ӘДЕБИЕТ ҰЛТТЫҚ НЕМЕСЕ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ШЕКТЕУЛЕРГЕ БАҒЫНБАЙДЫ

Соңғы жылдары біраз қазақ жазушыларының шығармасы ағылшын тілінде жарық көрді. 2017 жылы британ аудармашылары Саймон Холлингсворт пен Саймон Гейган қазақ РEN клубының өтінішімен үш қазақ классигін – Мұхтар Әуезов, Герольд Бельгер және Оралхан Бөкеевтің шығармаларын аударса, америкалық аудармашы Шелли Фэйрвезер-Вега Қазақстанның қазіргі заман қаламгерлерін шетел оқырмандарына онлайн әдеби журналы арқылы таныстырды. Қазақ аудармашысы Зәуре Батаева британ және америкалық әріптестерінен «Мәдениет» порталы үшін арнайы сұхбат алған еді. Назарларыңызға осы сұхбатты ұсынамыз.

Саймон Холлингсворт, Саймон Гейган, Шелли Фэйрвезер-Вега, аудармамен қашаннан бері шұғылданасыздар? Соның ішінде әдеби аудармаға қалай келдіңіздер? Осы жайлы бірер сөз айта кетсеңіздер... 

Саймон Холлингсворт: Мен әуелде орыс тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша оқыдым. Бірақ әдеби аудармашы тұрмақ, қарапайым аудармашы болу жайлы еш жоспарым болған емес-ті. Алайда, Ресейде он бір жыл тұрып, ауызекі орысшам әжептәуір жақсарды, жазбашаны да жақсырақ түсінетін дәрежеге жеттім. Ал әдеби аудармашы болуыма кәсіби қызығушылықтан гөрі кездейсоқтық әсер етті деуіме болады. 2006 жылы мен Виктор Пелевиннің «Ампир В» романын беймәлім тапсырыс берушіге аударып беріп, әдеби аудармашылықтың әліпбиінен өттім. Ол өзі маған айтарлықтай сынақ болды әрі ғажап ләззат алдым. Содан бері, міне, аудармашылықпен айналысып келемін.

Саймон Гейган: Менің оқиғам тіптен қарапайым: он үш жасымда жаңа оқу жылына кешігіп қалып, испан тіліне жазылып үлгермедім, сөйтіп орыс тілін таңдауыма тура келді. Орыс тілінен беретін ұстазым әлпеті Чеховқа ұқсас, орыс тіліне судай әрі Оксфорд акцентімен сөйлейтін кісі еді.Университеттің үшінші курсында, 1989 жылы, мен Воронеж Университетіне бір жылға оқуға бардым. Сол жылдары әлемдегі ең маңызды деген өзгерістер сол елде болып жатты. Соның әсері ме, мамандығым бойынша сол елді зерттеуге бел будым. 1991 жылы университеттен кейін мен Петербургке жұмысқа бардым – ол бір орыс тілінде сөйлейтін батыстықтардың саны өте аз, ал шытырман оқиғалар мен мүмкіндіктердің өте көп кезі. Менің елге деген қызығушылығым барған сайын арта түсті. Тіпті бірнеше этнографиялық экспедицияға да қатыстым. Қазір қарап отырсам, түптің түбінде әдеби аудармаға келуіме сол нәрселер себеп болған секілді. Бір халықты, оның мәдениетін жете тану үшін сол елдің әдебиетін аударудан артық қандай жол болуы мүмкін. 

Шелли Фэйрвезер-Вега: Мен бакалавриатты халықаралық саясат мамандығы бойынша аяқтап, ал аспирантурада Ресей, Шығыс Еуропа және Орталық Азия елдерін зерттеуге ден қойдым. Бірақ, диплом алған кезде мен саясатшы да, дипломат та болғым келмейтінін түсіндім. Алғашында аздап аудармалар жасап жүрдім де, кейін балаларым мектепке барған кезде, осы салаға біржола бет бұрдым. Аударманың барлық түрін жақсы көремін, себебі, бір тілдегі сөздің мағынасын, ойды екінші бір тілде шебер жеткізе білу – қашанда күрделі нәрсе, ал әр жолғы сәтті аударма көңіліңді марқайтады. Соның ішінде, әрине, әдеби аударманың орны бөлек. Шығарманы аударғанда, мен оны мұқият оқып шығудан қаншалықты ләззат алсам, өз қолыммен қайта туынды жасау кезінде де соншалықты ләззатқа бөленемін. Басқа бір елдің көркем немесе ғылыми әдебиетіндегі сүбелі туындыларды біздің оқырман аудармашының көмегінсіз ешқашан да оқи алмас еді. Сондықтан, мен аударма арқылы мәдени дипломатиялық миссия атқарып жүрмін деп ойлаймын.  

Суретте: аудармашы Саймон Холлингсворт

Саймон мырза, сіз жақында қазақтың қос жазушысы Герольд Бельгер мен Оралхан Бөкеевті аудардыңыз. Бельгерден бастайық. Сіз оның бірнеше туындысын, соның ішінде қысқа әңгімелері мен эсселерін мұқият оқығаныңызды білем. Бельгер қандай жазушы екен?

Саймон Холлингсворт: Герольд Бельгер ғажайып суреткер. Ол бірдеңені сипаттағанда тұп-тура оқырманның көз алдына әкеледі. Оның ататегі қазақ еместігін ескерсек, бұның бәрі айтарлықтай керемет екенін білесіз. Мен Қазақстанға барып, Бельгерді жақсы білетін адамдармен сөйлестім. Меніңше, оның тек қазақтарға ғана тән нәрселерді қаз қалпында жеткізе білуі жазушыны қазақ арасында тек сыйлы етіп қана қоймай, оны «өзіміздікі» деп қабылдауына да әсер еткен. Бельгердің әңгімелері қарапайым және бәрімізге тән сезімдер мен эмоциялар тудырады. Өкінішке орай, әлем қазақтар жайлы аз біледі, сондықтан меніңше, Бельгердің әңгімелері әлемдік оқырманға сол халықтың ұлттық ерекшелігін, бауырмалдық қасиетін танытуға таптырмас құрал болмақ.  

Бельгер орыс тілінде жазғанымен, кей жерде қазақтың сөздерін сол қалпында қолданады. Аударма кезінде осы нәрсе ескерілген шығар?

Саймон Холлингсворт: Жақсы сұрақ. Кез келген аудармашының міндеті түпнұсқаның мазмұнын, стилі мен ерекшелігін түсініксіз терминдермен тұмшаламай, бұрмалаусыз, дәл жеткізу ғой. Мен де қазақ тіліндегі сөздердің біразын сол қалпында қалдырдым, өйткені көбінің басқа тілде баламасы жоқ (әсіресе ағылшын тілінде). Мысалы, "ауыл" сөзін алайық. Белгілі бір контексте бұл сөзді village деп аударуға болар еді, бірақ бұл сөздің қазақы мағынасы әлдеқайда терең. Жинақтың "Ауыл" эссесімен басталуы кездейсоқтық емес. Ендеше аударудың жөні осы екен деп оның орнына басқа сөзді қолдану қателік болар еді. Ал кей сөздерді мәтіннің мағынасына кедергі келтірмейтіндей етіп, қарапайым аударма арқылы жеткізуге болады. 

Сіз сондай-ақ, Оралхан Бөкеевтің де бірнеше әңгімесін аудардыңыз. Оқырман ретінде сізге қай әңгімесі ұнады? Несімен ұнады? 

Саймон Холлингсворт: Бөкеев – бейнелеу өнерінің қас шебері. Ол адам, табиғат, табиғаттағы түрлі құбылыстар, тіршіліктің тауқыметтерін аса бедерлі суреттейді. Әсіресе қысқа әңгімелеріндегі жазу стилі оқуға жеңіл әрі қызықты. Оның шығармаларын бірінен бірін бөліп қарау өте қиын, дегенмен мен "Шайтан көпірдің" шытырманды тартымдылығын, "Айпара ананың" көркем құрылымын ерекше атаған болар едім.

Сіз бірақ Оралханды түпнұсқадан емес, орыс тілінен аудардыңыз. Демек, мәтіндік ауытқу болуы мүмкін ғой? 

Саймон Холлингсворт: Рас, аудармадан аудару үнемі сәтті шыға бермейді. Ондайда аудармашы өз жұмысына көңілі толар, бірақ түпнұсқаның аты түпнұсқа. Бұл орайда менің де аудармам Бөкеевтің туындысы емес, басқа аудармашының аудармасын тәржімалау ғана. Мен жақында Алматыда Әбдіжәміл Нұрпейісовпен кездесу құрметіне ие болдым. Аудармашы екенімді білген соң, жазушы аударма саласында түпнұсқаны бұрмалау жиі орын алатыны жайлы пікірін білдірді. Және оны жоққа шығара алмайсың. Алайда, қазақ әдебиеті ағылшын тілді әлемде әлі беймәлім екенін ескерсек, оның көкжиегін кеңейту тұрғысындағы қандайда бір істің маңызы орасан екенін ескеру керек. Мен орыс тілінен аударылған қазақ жазушыларын түпнұсқаға жақындата алған-алмағаныма аса сенімді емеспін, бірақ түпкілікті нәтиже – Бөкеев пен Бельгер сияқты классиктерді халықаралық сахнаға шығаруда аса маңызды қадам жасағаныма сенімдімін.

Суретте: аудармашы Саймон Гейган

Саймон Гейган, сіз жақында Мұхтар Әуезовтің ең таңдаулы деген әңгімелерін аудардыңыз. Осы орайда қазақ жазушысы туралы батыс аудармашысының пікірін білгім келеді?

Саймон Гейган: Әуезовтің дауысы мен аударған барлық туындылары айқын және мығым. Барлық ұлы жазушылар сияқты, ол да адам баласына тән ұлы қайшылықтарды шебер бейнелеген: энтропия және энергия, жаңашылдық пен дәстүр, бай мен кедей, табиғат және ұрпақ сабақтастығы, еркек пен әйел, жеңімпаз бен жеңілгендер. 1920 жылдары жазылған бұл әңгімелерде бүкіл Орта Азия мен Қазақ даласының қатаң орта ғасырлық заманнан, әділетсіз патша билеген империалистік кезеңнен прогрессивті әрі эгалитарлы болашаққа өту кезеңі суреттеледі. 

Әуезовтің шеберлігі сонша, әңгімелерін аудару барысында мен ой-түйсігіммен қазақ сахарасын кезіп жүрдім десем болады. Ал егер солардың біреуіне ғана тоқталу қажет болса, мен "Көксеректі" атар едім. Бұл жерде Джек Лондонның "Ақазуымен" ұқсастық, әрине, бар, бірақ Әуезовте Джек Лондонға тән сентименталды антропоморфизм жоқ, яғни, жануарлар табиғатын ымырасыз түсінуі әлдеқайда жоғары. Бұл, тіпті, мен оқыған жануарлар жайлы әңгімелердің ең үздігі болуы мүмкін. 

Дегенмен, менің ең сүйіп оқыған шығармам – "Қаралы Сұлу" шығар. Бұл – әйел затының ынтызарлық сезімін керемет суреттеген заманауи шығарма, әрі Д.Х. Лоуренс шығармаларына қарағанда әлдеқайда шынайылығымен дараланады. Мұхтар Әуезовтің бұл әңгімесін Алексей Пантиелев (Әуезовтің шығармаларын аударған) Ги де Мопассан прозасымен орынды салыстырған. 

Сіз де осындағы әріптестеріңіз секілді Әуезовтің әңгімелерін ағылшын тіліне орысшадан аудардыңыз. 

Саймон Гейган: Менің бағыма орай, осы жинақтағы әңгімелерді орыс тіліне Әуезовтің жақын досы әрі әріптесі Алексей Пантиелев автордың өз қадағалауымен аударған-ды. Сондықтан менің аудармам мейлінше «авторлық» аудармаға жақын. Сондай-ақ, Мұхтар Әуезовтің өзі де тамаша аудармашы екенін ұмытпағанымыз жөн болар. 

«Түпнұсқамен сәйкестік» өте қызық мәселе және кез келген аудармашы жұмысының іргетасы десек болады. Бұл орайда аудармашы глоссари, деректер мен сол тілге жетік көмекшіге жүгінеді. Кесіп айтпаймын, бірақ түпнұсқаға жүз пайыз сәйкес аударма деген болмайды. Аударма тек жуықтап алынған тәржіме болуы мүмкін. Бір тілді екінші тілге бұлжытпай аудару өте маңызды, бірақ ол аудармашы жұмысының тек бір қыры ғана. Аудармашының ең маңызды міндеті – автордың «дауысын» тәржімелеу және оны жеткізе білу. Меніңше, аудармашылық жеке тілдің немесе ұлттың аясынан тыс кең процесс. Ұлы өнер мен әдебиет ұлттық немесе лингвистикалық шектеулерге бағынбайды. Ұлы суретшілер немесе жазушылар «муза», «ұжымдық бейсаналық» немесе «Жаратқан» (сіздің түсінігіңізге байланысты) сияқты дүниелерден шабыт алады және де олардың шығармалары адамзатқа ортақ. 

Сондай-ақ, өз басым "дәнекер тілден" аударылған аудармаларға қатысты сынды әділетсіз деп санаймын. Біле білсеңіз, әлемдегі әдеби аудармалардың көбі "дәнекер тілден" аударылады, себебі жапон тілінен венгр тіліне немесе қазақ тілінен швед тіліне аударатын адамдар саусақпен санарлық, ал нәтижесі көп жағдайда біз ойлағаннан асып түсіп жатады. 

Суретте: аудармашы Шелли Фэйрвезер-Вега 

Шелли Фэйрвезер-Вега, Сіз жақында Қазақстан мен Өзбекстанның танымал заманауи жазушылары, оның ішінде Зира Наурзбаева, Лилия Калаус, Айгүл Кемелбаева және Хамид Исмаиловтың шығармаларын аудардыңыз. Бұл жазушылардың туындылары сізге несімен әсер етті?

Шелли Фэйрвезер-Вега: Соңғы бірнеше жылда тек қана Орталық Азия әдебиетіне үңілу мүмкіндігіне ие болдым. Қазақстан, Өзбекстан және осы аймақ жайлы ақпарат ағылшын әлеміне аз тараған. Менің көптеген отандастарымның ежелгі өркениеттер туралы түсінігі шектеулі. Шыңғыс хан, кеңестік ядролық сынақтар туралы бұлыңғыр бірдеңелер болуы мүмкін, бірақ одан басқа ештеңе жоқ десем артық айтқандық емес. Сондықтан, біздің осы аймақтан аударған кез келген жобамыз сәттілікке бастайды және ол біздің Орта Азия туралы ақпараттық білімімізге үлкен үлес қосады.

Ал мен аударған туындылар ақпараттық білімнен басқа да құндылықтарға тұнып тұр. Хамид Исмаилов шын мәнінде тамаша хикаяшы, оның прозасы жазушының бүкіл әлемді аралаған тәжірибесі мен әлденеше тілдерде оқып, жазу тәжірибесіне сүйенеді. Мені оның туындыларындағы тақырыптар мен сезімдердің күрделілігі таң қалдырады. Зира Наурзбаеваның әңгімелері ғажап та әсерлі: оның оқиғалары  оқырманды алуан сезімге бөлегенмен, прозасы шынайы сезім мен арзан сентиментализм арасындағы шекті ешқашан бұзбайды. Сондай-ақ, өз басым биыл қаңтарда "Words Without Borders" журналында ағылшын тілінде жарық көрген Айгүл Кемелбаева мен Зәуре Батаеваның әңгімелеріне ұқсас дүниелерді ешқашан оқыған емеспін. Олардың әлемде әлі ешкім айта қоймаған хикаялары бар. Мен осы жазушылардың туындысын әлі де аудара түсуден, оларды бүкіл әлемге таныстырудан шаршамаспын. 

Хамид Исмаилов екі тілде жазады, сіз де оны екі тілден аудардыңыз. Исмаилов жазушы ретінде өзбекше мен орыс тілінің қайсысында өзгеше? Жалпы тіл жазушының стиліне әсер ете ме?

Шелли Фэйрвезер-Вега: Бұл сұрақты Исмаиловтың өзіне қойғанда тамаша болар еді. Мен ол кісіден осыны сұрағанда, Исмаилов «тілді атамаған күннің өзінде, екі шығармамда екі түрлімін» дегені бар. Бірақ орыс тіліндегі жазуы керемет болғанымен, бәрі бір өзбек тіліндегі романдары өте маңызды, ерекше туындылар. 

Сөздің орайымен өзіңізден қазақ және өзбек әдебиеті арасындағы айырмашылық туралы сұрасам болар ма екен?

Шелли Фэйрвезер-Вега: Шынымды айтайын, мен бұл аталған әдебиет өкілдерін жеткілікті түрде оқымадым, сондықтан қандай да бір пікір айту қиын. Дегенмен, бұл екі елде де шығармашылық және баспа ісі бойынша ұқсас проблемалар бар. Кеңестік цензура және саяси қуғын-сүргіннің кесірінен, әрине, көптеген жақсы жазушылар өз жұмысын жариялай алмады. Ұзақ жылдар бойы идеялар мен стильдердің белгілі бір рұқсат етілген түрлеріне ғана қатысты үстемдік құрған саяси мәдениет, ақыр аяғы, сол іспеттес прозаның тым көбеюіне әкелді, бұл, өз кезегінде, тақырып пен көркемдік тұрғысынан бірсарынды әдебиеттің қалыптасуына себеп болды. Бұл проблемалардың кейбірі, әртүрлі мөлшерде, екі елде де әлі бар. Ал қазір шығарманы жарыққа шығаруда қаржылық жауапкершілік қиындық тудыруда. Сондықтан болар, Қазақстан немесе Өзбекстанда тұрмайтын қазақ не өзбек қаламгерлерінде ғана табысқа жете алар мүмкіндік бар. 

Саймон Холлингсворт, Саймон Гейган, Шелли Фэйрвезер-Вега, қазақ жазушыларының сіздер ағылшын тіліне аударған шығармалары қазір ғаламторда тұр. Кез келген ағылшын тілді оқырманның оқып немесе сатып алуына мүмкіндік бар. Тиісінше сол оқырманның қызығушылығы туралы не айтасыз?

Саймон Холлингсворт: Ағылшын тілді оқырман әдетте білімқұмар әрі зерек келеді. Белгісіз елдердің аңыз-ертегілері, беймәлім әдет-ғұрыптар мен экзотикалық тағамдар әуесқой сананы қашанда өзіне тартып тұратыны белгілі. Демек, қазақ жазушылардың шығармасы ағылшын тілді оқырманды қызықтырарына еш күмәнім жоқ. Сондай-ақ, сыртқы әлем осы ұлы да, ғажап ел, әдемі ұлт жайлы өте аз білгендіктен, мен аударған жазушылардың шығармасы қазақ елін әлемге таныстыруда өте маңызды рөл атқаратынына сенімдімін.

Саймон Гейган: Әуезовтің әңгімелері арқылы ағылшын тілді оқырман осы бір назардан тыс қалған ұлттың мәдениеті мен тарихын терең түсінері анық. Ең бастысы, бұл жазушылар қазіргі және өткен замандағы еуропалық ең белгілі жазушыларының қатарынан орын алады деп ойлаймын.

Шелли Фэйрвезер-Вега: Мен де содан үміттімін! Американың кітап нарығындағы бір тамаша нәрсе – әлемдегі барлық нәрсеге қызығатын, елеңдей қарайтын оқырман бар. Демек әр кітаптың өз оқырманы бар деген сөз. Ең бастысы, сол оқырманмен екі араны жалғарлық баспагерді таба білу керек.

Сұхбатты ағылшын тілінен аударған Зәуре Батаева