкерлердің ерекшеліктері мен дауыстарын табуға тырыстық. Қуыршақтарды дұрыс жүргізуге де көңіл бөліп, оларға жан бітіруге өте көп күш салдық. Хореография да осы тұста дайын болды. Композитормен бірігіп жан-жақты жұмыс та істелінді. Ал үшінші кезеңде біз спектакльдің өзін жоғарғы дәрежеге жеткізу үшін сахна төрінде қайта-қайта қойып дайындалдық. Міне, осы үш кезең 5 айдан астам уақыт алды. 

«Ер Төстік» қойылымынан көрініс (реж.: Е.Қабдыл)

Жанр мәселесіне тоқталсақ. «Ер Төстік» спектаклі поэтикалық драма жанрына жатады. Көпшілік қауым «поэтикалық драма» деген тіркесті естігенде байсалды, терең ойлы, тебірентерлік шығарманы елестетеді. Шытырмен оқиғамен, қиял-ғажайыппен, көтеріңкі көңіл-күймен ассоциация туындамайды. «Ер Төстік» спектаклі дәл сондай қойылым. Спектакльді неге поэтикалық драма жанрына жатқыздыңыз? 

Қазақ халқының әдебиеті әуел бастан ауызекі түрде қалыптасып дамыды. Және бұл жолда жыраулар мен сал-серілердің ықпалы қаттырақ білінді. Жыр-дастандар мен ертегі-аңыздар солардың арқасында ауыл-ауылға тарады емес пе? «Ер Төстік» ертегісінің өзі де көне заманнан қазіргі таңға солай жеткен. Қойылымның поэтикалық драма болуының бір себебі осында. Біздің спектакльде кейіпкерлер поэтикалық тілмен сөйлейді. Жыраулар да халық алдында өнерлерін солай сөйлеп көрсеткен. Қасымхан Бегманов жазған пьесаның түпнұсқасы біршама күрделі. Ал ондай ауыр дүниелердің қазіргі заман балаларына тартымды болмайтынын алғашқы сұрақ кезінде айтып өттім. Сол себепті біз сахнаға балалардың қызығушылығын оятатын шытырман оқиғалар мен әрекеттерді әкелуге тырыстық. Иә, бапты әрі байсалды поэтикалық драманың да өз жанкүйерлері бар, бірақ кішкентай көрерменді ондай спектакльге үйрету үшін уақыт керек.   

Осы жерде мен батылдық және сенім жөнінде Сіздің пікіріңізді алғым келеді. Менің ойымша, осы екі ұғым «Ер Төстік» спектаклінің лейтмотиві болып табылады. Қалай ойлайсыз, Ер Төстіктің қиын сәттерде достарына арқа сүйеуі оны батыл ретінде көрсете ме, әлде қорқақ қылып бейнелей ме? Нағыз батыл адам барлық істі өзі атқаруы керек пе, әлде өзгеге сенім арта білу де батылдық па?

Өте орынды сұрақ қойып отырсыз. Ер Төстік жалғыз өзі батыр болып есептеледі, бірақ «Жаяудың шаңы шықпас, жалғыздың үні шықпас» демекші, кейіпкер қанша жерден мықты әрі күшті болсын, оның барлық кедергілерге тек өзінің шамасы жетпес еді. Ол батыр достарымен бірігу арқасында ғана жауларды жеңе алды. Достары болмағанда Ер Төстік біз білетін Ер Төстікке айналмас еді. Сондықтан оның өзгелерге сенім артуы қорқақтықты білдірмейді. Негізі, ата-бабаларымыз бірлік мәселесіне ерекше назар қойғаны белгілі. Олар жаугершілік замандарда тек бірлік арқасында жеңіске жетіп отырған. Осы тұрғыдан қарағанда, «Ер Төстік» ертегісі қазақ халқының менталитетіне тән ерекшелікті жақсы ашады. 

«Ер Төстік» қойылымынан көрініс (реж.: Е.Қабдыл)

«Ер Төстік» спектаклі батыл болу және өзгелерге сенім арту деген екі идеяны алдыға тартады. Театр режиссері үшін де бұл қасиеттер айтарлықтай маңызды. Сіз үшін спектакль сахналауға келгенде процессті толықтай басқарқан ыңғайлы ма? Әлде сіз өзге мамандардың пікіріне сеніммен қарайсыз ба? 

Мен жалғыз өзім қойылым шығара алмаймын. Ол мүмкін емес. Егер драматург пьесамен жұмыс істемесе, суретші қажет нәрселердің келбетін ойластырмаса, композитор музыкасын, хореограф биін, артистер ойындарын қалыптастырмаса, онда ешқандай спектакль шықпайды. Марқұм ұстазым Жанат Хаджиев қойылым сахналауды «ортақ жұмыс» деп сипаттайтын. Менің де көзқарасым сондай. Ал басқа режиссерлер қалай ойлайды, мен білмеймін. «Мен режиссермін! Сен былай істе, сен олай істе!» деп бәріне бұйрық берген дұрыс емес. Жан-жақтан ой бөлісіп, ортақ дүние қалыптастырған әлдеқайда тиімді. Театр – ұжымдық жұмыс. Спектакльдің қойылуына барлық қызметкерлердің көмегі тиеді. Әр маман өз білімі мен қабілетіне сәйкес жұмыс істейді. Өз идеялары мен ұсыныстарын ортаға салады. Сөйтіп, ең соңында қалдыратын дүниені қалдырып, артық дүниені алып тастаймыз.

Көркем туындылар арасындағы ортақ тұстар мәселесіне көңіл бөлсек. Қазақ халық ертегілерінде мынадай сюжеттің жиі кездесетінін анық байқауға болады: бір бас кейіпкер ерекше жағдайда дүниеге келіп есейеді, содан кейін алыс сапарға аттанады, қауіпті шытырман оқиғаны бастан кешіреді, соңында туған жеріне оралып бақытқа жетеді. Бұндай сюжетті біз өзге елдердің фольклоры мен әдебиетінен де кездестіре аламыз. Мысалы, «Ер Төстік» ертегісі мен ағылшын жазушысы Джон Р.Р. Толкиннің «Хоббит» повесті арасында әжептәуір ұқсастық бар. Сіз бұның себебі неде деп ойлайсыз? 

Дұрыс айтасыз, дүние жүзі бойынша бір-біріне ұқсайтын шығармалар көп. Қазақ халық ертегілері арасында да «Ер Төстікке» ұқсайтындар жеткілікті. Бұның себебі бұрынғы өткен замандардың жаугершілік сипатта болуында деп ойлаймын. Соғыс кезінде үйдің еркектері атқа мініп, қолдарына қару алып, шайқасқа аттанған. Олардың аман-есен оралуы екіталай болған. Нәтижесінде кішкентай балалар ерте есейген. «Он үште отау иесі» деген түсінік те соған байланысты қалыптасқан. Бұл қазақтарға ғана емес, өзге де ұлт өкілдеріне тән құбылыс. Фольклор кейіпкерлерінің сағат және минут сайын өсіп, батыр атанулары да сол себепті. Ертегі батырларының алыс сапардан аман-есен оралуы да қарапайым халықтың тұңғиық арманы мен зары сияқты. Енді жаңағы «Хоббит» повесі жайлы ойымды білдірейін. Әрине, «Ер Төстік» екеуінің арасында ұқсастық бар. Әсіресе сюжет жағынан бір-біріне ұқсас келеді. Екеуінде де бір топ батырлар бірігіп, зұлым жауды жеңу үшін алыс сапарға аттанады. Кезінде ата-бабаларымыз жауларға тура солай тойтарыс берген. Бұл ұқсастық тек адамның әрдайым адам екендігін дәлелдейді.

«Ер Төстік» қойылымынан көрініс (реж.: Е.Қабдыл)

«Ер Төстік» спектаклінің тұсаукесері өтті. Ендігі алға қойған мақсатыңыз қандай? Қазақ халық ертегілерін сахналауды жалғастырасыз ба? Көрерменге алда қандай қойылым ұсынасыз? 

Негізі, қазақ халық ертегілерін көптеп сахнаға әкелу керек. Олардың өзіндік айтар ойы, беретін тәлім-тәрбиесі толып жатыр. Сонымен қатар, сахнаға сұранып тұрған қаншама жыр-дастандарымыз, әдеби шығармаларымыз бар. Қазір мен ізденіс үстіндемін. Тоқтаусыз спектакль шығара беру мүмкін емес. Сахнаға оны асықпай, ойланып-толғанып шығарған дұрыс деп ойлаймын. Сол себепті нақты ештеңе айта алмаймын. Әрине, менің негізгі мақсатым – қазақтың дүниелерін сахнаға шығару. Бірақ дәл қазір ол ертегі бола ма, әдеби шығарма бола ма, басқа бола ма, әлі белгісіз. 

Еркебұлан мырза, уақыт бөліп, қызықты ойларыңызбен бөліскеніңіз үшін алғыс білдіремін! Шығармашылық жетістіктерге жете беріңіз!

Дамир АМАНТАЙ