Алдар көсе

АЛДАР КӨСЕНІҢ ӘКЕСІНЕН БАТА АЛУЫ. АЛДАРДЫҢ БІЛГІР ҚҰС ТАПҚАНЫ

Баяғыда өткен заманда, хан Жәнібек тұсында Қожыр деген бір кедей шал болыпты. Үш баласы болыпты. Күндерден күн өтеді, шалға кәрілік жетеді. Кәсіп етуден қалады. Ақырында, шал балаларын жинап алып:

– Жасым келді, кәрілік жетті. Сендер болсаңдар ержеттіңдер. Мал тауып, тамақ асырайтын менен әл кетті. Мал табу, тамақ іздеу енді сендерге жетті. Ай, балалар! Кәсіп етіңдер, мал табыңдар. Мені асыраңдар. Кәні, қайсың қандай кәсіппен мені асырайсыңдар, айта беріңдер, – дейді.

Сонда әрі-бері ойланып тұрып, балалары мынаны айтады:

Үлкені:

– Дұрыс айттың, ей, ата!

Егінді сүйер көңілім.

Мұнымда жоқ еш қата.

Егінмен өтсін өмірім.

Ортаншы:

– Егіннен басқа тағы да:

Көңілімде қой бақсам.

Маған берген бағы да –

Мал дегенде зар қақсам.

Кенжесі:

– Ей, ата, мен алдасам,

Болса да, шын арбасам.

Жұрт істейтін кәсіп көп,

Алдауды мен қаласам.

Шал балаларының берген жауаптарына ырза болады.

– Олай болса, Алла беттеріңнен жарылқасын, тұңғышым, сен жер кәсібін істе, егін сал. Ортаншым – қой бақ, малшы бол, кенжем – сенің қалағаның алдау болса, басқа кәсіпті көптің бәрі істейді, бұл бір ерекше кәсіп екен. Сенің де Алла алдыңнан жарылқасын. Алдар бол, – дейді. Қол жайып, батасын береді.

Содан үлкен баласы егіншілікке түседі, ортаншысы мал бағуға кіріседі, кенжесі алдау жолына түседі. Алдаушының тұрақты жері бар ма? Ел кезіп, жер шарлап, кете береді.

***

Шалдың кенже баласы қолына таяқ ұстап, белін белбеумен қыстап, күн-түн жүріп, айлар-жылдар жүріп, бір заңғар тауға келеді. Нардай шөккен заңғар тау алдын бөгейді. Таудың басы бұлттан асқан екен. Басына дейін жалтыр тас екен. Адамның аяғы баса алмас, басына шыға алмас мұндай тау кездескенге Алдар қайғыланады.

– Ебін тауып, адамды да, Алланы да, жын-шайтанды да алдауға кетіп бара жатырмын. Сондай таудай талапты арқалап келе жатқанда, бұл тау маған бұйым бола ма? Қалай да болса, осы таудың басына шығып асамын, – дейді.

Қона жатып, қыстап, таудың тасын қашап, саты жасайды. Өлдім–талдым дегенде, дымым құрыды дегенде, күндер де бір күн азар деп, таудың басына шығады. Басына шығады да, талып, құлайды.

Бір уақыттарда есін жиып, көзін ашса – бір байғұз құс шоқиып, жатқан кісіні тас деп біліп, кеудесіне мініп отыр екен. Шап беріп, ұстай алады. Аяғына жіп байлап, қолына қондырып алады.

Жарар дейді керекке,

Әуелгі байғұз олжа ғой.

Жарамаса керекке

Жіберермін қолда ғой, – деп, жүре береді.

Жүріп келе жатса, таудың арғы етегінде жұмыртқадан да ақ бір үй отыр.

Таң-тамаша жайлары,

Ойлы-қырлы сайлары.

Тас бастаулы маңайы,

Гүлденіпті баурайы.

Алдар таң-тамаша қалады, «не де болса, осы үйге барайын», – деп, таудан түседі. «Достың үйі ме, дұшпанның үйі ме, адамның үйі ме, диюдың үйі ме? Әуелі байқайын», – деп, ептеп келіп, үйдің жабығынан сығалайды. Сығаласа:

Бір жігіт пен бір әйел

Сүйіседі жақындап.

Күйіседі сақылдап,

Текешіктей бақылдап.

– Қызық та, той да, кәсіп те мұнда екен, – деп, Алдар ойланып тұрып-тұрып, «аптышау» деп, қатты бір түшкіреді. Жігіт пен келіншек шошып кетеді. Жігіт бір секіріп, төр алдындағы тұрған сары сандыққа кіріп кетеді. Келіншек шашбауындағы ашқышпен сандықты екі бұрап, кілттеп қояды. Алдекең мән-жайды біле қояды.

– Ассалаумағалайкум! – деп, Алдакең жылт етіп, үйге кіріп келеді.

«Қайдан келдің, пері?» дегендей, келіншек қабағын түйіп, бір қарап, үндеместен отыра береді.

Алдар ішінен:

– Үндемесең, үндеме, келіншек, сенің де, сары сандық, сенің де сазайыңды берермін, – деп, күлімдеп, отыра береді. Біраз отырғасын келіншек күлімдеп отырған Алдарға бір қарап:

– Неге күлімдеп отырсың? – дейді.

– Ана сабадағы қымызды көріп, күлімдеп отырғаным ғой, – дейді Алдар.

– Көрсең, іш,– дейді келіншек.

«Іштің» хабары келгесін Алдакең қарай ма, қара сабаның басына мінеді. Тойғанша қымыз ішеді. Сабаның қасында тураулы тұрған, пісірулі сары қазыны да бірге аттандырады. Қазы мен қымызға тойып алып, төр алдына барып, жантая кетеді.

Алдардың күлімдеуінен қорқып, бірдеңені біліп қойды ма? – деп, қипақ қағып отырған келіншек жібек кілемнің үстіне сұлаған Алдарға ештеңе айта алмайды.

Алдекең қазыны жегенге, қымызды ішкенге, төрге аунағанға місе тұтпай, келіншекпен қалжыңдасуға кіріседі. Қалжыңдасып отырып, бұл бір сасық байдың үйі екенін, байдың баласы жоқ екенін, келіншек қырық бірінші қатыны екенін біліп алады. Сандықта жатқан жігіттің келіншек шаңырағына мініп келген «енші» екенін де сезеді.

Сиырларын өк-өк деп,

Түйелерін шөк-шөк деп,

Жылқыларын құраулап,

Ешкі мен қойды құрайлап.

Кешке таман бай келеді, келеді де, төрде жатқан Алдарды көріп:

– Торғайын құшақтап, төрімде жатқан бұл қай Құдайың! – деп ақырады.

– Ол – мен Құдайың! – дейді Алдар.

– Мен Құдайың қай Құдай?

– Мен Құдайың – бәлгер Құдай. Мынауым – көріпкел, біліпкел байғұз Құдай.

Байдың өмір бойы тілегені бір бала екен. Бала таптырам деп, алмаған қатыны, қаратпаған бақсысы жоқ екен. «Балгермін» дегенге райдан қайтып қалады. «Құдай шипа берсе…» деген ойына келеді.

– Кім болсаң да, бір қу боларсың, – дейді де, ала көзімен бір қарап, қазан жаққа барып, орнына отыра кетеді.

Ас ішіп, біраз отырғаннан кейін бай мән-жайын айтады:

– Төрт түлігім сай бай едім, мал дегенің есепсіз болып еді. Бірақ, соның бәрі бір балаға тұрмады. Алладан бала тілеп, қырық қатын алдым. Қырқынан да пайда болмады. Ақырында, мал–мүлкімді төгіп, осы қатынды алдым. Бірақ, одан да ештеңе болмай отыр. Жасым да келіп қалды. Сонда да Алладан үмітім бар. Балгермін дейсің. Байғұзым көріпкел дейсің. Көріпкелің не айтар екен? Балыңды аша көр, жаным, – дейді.

– Жарайды, – деп, Алдар бал ашуға, бақсы болып, ойнауға кіріседі. Жынын шақырып, «ақ сөйле» деп, құсына ақырып, сарнайды.

– Мынау нағыз балгер екен, – деп, бай қуана түседі.

Алдар сарнап жүріп, баяғы сары сандықты айналдыра береді.

– Япырым-ай, байым қалай-ды?

Қиын екен бұл өзі.

Көріп едім талайды, – деп, сандықты ұрады, құлағын салып тыңдайды, шертіп қарайды.

– Е, байым, іс жаман екен, – дей береді. Ақырында, ашқан балын айтады:

– Сары сандық ішінде

Қара пәле жатыпты.

Жібек көрпе үстінде

Қызық іске батыпты…

Қылмайды екен қарекет

Ішеді екен, жейді екен

Арғы затын сұрасаң,

Екі аяқты дию дейді екен

Осы қара пәле әйеліңе бала бітірмейді екен. Осы пәлені көшірмесе, болмайды екен, – дейді.

Бай мұнысына нана қоймайды. Алдап-сулап, мал тапқысы келіп жүрген бір қу болды ғой, сонда да:

Бақыр-мақыр берермін,

Көп сұраса, көнермін.

Көшірсе, көшіре қойсыншы», – деп, ішінен ойлайды да:

– Жарайды, көшіре қой, – дейді.

– Мұны көшіру үшін ыстық су керек, – деп, Алдар су қайнаттырады. Бақсы ойнап жатыр дегенге «мұндайдың талайын көргенбіз», – деп, мысқыл етіп, келіншек те сырттан үйге кіріп тұрады.

Келіншек тұр күлімдеп,

Күлім-күлім жасарып.

Жігіт жатыр селкілдеп,

Қайда барсын қаша алып.

Келіншек тұр қуанып,

«Дию» деген жөнінен.

Жігіт жатыр қуарып,

«Құю» деген жөнінен.

Алдар үй ішін айналып жүріп, келіншектің шашбауындағы кілтін кесіп алады. Сүйтеді де, бір бақыраш ыстық суды қолына алып, сары сандыққа жүгіріп барып, аузын ашып:

– Көш, пері, көш! – деп, ыстық суды жігіттің басына құя салады.

Атып кетті бір адам,

Бір адымы он қадам.

Пәле кетті үйінен

Асқан сұлу жігіт боп,

Түсі кетті келіннің

Көңілі мұздай суық боп.

Сиқыры құрсын, масқара!

Өле алмайды ұяттан,

Бар ма лажы, жоқ шара

Әбден болды дүзқара.

Сонымен басы күйіп, жігіт кетті. Іші күйіп, келіншек кетті. Жүрегі ұшып, талып, бай жатыр. Күлкісін жия алмай, Алдар жатыр.

Біраздан кейін бай есін жиып, орнынан тұрады.

– Мың рахмет, шырағым. Бәлені үйімнен қудың. Әйтпесе, өлген екенбіз. Енді Алладан үмітім күшейді… әрі садақа болсын, әрі еңбегің болсын. Аю ат дейтін атым бар. Соны ал. Сонымен бірге ол пәлеңнің қайтып келмесін кім біліпті. Осы балгер құсыңды маған сат. Бағасын айт, – дейді.

– Өмірлік жолдасым еді, мұнсыз күйім қараң еді. Байғызымды сатпаймын, – деп, Алдар біраз шалқаяды. Бай жалынып болмайды. Ақырында:

– Сіз үшін ғана құсымның көзін қиямын, – деп, сатпақ болады.

– Бір өтірігі жоқ, осы құсымды мен иесінен қырық жылқыға сатып алғанымда иесі екі күн өкінген. Мен де өкінермін, елу жылқы беріңіз, – дейді.

– Мұның көп. Жылқының құны да аз емес қой. Амал жоқ, сол берген жылқыңды мен де берейін, – дейді бай.

– Жоқ, болмайды. Оллаһи тегін, қырыққа берсем, өмірімде есімнен кетпейді, – деп, Алдар көнбейді.

– Оллаһи, бағасы, – деп, бай көнбейді.

Екі қу бірін-бірі тездікпен жеңіскен бе? Азайтып айтқанда, бір жұма, көбейтіп айтқанда, бір жыл екеуі саудаласып, алақан ұрумен болады. Ақырында, Алдардың қулығы асып, елу жылқы алып, байғызын сатып:

– Қаңғып қалды бұл басым,

Іс болмаса құсыма.

Қош айтысып жылайын.

Жыламай, не амал қылайын, – деп, бір жұма құсымен

қоштасқан боп, тағы жатып, қазы-қарта жеп, қымыз ішіп, тойынып алып, жөніне кетіпті.

2. АЛДАРДЫҢ ҚАЛЫҢДЫҚ АЙТТЫРУЫ. ҚУДАН АЛДАНУЫ

Алдар жаман торғайды байға елу атқа сатқанына мәз болып, «осы құрғыр артымнан қуып келіп жүрмесін» деп, тездетіп жүріп, тағы бір тауға келеді. Таудың бауырында тағы бір ел көреді. Елге қарап тұрса:

Қойлар жатыр жусанда

Түйе жатыр сортаңда.

Жылқы жатыр беткейде

Ешкі тастан кетпейді.

Алдекең ағып жатқан малды көріп:

– Енді қандай несіп болар екен, – деп, езу тартып, қарап тұрса, жылқы шетінде жүрген жылқышыны көреді. – Елге бару үшін алдымен осыдан жай–мәнісін сұрап білу керек болар, – деп, жылқышыға келеді. Жылқышыға келіп амандасып, ол–пұлды айтып, қалжыңдап тұрып:

– Бұл кімнің малы, мынау кімнің ауылы? Үлкені кім, ханы кім? Жақсысы кім, жаманы кім? Байы кім, жарлысы кім? – деп, сұрау қойып, жылқышыдан елдің барлық сырын біліп алады.

– Ау, жаным! Тәптештеп, жайын біліп алдың. Өзің кімсің? – деген жылқышының сұрауына:

– Мағлұмбай деген атақты байдың мырзасы едім. Елімнен қыз таба алмай, елу атты қалыңмалға жетектеп, жиһан кезіп, қыз іздеп жүр едім. Еш сұлуды кездестіре алмай келемін, – деп, жауап береді.

– Қыз іздеген, қыз жақтырмаған жігіт болсаң, біздің ауылдың пәлен байында бір қора қыз бар.

Түріне ұқсар түрі бар,

Нұрына ұқсар нұры бар.

Түрлі-түрлі қызы бар,

Әр қызының сыры бар.

Әсіресе, соның ішінде

Жиһаннан асқан бірі бар,

Жаудыраған көзі бар,

Таң қалғандай сөзі бар.

Сағымданып құбылып,

Көз қарасы сүзіліп.

Қарағанда тұрарсың –

Есің ауып бұзылып.

Сен жиһан кезіп, қыз жаратпасаң да, осы қызға тоқталасың.

Бұл – хордың қызы, – дейді жылқышы.

Алдар «қыз іздеп жүрмін» деп, өтірік айтса да, жылқышы қызды тым мақтап жібергенсін «Осы қызды көрсем қайтеді, жаратпаса, қалармын. Менің нем кетіпті. Соған барайын», – деп, байдың жөнін сұрап алып, көрінген елге тартады. Ішкі көңілінде өзінің алдауға шыққанын ұмытып, шынында да, қыз іздеп шыққан адам сияқты болады.

Қызы бар байдың ауылының сыртына келіп:

– Жолық! – деп, айқай салады.

Байдың ауылы қараса, тарамыс сияқты, қатып қалған бір шикі сары, елу атты жетелеп, аю аттың үстінде өзі қайқайып отыр.

– Мынауың кім екен, барып білші!– деп, бай кісі жібереді. Кісі келіп: «Жол болсын», – деп айтады.

– Әлей болсын! Мен қонақпын, қонамын. Жер жүзін шарлап, көздеп жүрген бір нәрсем бар.

Қалған-құтқан сөзімді

Қыз іздеген сырымды.

Атамыз қазақ мұрасы

Қонғаннан соң сұрашы, –

деп, «Лұқсат жоққа» келтірмей, түсе қалады. Байдың жіберген кісісі жүгіріп, байға келеді:

– Жер жүзін шарлап жүрген адаммын. Қонамын, – дейді. Аузында қыз бар…. сірә, – дей бергенде, бай түсіне қалып:

– Әй, қонақ келеді, үйге көрпе салыңдар! – деп, айқай салады. Бір қора қылып, қызын өткізе алмай отырған байғұс жүгіріп жүріп, Алдарды қарсы алып, қонақ қылады. «Қалағаның білсін» дегендей, қыздарын да үйге иіріп қояды.

«Қазақ есіктен қарады дегенше, төрге шықты де» дегендей, «ләмға келді» дегенше, Алдар қойын–қонышқа кірді де, өтірікті шындай, шынды Құдай ұрғандай қылып соғып, бүкіл ауылды иіріп, аузына қаратып алады.

– Мынауың елден озған жүйрік, шешен, жұрттан озған көсем ғой!– деген қорытындыға келтіреді. «Атақты Мағлұмбай байдың мырзасы екен» деген атақ таққызады. «Мағлұмбайың қай бай?» деулеріне жол қалдырмайды.

Сонымен Алдекең алдап–алдап, байдың ең кенже қызына құда түспек болады. «Қайда кетпеген жылқысың» деп, елу атты сол жерде қалыңдыққа тартады.

– Қалған-құтқан кемісін толтыра жатарсың, – деп, бай қалыңдыққа ырза болады.

Бірақ менің қызым қашып жатқан жоқ қой. Менің үш балам бар еді. Сол үш балам жылқы бағып, отарға кеткеніне жыл болды. Әлі жоқ. Қайда жүргенінен де хабар жоқ. Іздететін адамым болмай отыр. Менің сенен сұрайтыным – сол балаларымды іздеп, тауып келсең. Сосын балаларым келгесін, күзге қарай қызымның тойын істеп, қосамын, – дейді.

– Жарайды, – деп, Алдар атқа мінеді. «Осы күзге кенже сұлуды аламын» деп, көңілі тасиды.

Күндеп жүріп, айлап жүріп, ақырында, Алдар жайылып жатқан бір көп жылқыға келеді. Келіп, адамдармен сөйлесіп қарағанда, атасының балалары екенін біледі. Өзінің жай–мәнісін айтып, сол жерде танысып, құшақтасып көріседі.

Байдың балалары бос немелер болса керек. Мыңдаған жылқының басын қайырып, жөнге сала алмай, елге айдай алмай, жатып қалған екен. Алдар келіп болысып, жылқыны жөнге салып, елге айдап келеді. Жылқысы, балалары келгеніне бай қуанып, ат шаптырып, той қылады.

Күндерде бір күні бай Алдарды оңаша шығарып алып:

– Кенже қызыма елу жылқы бердің. Жылқы деген өзімде де көп. Оныңа қанағат етпеймін. Қалыңмалыңның кемін толтыр. Ат басындай алтын тап. Әйтпеген күнде қызымды ала алмайсың, – дейді.

Қулық қылып, байды алдадым деп жүрсе, бай Алдарды алдаған екен. Алдар: «алдыма бір келтірді–ау», – деп, санын бір соғады. Сонда да:

– Алдаудан жеңілгенім бе? – дейді.

– Жарайды, ат басындай алтынды табамын, – дейді.

– Тапсаң, жарайды. Келер жылы осы уақытқа дейін күтемін. Келер жылы дәл осы уақытқа алтынды алып келмесең, күдеріңді үзе бер, – дейді.

Алдар түнімен дөңбекшіді. Қанша дөңбекшісе де, алтынды қайдан аларын білмейді. Анау-мынау алдауға ат басындай алтынның таптырмайтынын біледі. Сөйтіп жатып, ұйқыға кетеді.

Алдар таңертең оянып, көзін ашса, далада жатыр. Айналада ел дегеніңнен еш нәрсе жоқ. Сөйтсе, бай ауылы түннен тұрып, Алдарды жұртқа тастап, көшіп кеткен екен. Алдар ыза болады. Ызасына шыдамай, қазылған жерошаққа түсіп, күлге аунап жатып, жылайды. Ыза болғанда, қыздан айрылып қалғанына емес, байдан алданып қалғанына ыза болады.

«Ұрыны қарақшы ұрлайды» дегендей, қуды қу ұрып кетеді.

3. АЛДАР КӨСЕ

(I – нұсқа)

Алдар көсе бір күні келе жатса, бір жерден қу жауырын тауып алып, сүйек қайнатып отырған бір-екі қатындарға жолығып, амандасып болып, Алдар көсе: «мен бір айла қылайын», – деді. Сөйтіп, қатындарға қарап:

– Құдағай, менің бір шикі етім бар еді, соны қазандарыңызға салып, пісіріп алуға мүмкін бе? – деп сұрайды. Қатындар:

– Мақұл, салып, пісіріп ала ғой, – дейді.

Алдар көсе:

– Сүйектерің етімді жеп қоймаса, – дейді.

– Ойбай, құрысын, ол не сұмдық? Етті сүйек жейді дегенің. Сал, жесе, біздер бір тоқты төлейміз, – дейді.

Сонсын Алдар көсе жеңін көлегейлеп тұрып, қазанға қу жауырынды алдап, салып жібереді. Біраздан соң барып, «піскен шығар» деп, алып қараса, қу жауырынның өзі дейді. Алдар көсе қатындарға қарап:

– Міні, жаңа айтып едім ғой, осындай қылат деп, бер енді тоқтымды, – дейді.

– Құдай–ай, тоба, – деп, сөздерінен тана алмай, қатындар Алдар көсеге бір тоқты беріп жібереді. Алдар көсе өзі:

– Қатындарды құп алдадым-ау, – деп, тоқтысын жетелеп келе жатса, бір байдың ауылына келеді. Байға жолығып:

– Е, бай-еке, асалаума-алейкум, қалай, аман-есен, бала-шағаңыз аман ба? – деп сұрайды. Бай:

– Құдаға шүкір, – деп, қарнын тыр-тыр қасып отырып:

– Е, Алдар көсе, жол болсын! Бұл тоқтың не? – деп сұрайды.

– Е, алай болсын, байеке, несін сұрайсыз, кедей болған соң осыда, пәленше бай былтыр бір тоқтымды алып еді. Соны бүгін алып келе жатырмын, – дейді. Сөйтіп болып, байға айтады:

– Менің тоқтымды қойыңызға қосуға бола ма? – дейді.

– Мақұл, қоса ғой, – дейді.

Алдар көсе тұрып:

– Қойларыңыз тоқтымды жеп қоймаса, – дейді.

– Ой, Алдар көсе-ай, қойды қой жейді дегенің не сұмдық. Қой, сандалмай жібер, жесе, сол жеген қойдың бәрін саған беремін, – деді.

Алдар көсе қойларға тоқтысын жіберіп, байдың үйіне қонақ болып, жата берді. Түнде бір ұйықтап тұрып, байға білдірместен көп қойға барып, өзінің тоқтысын ұстап, сойып, он семіз бойдақ қойдың аузына жағады. Жағып болып, сойған тоқтысының етін иттерге тастап, үйге келіп, жатып қалды. Таң атып, күн шыққасын тұрып, шай ішіп болып, байды ертіп, қойға барса, Алдар көсенің тоқтысы жоқ. Бай олай, бұлай қараса, бірталай қойдың аузы – қан. Алдар көсе тұрып:

– Ай, байеке, мен сорлының айтқаным әр уақытта да келеді. Кеше-ақ айтып едім ғой, сонда осыны біліп айтып едім, – дейді. Бай тұрып, жағасын ұстап:

– Ой, Құдай-ай, – деп, «бұл не сұмдық», – деп, аузы қан болған қойларды ұстап, қосақтап алып, Алдар көсеге он қой қылып берді. Алдар көсе байды да тағы алдадым-ау деп, қойларын айдап, қуанып кетіп бара жатса, біреудің сұлу қызы өлген екен, соны көмеміз деп, апаратқан адамдарға Алдар көсе айтады:

– Бұл қызды сендер не қыласыңдар, бірталай бейнет қылып, онан да менің он қойымды ал-дағы, осы қызды беріңдер, – деп. Адамдарды алдап, он қойын беріп, қызды алып кетіп, бір бөтен ауылдың қырының астына апарып, екі қосағаштың астына екі айыр ағаш қойып, түрегелдіріп қояды да, ауылға барып, ауылының қыздарына, әйелдеріне айтып:

– Мен бір елден сұлу қыз әкеліп, мына ойдың астына қойдым, – дейді. Қыздар, қатындар жүгіріп бара жатса, Алдар көсе әйелдерге қарап:

– Менің әйелім өзі жас, тағы да басым ауырып келе жатыр деп еді. Оны сендер түртіп, итеріп, ойнамаңдар, – дейді. Қыз, қатындарды жібереді. Қыздар барса, жаңағы қыз қимылдамайды, сонсын бір қыз өлген қызды итеріп жіберіпті де, қашып, Алдар көсеге барып айтады:

– Қатының өліп қалыпты, – дейді. Алдар көсе ішіп отырған тамағын тастай салып, өтіріктен қызға:

– Сен өлтірдің, – деп, ойбайлап, бауырымдап, қасына барып көрісіп, жылап, қайтып келеді. Сөйтіп, ауылының адамдарына айтады:

– Қатынымды төлеп беріңдер, сендердің қыздарың өлтірді, – дейді. Олар төлемейміз деп, ұрысып, екеуі шығысалмай, қазыға барады. Қазы екі жағын тергеп-тергеп кесіп, жаңағы итеріп жіберген қызды Алдар көсеге бермекші болып, қарар қылады. Сосын Алдар көсені қыздың ағасы ауылына ертіп әкеліп, жаңағы қызды беріп жібереді.

Сонда Алдар көсенің көңілі тасып, қыз алып кетіп бара жатқандағы айтқан өлеңі:

– Ой, қу жауырыным – бір тоқты,

Бір тоқтым – он бойдақ.

Он бойдағым – өлі қатын,

Өлі қатын – тірі қатын-ай, ау, – деп, өлең айтып, бір қызды ауылына апарып, өлең айттырып, той қылдырып, мұратына жеткен дейді бұрынғылардың айтуынша.

4. АЛДАР КӨСЕ

(ІІ – нұсқа)

Бұрынғы уақытта бір Алдар көсе қойдың қу жауырынымен бал ашып жүреді екен. Бір күні қоналқаға бір ауылға келіп қонады, қонған үйінің қазанына бал ашып жүрген жауырынын адамға көрсетпей, апарып, салып жібереді. Сол қонып отырған үйдің әйеліне айтады:

– Қазаныңызға мен ет салдым. Піскен соң өзіме көбігімен берерсіз, – дейді.

Ет піскеннен кейін Алдар көсенің еті жоқ, жауырыны бар. Алдар көсе дауласып, қонған үйінен бір құйымшақ алады. Құйымшақты алып, тағы бір елге келіп, бір үйге қонады. Алдар көсенің қабы бар, қабына орап, құйымшағын қонған үйінің етіне қосады. Сөйтіп, өзі жатып қалады. Таңертең тұра сала:

– Қаптағы етім жоқ, бір қап етім бар еді, жалғыз–ақ құйымшақ қалыпты. Кеше жұрттың бәрі көрген, әзер көтеріп әкеліп едім. Не етімді тауып бер, болмаса, төлеп бер, сенің өзің алмасаң да, жұмысшың алған шығар, – деп, отырып алады. Қонған үйі байшікем үй екен, бір кішкене тоқты беріп құтылады.

Енді Алдар көсе тоқтысын алып, тағы бір елге келеді. Тағы да бір үйге қонады. Тоқтысын үйдің қой қорасына қойларымен бірге қамайды. Сонсын өзі жатып қалады. Біраз уақыт өткен соң орнынан тұрып, өз тоқтысын өзі жоқ қылады. Таңертең үй иесімен тоқтысын көрейін деп, қой ішіне келеді. Келсе, тоқты жоқ. Сонан жатып, үй иесімен дауласады.

– Өз қойың түгел, менің жалғыз тоқты ма келді ме ұры? – деп дауласып, айыбымен бір тоқтысына тоғыз қой алады.

Тоғыз қойды айдап келе жатқанда алдына үш кісі кез келеді. Бір кедейдің қызы өліп, соны қояйын деп келе жатқан кісі екен. Сол жерде өлген қызды Алдар көсе тоғыз қойын беріп алады. Өлген қызды беріп, тоғыз қойды айдап, үш кісі кете барады. Өлген қызды Алдар көсе тірі адамдай киіндіріп, түйесіне өңгеріп, бір ауылға келе жатқанда сол ауылдың қыз-қырқын, бала-шаға шулап, «келіншек келе жатыр» деп, алдынан шығады. Қызарып қыз-қырқын келе жатқанда түйесінің өркешіне біз тығып алады, түйесі тулап, жығылып кетеді.

– Сендердің қырсықтарыңнан түйем үркіп жығылып, келіншегім өліп қалды, – деп, дауласып, ауыл болып бір пәлеге қалдық, мұнан құтылайық, – деп, бір кедейдің қызын беріп, қоя береді. Алдар көсе қызды алып келіп отырады. Кешке қонатын жерге келіп отырып, Алдар көсенің қызға айтқан сөзі:

Қу жауырыным – құйымшақ,

Құйымшағым – тоқтышақ,

Тоқтышағым – тоғыз қой,

Тоғыз қойым – өлі қыз,

Өлі қызым – тірі қыз.

Айналайын, сары қыз.

Арқамды қасы, дәрі қыз, – деген екен Алдар көсе.

5. АЛДАР КӨСЕ МЕН БАЙ

(I – нұсқа )

Алдар көсе байдың қойын жайыпты. Жайып жүріп, бір күні шықпақ болыпты. Байдың баласы жоқ екен. Қойнына ыстық нанды тығып, қойына кетіп бара жатса, Алдар көсе келіп:

– Бай, сенімен құшақтасып кетейін, – деп, байға келіпті. Байға «қош» деп, құшақтасып көрісіпті. Қойнындағы ыстық нан қойнын күйгізсе, бай нанды:

– Ит жегір-ай, – деп, лақтырып жіберсе, Алдар көсе:

– Ит жегенше, мен жейін, – деп, сол арада нанды жеп алыпты.

Байдың үш қызы бар екен. Үлкенінің аты – Жуанбіз, ортаншысының аты – Ортаншыбіз, кішісінің аты – Жіңішкебіз екен. Әсіресе, кіші қызы сұлу екен. Алдар көсе байға айтыпты.

– Байеке, байеке, жіңішке бізіңізді бере тұрсаңыз. Етігімді тігіп алайын, – дейді.

Бай:

– Үйге барсаң, қатын береді, – дейді. Алдар көсе үйіне келіп:

– Бай Жіңішкебізді маған ал деді, – деп, қатынына айтыпты. Қатыны «бермеймін» десе, Алдар көсе байға айқай салыпты. Сөйтсе, бай ашуланып, қатынына:

– Бер, – депті. Қатыны Жіңішкебізді Алдар көсеге беріп жіберіпті. Алдар көсе Жіңішкебізді алып келе жатса, бір таз қой бағып жүр екен. Алдар көсе тазға айтыпты.

– Тазым, тазым, басыңды жазып берейін бе? – депті. Таз:

– Мақұл, – депті.

– Көк серкеңді әкел, – деп, серкені сойып, қарнын-жынын таздың басына қаптап:

– Сен енді осы құдыққа түсіп, жылын. Қасыңа бір ешкі байлап қоясың. Сол ешкі маңырағанда, тазың кетеді, – деп, ешкіні байлап кетіпті. Сөйтсе, қой кетіп қалыпты. Алдар көсе Жіңішкебізбен келе жатса, бір қарт қос айдап жүрсе, сартқа келіп, Алдар көсе қартқа айтыпты.

– Сарт, мен сенің үйіңнен тамақ ішіп шықтым. Қатының тамағыңды даярлап тұр, маған «сен айдай тұр» деді, – депті. Сарт сеніп, үйіне кетіп қалса, өгізінің құйрығын кесіп, жерге қадап, екі өгізді Жіңішкебізбен бір белдің астына апарып қойып, сартқа айқайлапты.

– Сартақ сарт, өгізің жерге кіріп кетті, – деп айқайлайды. Сарт келіп, құйрықты тартса, Алдар көсе «жұлынады, тартпа» десе, сарт болмай, жұлып алыпты.

– Әне, жұлма десем де жұлды.

Сарт жерді қазып-қазып, таба алмай, сарт үйіне кетіпті.

Алдар көсе Жіңішкебізді, екі өгізді алып, жолына түсіпті.

6. АЛДАР КӨСЕ МЕН БАЙ

(ІІ – нұсқа)

Бір күні Алдар көсе байларға ашуланып, оларды мұқату үшін бір байдың аулына келеді. Күн батып кеткен мезгіл болса керек, бай қозыларды қойдан бөлгелі жатыр екен дейді. Бай күржіңдеп, бір семіз қойды қозысын ертіп, шеткерек көгенге көгендеуге апара жатыр екен.

Көсекең артынан барып, қойдың қозысын алып, қала береді. Бай көген басына барса, қойдың қозысы жоқ, оны іздеп, кері жүгіріп кетеді. Осы кезде қаны қайнап тұрған Көсекең семіз қойды көгеннен босатып жіберіп, жетектей, тасамен тайып тұрған екен дейді.

Бай қайта оралып келсе, қойы орнында жоқ, кімнен көрерін білмей, сақалын жұлады.

Алдар көсе қойды үйіне әкеліп сойып, етін жеп, екі-үш күн өткен соң әлгі байдың аулына тағы барады. Кеште барған соң кете алмай, көсе байдың үйіне түнейді. Түн ортасы ауғанда бай шырт ұйқыда жатқанда Алдар көсе айқайлап, өкіріп:

– Ойбай, алтынды ұрылар әкетті, – деп, тұра келеді. Бай жалма-жан жарық жағып жіберіп, жастығының астындағы қоржындағы алтындарын түгендейді де:

– Бәрі түгел ғой, – деп, қайта төсегіне жатады.

Алтынның қай жерде жасырулы тұрғанын сезген көсе таң атуға жақын байдың есі кетіп ұйықтап жатқан кезінде байдың алтынын жастығы астынан қоржынымен суырып алып, сыртқа шығады да, бай үйінің сықырлауық есігін сыртынан байлап кетеді.

Бай таң атқан соң алтынын жоқтап, жан-жаққа іздеу салады. Ешкім білмейді. Ал байдың өзі де түнде келіп қонған қонақтың кім екенін білмейді.

Көсекең бұл алтынды орналастырып, екінші байдың аулына барған екен дейді. Бай базарға барып, мал сойып, етін сатып жатыр екен дейді. Алдар көсе қасапшы байдан ет саудалап, үш қадақ ет алмақ болады. Бай етті шегіп, ұстата бергенде, көсе өткір алмас пышақпен байдың қолын кесіп алады. Бай табанда есі ауып, құлап түседі. Ал, Алдар көсе бір тасалау жермен тайып кетеді.

Алдар көсе байдың қолын қапшығына салып, сол күні түнде ұйықтамастан кесілген қолды алып, алтынын алған байдың үйіне келеді. Алтыны ұрланған бай тағы да алтын ұрлауға ұрылар келер деп, қызын киіз үйінің кіре беріс босағасына күзетші етіп қойған екен дейді. Алдар көсе де ішінен күзетші болар деп сезіктеніп, киіз үйдің сықырлауық есігін аз ашып, кесіп әкелген байдың қолын үйдің ішіне ұсынады. Қыз өткір қылышымен қолды «кесіп» түседі. Алдар көсе:

– Ойбай, бикеш, қолымды кестің ғой, – деп, бақырады да, сырттағы атына міне, қаша жөнеледі.

Байдың қызы жарық жағып, үйдің кіре берісінде қан-қан болып, кесіліп қалған қолды тауып, әкесін оятып көрсетеді. Бай ертең еліне жар шашып, қолы кесілгенді тауып әкелгенге бәйге жариялайды. Байдың шабармандары қолы кесілген ет сатқан байды тауып алып, әкеледі. Ол бай:

– Ойбай, ет сатып тұрған жерімнен біреу қолымды кесіп әкетті, өзім өлермен халінде жүрмін, ханға апар, шешсін, – дейді. Алтын иесі:

– Ұры сенсің, қызым өтірік кескен жоқ және де сенікі, ханға жауапты өзім берем, –деп, қасапшы байды өлтірген екен дейді.

Алдар көсе күндерде бір күні алыстағы бөтен бір ханның еліне барады. Ханның ордасының айналасы кілең күзетші, бағушылар екен. Көсе өтірік домбырашы болып, ханның ордасына кіріп, байқатпай жүреді.

Түн болған соң Алдар көсе ханның алтынын алып, оны қапшыққа салып, ханның ат қорасына апарып, жасырынады. Ат қорадан ханның қара арғымағын тауып, оның бір жағын ақ балшықпен бояп, ағартады. Одан кейін арғымаққа міне шабады. Күзетшілер тоқтата алмайды. Хан алтынының алынғанын сезіп, күзетшілерді шақырып, қандай ат мінген адам кеткенін сұрайды. Хан ордасының қақпасының оң жағында тұрғандар:

– Қара ат мінген кісі кетті, – дейді.

Қақпаның сол жағындағы күзетшілер:

– Ақ ат мінген кісі кетті, – дейді.

Хан қатты кейіп, уәзірлеріне:

– Мына күзетшілерді өлтіріңдер, бір жағы қара, бір жағы ақ ат болмайды, мені мазақ етіп тұр. Өздері ұрлап жүр, – дейді.

Көсекең:

– Алтын да олжа, ат та олжа, – деп, еліне барып, қара арғымақты сойып, етіне тойып, алтынға керегін алған екен дейді.

7. АЛДАР КӨСЕ МЕН ДОСЫ

Бір сапар Алдар көсеге бір сараң бай келіп, дос болыпты. Сол уақыттағы ханның өте сұлу қызы бар екен, көрем деген адам әрбір көргеніне мың тіллә беріп, көреді екен. Әлгі сараң бай сол ханның қызын көруге көңілі кетіп, досына айтыпты:

– Мені ертіп барып, маған ханның қызын көрсет, – деп. Алдар көсе досына:

– Жақсы, көрсетейін, ол қызды көрген адам әрбір көргеніне мың тіллә беріп көруші еді, мен сізге бір тиынсыз көрсетейін, – депті. Досынан сұрапты:

– Сен маған кәзір екі теңге бер, мен кейін берейін, – депті. Бай:

– Мақұл, кейін берсең, берейін, – деп, екі теңгені беріп, екеуі ханның қызы жаққа келе жатып, жолда бір қой жайып жүрген қойшыға жолығады. Алдар көсе қойшыға айтты:

– Мен екі теңге берейін, сен маған бір жаман лақ бер, – деп, қойшы бала «мақұл» деп, бір лақ әкеп беріпті. Сонан соң Алдар көсе айтады:

– Шырағым, қойшы, сен мына екі теңгені де, лақты да алып, маған бір арықтау тоқты бер, – деді.

Ол байғұс қойшы ойлайды: теңге де, лақ та менікі болса, пайда ғой деп, оны алып, бір тоқты әкеп береді. Көсе тағы айтты:

– Қарағым, енді былай болсын, сен, міне, теңгені де, лақты да һәм тоқтыны да ал, маған бір ешкі бер, – деп. Мұны естіп, ақымақ қойшы бәрін алсам, байып кетемін ғой деп, анасынан туғандай қуанып, бір ешкі алып келіп берді. Ақыры, осы алдаумен бір үлкен қойын алып, кетіп қалды. Екеуі қойды алып, қыздың ауылының алдында бір өзен бар еді, соған барып, қос салып отырған екен. Хан қызының күңі суға келсе, екі адам отыр.

– Қайдан жүрсіңдер, не қылып отырсыңдар? – деп сұрады.

Алдар көсе айтты:

– Біз көктен түскен адамбыз, – деп. Күң қайтып барып, ханның қызына айтады:

– Сондай адамдар отыр, – деп. Ханның қызы бұларды көрмек болып, малайларымен келіп, жақындағанда Алдар көсе досына айтады:

– Жақсылап көріп ал, – деп, ол біраз тұрып, кетіп қалды.

Баяғы күң тағы бір суға келгенде бұлардың бір қойды балталап жатқанын көреді. Ол күңі бұлардан «Не қылып жатырсыңдар?» – деп сұрады. Бұлар «соямыз» деді. Күң жүгіріп барып, хан қызына айтты.

– Баяғы адамдар қой союды білмейді екен, бір қойды соямыз деп, балталап жатыр, – деді. Сонда ханның қызы тағы келіп, тамаша қылып тұрғанда, бұлар тағы көріп алды. Хан қызы күңіне айтып, оларға барып, союды үйрет деп, күңді жіберіп, үйретеді. Бұлар үйіне барған соң, хан қызы күңді тағы жіберді.

«Біліп кел, не қылып жатыр екен» деп. Ол күң келсе, ошақ қазып, етті ошаққа салып, үстіне су құйып, бетіне қазан төңкеріп, от жағып жатыр екен, күң келіп, тағы сұрады:

– Не қылып жатырсыздар? Бұлар:

– Пісірейік деп жатырмыз, – депті. Күң қайтып барып, хан қызына айтып, оларды ертіп келіп, астына от жағып, етті қазанға салып, пісіруді үйретті. Бұл келгенде, тіпті, анықтап көріп алыпты.

Біраздан кейін күң тағы қайтып айналып келсе, бұлар қазаннан етті алып, ол жағына бір тигізіп, бұл жағына бір тигізіп отыр екен. Күң «Не қылып отырсыздар?» десе, «Жегеніміз де осындай», – депті. Хан қызын ертіп әкеліп, енді бұларға тамақ жеуді үйретті.

Енді кеш болған соң, «Бұлар алыс жерден келген мейман екен», – деп, хан қызы сарайына алып келіп, қонақ қылып, қондырыпты. Түнде екеуіне бір оңаша тамға төсек салып жатқызса, бұлар аяғынан өздерін жоғары асып, бастарын төмен салбыратып, асылып тұр. Хан қызы мен күң келіп, бұларға «Неғып асылып жатырсыңдар?» десе, «Өзіміздің жатысымыз осындай», – депті. Сонан соң бұларға қыздардың жаны ашып, күң Алдар көсені, хан қызы бай-патшаны қойындарына алып жатыпты. Түнімен қыздың қойнында жатып, көңілі бітіп, ертеңіне ауылына қайтыпты.

Жолда келе жатып, бай Алдар көсеге: «Екі теңгемді бер», – деп сұрапты. Алдар көсе:

– Мақұл, берейін, тұра тұр. Әзір жанымда пұл жоқ, – депті. Сонан соң бай-патша екі–үш күнде пұлымды бер деп, келе берген соң, бір күні тағы келе жатқанда қатынына айтыпты:

– Анау менің досым келе жатыр пұлын сұрап, мен өтірік ауырайын, ол келіп, мені сұраса, «Ауырып жатыр» [деп айт] – депті. Ол келіп, «Досым қайда?» десе, қатыны: «Ауырып жатыр», – депті. Бай ауруының өтірік екенін біліп, «досымды көріп, өлсе, қолымнан жуып, көміп қайтайын», – деп, үйге кіріп отырыпты. Сонда Алдар көсе қатты ауру адамға ұқсап, біраздан кейін өлген адамдай болып, көзін жұмып жатыпты. Сонан соң досы бір қазанға суды қайнатып, әбден ысытып, «сүйегін өзім жуамын» деп, жуғанда көсенің бір қабат терісі сыпырылып, көлдіреп қалыпты. Астына шеңгел салған екен, оның тікені етіне кіріп кетіпті. Сөйтіп, ақыретке орап, апарып, көміп қойған жерінен көсе «тіріліп», үйіне қайтып келіпті.

8. БАЙДЫ АЛДАҒАН ШАЛ

Бұрынғы өткен заманда бір шал, кемпір және бір қызы болыпты. Бұлардың мал дегенде бес-алты ешкісі болған. Әр күні шал ешкісін бағып жүріп, ұйықтап қалып, қасқыр шалдың ешкілерін жатақ жеріне қуып кетеді. Шал ұйқыдан тұрып қараса, ешкілері жоқ. Сонан ізіне түсіп отырып, бір інге келеді. Шал қасқырдың інге әкеліп кіргізгенін білетін, қасқырды ұстап алмақшы болып, іннің аузында қапты қолына алып, аңдып тұрады. Біраздан соң қасқыр іннен шыға берген уақытта қасқырды қапқа салып алып, аулына қайтады. Өз үйіне жете алмай, жолда бір байдың үйіне келіп, қонады, үйге кіргеннен арқасындағы қапты керегенің басына ілдіріп қояды. Бір уақыттан кейін бай сұрайды шалдан «қабыңыздағы не?» – деп.

Шал айтады:

– Қаптағы тұқымы асыл бір көк қошқар еді, – дейді.

Бай:

– Қошқарыңды маған сат, – дейді.

Шал:

– Жақсы, сатайын. Бәленше тілдә берсең, – дейді. Бай сұрағанын беріп, алады.

– Мұны енді қаптан шығарып, қойға жіберейік, – десе,

– Жоқ, қазір жіберуге болмайды. Адам тегіс жатқаннан кейін жіберу керек, – дейді.

– Мақұл, – деп, ел тегіс жатқаннан кейін қораға жібереді. Әлгі қораға жіберген «көк қошқар» тоқты менен қойлардың бәрін тамақтап кетеді. Сонымен қатар бәленше тілдәні алып, шал да жоқ болады. Ертеңгісін бай тұрып, қораны қараса, қойларының көбі теңкиіп-теңкиіп, өліп жатқан. Енді бай ойласа, түндегі көк қошқар емес, ол көк қасқыр екен. Бай, сөйтіп, шалдан алданып қалған.

9. АЛДАРДЫҢ ӨГІЗ СЕМІРТКЕНІ. КЕРУЕНБАСЫН ЕКІ АЛДАУЫ

Бір күні Алдар үлкен қара жолмен сапар жүріп келе жатып, мал айдаған үлкен бір керуенге кездеседі. Алдар жанынан жортып, өтіп бара жатқанда керуенбасы:

– Әй, жігітім, босқа жүргенше, мал таппайсың ба? – дейді.

– Табайын, – дейді Алдар.

– Олай болса, біз саған жүз өгіз берелік. Соны қасымызда жайып, айдап отыр. Осыған көнесің бе? – дейді.

– Жақсы, көнейін. Өгіздеріңді айтқандарыңдай семіртіп берейін, – дейді Алдар.

Сөйтіп, керуеннің жүз өгізін жаюға алады. Өгіздерін керуенді жанамалап айдап, бірнеше күн жүріп отырады.

– Бұл жануарларды азырақ қатты айдап, ішін босатпаса болмас, ауырлап жүре алмай келеді, – деп, бір күн өгіздерді тышқақтата айдап, қуа жөнеледі. Сол қуумен отырып, керуеннен бірнеше күндік жерге озып кетеді.

Бір жерге келеді де:

– Жырымдап берген малды алған Алдарды көрген екенсіңдер,– дейді де, өгіздерді маң даладағы бір қораға қамап тастап, барлығының да құйрықтарын керуеннің жүретін жолындағы бір үлкен батпаққа әкеліп, әрқайсысын әр жерге шаншады. Өзі батпақтың бір шетін қазуға кіріседі. Бірнеше күннен кейін керуеншілер келеді. Келсе, өгіздері жоқ. Алдардың өзі батпақты айналдырып қазып жатыр.

– Ау, неғып жатырсың? Өгіздер қайда? – дейді керуенбасы.

– Ой, не қыласың? Өгіздер тойынып, жүндері түлеп, шөлдегеннен бой бермей, мына батпаққа келіп, түсіп кеткені. Батпақтың асты су емес пе? Сол суға тұмсықтары жетіп, су ішіп, шықпай жатқаны! Қандары кеуіп қалған екен, тіпті, шығара алмай қойдым,– дейді.

– Қані, батпақта өгіз түгіл сайтан да жоқ қой, – дейді керуенбасы.

– Ана құйрықтарын көрмейсің бе, шошайып шығып тұрған. Өгіз болмаса, ол не? – дейді Алдар.

– Ал, өгіз ол болсын, өзің жерді неге қазып жатырсың?

– Өгізді айдап шыға алмағасын мына батпақты қазып, бір–бірлеп айдап шықпақшы едім.

– Қой, мынауың еріккеннің ермегі! Сол батпақты қазып болғанша біз жолдан қалып жатамыз ба? – деп түсе қалып, күшіне сенген бір неме екен, жүгіріп барып, бір құйрықты ұстай алады.

– Ойбай, тоқта! – деп, Алдар жүгіріп барып, жібермейді.

– Ал, немене?

– Ойбай, құйрығынан тарта көрме! Сиырдың құйрығы осал болады. Үзіліп кетеді. Сиырдың көбі шолақ болатынын білмейсің бе? Құйрығын тартып, үзіп алсаң, бірі қалмастан суға кетеді. Олар жалғыз ғана құйрығына ілігіп тұр. Әйтпесе, суға кетіп қалады, – дейді.

– Боқ жеп тұрғаның не өзі? – деп, керуенбасы жүгіріп барып, бір құйрықты тартып қалып, суырып алады.

– Мынауың қалай бос еді, – деп, екінші біреуін тағы суырып алады.

– Апырай, күшің қалай еді, жарықтығым! Өгізден де күшті екенсің. Күшті балуан адамды өмірімде бірінші көруім – күшің де байлығыңа сай келген екен. Ойбай, енді тарта көрме! Мына күшіңмен бір өгіз де қалмайды. Бәрінің де құйрығы үзіліп, батып кетеді. Онан да базардан тез кетпен сатып әкеліп, жабыла қазсақ, бәрін де аршып аламыз. Апырай, күшіңнен қорқайын дедім. Енді тартуыңды қой, – дейді Алдар, жүгіріп келіп, керуенбасшыны ұстап.

Керуенбасы мақтаншақ бір мырза екен. «Өгіздей күшің бар» дегенге кеудесін көтере түседі. Мақтанып, тағы бірнеше құйрықты жұлып алады.

Ақырында, малға құмарлығы мақтаншылығын жеңеді. Тартуын қояды.

– Тез күрек әкеліп, аршыған жөн болар, – деп, құйрықты тартуын қояды.

– Міне, жүз сом ақша. Біреуің тез барып, күрек сатып әкеліңдер, –дейді керуенбасы жігіттеріне қарап.

Жүз сомды көріп, Алдардың көзі жайнап кетеді.

– Күрек әкелгенде бір мән бар. Құйрықтың үшіне ілініп тұрған өгіздер көпке төзбейді. Осал құйрық емес пе? Екі-үш күннен кейін үзіліп кетеді. Тез қазып алу керек болады. Кетпенді қалайда кешке дейін жеткізу керек. Бұған бір жүйрік жігіт баруы керек, – дейді.

Жігіттердің ішінен «Мен барам» деуші табылмайды. Бәрі де «Бүгін күрек жеткізу қайда! Базарға да жете алмаймыз», – дейді.

– Болмас-болмас! Мен өзім-ақ жүгірейін, – дейді Алдар.

– Олай болса, жарайды. Мә, ақша! Қалай да бүгін жет! – деп, керуенбасы жүз сомды Алдарға береді.

Жүз сом қолға түскесін Алдардың аяғы аяғына жұқпайды. Құйындай ұшып жөнеледі.

– Шайтанның жүйрігі-ай! Лезде көз үшіне жетіп, жоқ болды, – деп, керуендегілер мақтасады.

Алдекең жүгіріп отырып, қамаған өгіздерге келіп, алдына салып айдап, тайып отырады.

10. АЛДАРДЫҢ ТАЗШАНЫ ЕМДЕУІ, ТӘУБАҒА КЕЛУІ

Өгіздерді айдап келе жатса, қой баққан бір тазшаға жолығады. Амандасып, ол-пұл деп отырып, торсығындағы айраннан ішіп, шөлін қандырады.

– Осыны алдап, қойын айдап кетсем, – дейді ішінен Алдар. «Қалай алдаймын?» деп отырып, қойшының самайына көзі түседі. Үрпиіп самайынан шығып тұрған шашын көріп, таз екенін біледі. «Енді жайыңды таптым», – дейді ішінен.

– Қой баққан деген азап қой. Мен де талай қой баққанмын, – деп, Алдекең үлкен кеңеске түседі – қой бағудан көрген бір азабым сол, шаңырақта, азапта жүріп, сар қотыр таз болғанмын. Тазша деген ат қандай жаман! Құтыла алмай жүргенде, тәңір жарылғағыр, бір емшінің емдеп жазғаны, – дейді.

– Ол қандай ем істеп еді, – деп, қойшы шап ете түседі.

«Енді қармаққа іліндің бе?» – дейді де ішінен, қалай емдегенін айтады.

– Бір күні қойымды жайып отыр едім. Мойнында дорбасы бар бір адам келді. Келіп отырып, басымның таз екенін көріп: «сорлы, өлесің ғой, емдетпейсің бе?» – дейді. Мен ем таба алмай жүргенімді айттым.

– Ем таба алмады деген не? Мен-ақ емдеп берейін, – деді. «Емдеңіз», – деп, жабыса кеттім.

– Бірақ, байдың көп қойын аяйсың ба, қасқыр жеді дерсің. Біреуін сой. Әрі етіне тоялық, әрі басыңды жазалық. «Басыңды жазу үшін құйрығы мен іш майы керек», – деді. Бір қойдың несін аяйын, сол жерде сойдым да, әрі етін асып, етке тойдық, әрі құйрығы мен ішкі майын басыма тартып, тазымды жазып алдым. Сол емшіден үйреніп, бастары таз ауылдас балалар бар еді, солардың бәрін емдеп жаздым… Қой, ойбай, әңгіме айтам деп, жолымнан қалдым. Енді жүрейін, – деп, Алдар тұра келеді.

– Ойбай, ағатай, менің басымды да емдеп кет, – деп, тазша жабыса кетеді.

– Ойбай-ау, сен де таз ба едің? Манадан бері айтсайшы! Онда емдейін, – дейді.

Тазша қойдан таңдап жүріп, бір семіз қойды ұстап, алып келіп, ұрып, сояды. Етін асады. Етке тойып алып:

– Ал, еміңді істе, – дейді.

– Емімді істейін, бірақ, сен шартымды орында, әйтпесе, жаза алмайсың,–дейді Алдар.

– Орындаймын, – дейді тазша.

– Орындасаң, құйрық пен шарбы майды басыңа ораймын. Сен ықтау жерде бір күн, бір түн қимылдамастан, көзіңді ашпастан жатасың. Содан кейін тазыңнан түк те қалмайды. Оған дейін қойыңды мен жая тұрамын, – дейді.

– Жарайды, – дейді тазша.

Алдар қойшының басына құйрық пен шарбы майды орап, бір апандау жерге апарып, жатқызады.

– Ал, қыбыр етпе. Май әбден сорып алсын, – деп, жатқызып тастайды. Сөйтеді де, жүз өгізге қосып алып, қойды да айдап жүре береді.

Қойшы басының тазын майға сорғызып жата тұрсын, енді кетпен күтіп қалған керуенге келелік.

«Алдарды кетпен әкеледі» деп, керуеншілер әні жатады, міні жатады. Бір күн өтеді, екі күн өтеді, үш күн өтеді.

– Әй, осы қу алдаған болар, – дейді.

Біреуі барып қараса, өгіз түгел дәнеңе жоқ, бәрі де әшейін шаншылған құйрық, «Ұрған екен!» – дейді. Енді бәрі жиналып, күшіне мақтанған керуенбасын жатып келіп мазақтайды.

– Апыр-ау, бұл не деген күш! Құйрықты нағып көтерген?! – дейді біреуі.

– Апыр-ай дейсің! Батпақ қалай бірге қопарылмағаны! – дейді екінші біреуі.

– Оны айтасың-ау! Жер нағып дірілдемеген десейші! – дейді үшіншісі.

– Дірілдемегені несі! «Әуп» деп, құйрықты тартып келіп кеткенде, жер теңселіп, көктегі Күн домалап барып, азар қалған жоқ па? – дейді енді біреуі.

– Әжүз-Мәжүз шығады дейтін еді. Тауды тауға соғады дейтін еді. Осы сол Мәжүзің…. – деп, енді біреуі келекелеп келе жатқанда, керуенбасы ұшып тұрып:

– Тоқтатыңдар енді, бірдеңе көрейін демесеңдер! Сол қуды тауып алып, құйрығына таңба басып, құл қылмасам, жер үстінде жүрмейін, – деп, тұра көліктерін жектіреді.

– Айтамыз ғой! Осыда бір күш бар, – деп, керуеншілер сықақтайды.

Керуеншілер күн жүріп, түн жүріп, Алдарды іздейді. Алдардың кеткен жолымен келе жатса, басына шарбы орап, апанда жатқан біреуге кездеседі. «Дәу де болса, осы болар», – деседі.

– Тұр! – деп айқайлайды. Қойшы тұрмайды. Біреуі келіп, теуіп қалады, оған да тұрмайды.

«Мынау өлген адам екен», – деп, басындағы майын жұлып алса, бір тазша. Өлуі былай тұрсын, бетіне май сіңіп, нарттай болып алған.

– Не ғылып жатырсың?

– Емделіп жатырмын.

– Неден?

– Тазымнан.

– Құйрық пен шарбыдан емделуге болады деп кім айтты?

– Ар жақтарыңдағы қой жайып жүрген адам айтты.

– Қайдағы қой жайып жүрген адам?

– Ар жақтарыңдағы.

– Ар жағың қайсы?

– Е, ар жақтарыңда қой жатқан жоқ па?

– Қой, түге, шайтан да жоқ.

– Қойшы, әй! – деп, тазша ұшып тұрады. «Өзің қойшы», – деп, керуеншілер күліседі.

Тазша қараса, қой түгіл, дәнеңе де жоқ. Алдардың алдап кеткенін енді біледі. «Енді бай өлтіреді» деп, еңіреп, отыра кетеді.

– Сен жылауыңды қой. Біреу алдап, жүз өгізімізді айдап кетті. Соны қуып, іздеп келеміз. Бізге ер, сен де табарсың, – дейді керуенбасы.

– Ойбай, жүз өгіз айдаған тап – сол, – дейді таз.

– Е, олай болса, бізді алдаған қу сені де алдаған екен. Жоғымыз бір жерде екен. Жүр, ізделік, – дейді.

– Жарайды, – деп, тазша бұларға қосылып, Алдарды бірлесіп іздейді.

Керуеншілер мен тазша Алдарды айлап, жылдап іздейді. Бармаған, сұрастырмаған жерлері қалмайды. Ақырында, Алдардың ауылы қайда екенін біледі.

Керуеншілер мен тазшаның тынбастан іздеп жүргенін бір күні Алдар да есітеді. «Енді не амал қылдым?» деп, ойлап-ойлап, ақыры, амалын табады. Бір күні еліндегі қарияларын жиып, Алдар садақа беріп:

– Ал, елдің жақсылары, кәриелері! Бармаған жерім жоқ, баспаған тауым жоқ. Соншама ел кезіп жүріп, істеген жақсылығым да болар, жамандығым да болар. Енді бүгінгі күн тәубаға келіп, өткендегіден безіп отырмын. Өмірімнің ұзақ еместігі өзіме аян болып жүр. Сол себептен сіздерден патиқа алу үшін, сонымен бірге көзімнің тірісінде қабірімді тұрғызу үшін шақырып отырмын, –дейді.

Көпшілік «әумин» деп, патиқа қылып, садақа етін жеп, Алдардың қабірін тұрғызысуға кіріседі.

– Алдардың тірі отырып, моласын салғызғаны – тәубаға шын келгені екен, – деседі.

11. АЛДАР КӨСЕ МЕН АЛАША ХАН

Баяғы Алаш алаш болғанда, сол уақыттарда Алаша деген кісі хан болып тұрғанда, Алдар көсе деген адам алдайтын біреу болған екен. Бір күні сол Алдар көсе Алаша ханға келіп айтыпты:

– О, тақсыр, менім бір өнерім бар, сізге айтайын деп келдім, – депті.

Сонда хан:

– Рұқсат, айта бер, қандай өнерің бар? – деді.

Көсе айтады:

– Тақсыр, мен алтынды егіп шығаратын өнерім бар. Егерде бір батпан алтын берсеңіз, мен сол алтынды егіп, сізге бір қызмет қылсам, – деді.

Хан көріп, айтады:

– Егер де алтынды алып, егіп шығара алмасаң, не қыламын? – деді.

Көсе:

– Тақсыр, өлтіріңіз, – деді.

Хан мақұл көріп, мың тілләлік алтын береді. Алдар көсе алтынын үйіне алып келеді. Хан Алдар көседен күнде хабар алдырып тұрды, не қылып жатыр екен, – деп.

Ханның хабаршылары келгенде қос өгіз алып, бір таудың бөктерін айдап, егін егіп жатқан кісі болып егіп жүріп, «бір мың бол!» – деп, хан жасауылдарына естіріп айтады. Сөйтіп, өтіріктен көсе алтынды егіп болды. Енді жұрт күзгі егінін орып болған соң хан көсеге жасауыл жібереді:

– Алтынды алып келсін, – деп. Жасауылдар көсенің үйіне келіп, сөйлес қылды. Үйінің ішінен бір әйелдің даусы шығады, «Үйде жоқ», – деген. Сонан соң жасауылдар аттан түсіп, көсенің үйіне келіп қараса, үйінде бір сұлу қыз отыр. Жасауылдар бұл қыздан көсе қайда кетті деп сұраса, қыз айтады:

– Биыл жауын жоқ болған соң ағамның еккен алтынының мәнісі болмай, ханнан қорыққанынан алтын іздеп кетіп, тапсам – келемін, таппасам келмеймін деп кетті, – деді. Сонда жасауыл:

– Сіз кім боласыз? – деп сұрады.

Сонда қыз тұрып:

– Мен сол көсенің қарындасы боламын, – деді. Сондағы «қыз» болып отырған көсенің өзі еді. Жасауылдар бұл сөздерді айтып, жасауыл ханға барып, көрген-білгендерінің бәрін ханға сөйледі. Хан бір адамға бұйырып, дереу барып, көсенің үйіндегі қарындасын алып келіңдер, – деп, бұйрық қылды. Ханның жарлығын екі қылмады, жасауылдар барып, көсенің қарындасын алып келеді. Алып келген соң хан өзінің қыздарының қасына қосып қойды. Ханның екі қызы бар еді.

Көсенің өтірік қарындасымен үшеу болды. Үшеуі тату болып, күліп-ойнап, бір табақтан ас ішіп, бірінің төсегіне бірі жатып, сырласатын болды. Бір күндері түнде ханның қызының біреуі тұрып айтады:

– Осы Құдайдың құдіретіменен үшеуміздің біреуімізді еркек қылса, көп жақсы болар еді, – деді. Сонда көсенің «қарындасы» тұрып айтады:

– Мен бір дауа білемін, соны қылып қарайық, қандай болар екен, – деді.

Ханның қыздары «қыла гөріңіз» деп, өтініп қоймаған соң сонда тұрып көсенің қарындасы ханның қыздарына айтты:

– Үш аяқ су алып келіңіздер, – деді.

Ханның қыздары үш аяқ суды алып келді. Көсе үш аяқ суды қатар қойып, ханның қыздарын бастарына орамалдарын жапқызып, отырғызып қойды. Өзі аяқтарды алдына алып, бірдеме оқып отырған болып, аузын күбірлетіп, дем салып, ханның қыздарына айтады.

– Береді Құдай, бере гөр, Құдай. Бере гөр, Құдай, – деп, тілей беріңіздер, – деді.

Ханның қыздары айтқанына еріп, «Бере гөр, Құдай, бере гөр», – деп, тілеп отыра берді. Сонан соң әлгі суды үшеуі де ішті.

– Енді жатып ұйықтайық, – деп, үшеуі де жатты. Біраз уақыттан соң көсенің «қарындасы» шыр етіп, оянған болып:

– Айналайын, Құдай! Маған берді, – деп, бұтындағы «аспабын» ханның қыздарына көрсетіп, Құдай тілекті берген соң тоқтау бар ма, – деп, қасындағы ханның екі қызын көсе батыр күні-түні көтеретін болды.

Бір күні ханның бір жақсы көретін уәзірі ханға жаушы жіберді.

– Хан екі қызының бірін маған берсін, – деп. Жаушылар бұл сөздерді естіген соң хан ойланып, өз қыздарын қойып, Көсенің «қарындасын» бермек болды. Отыз күн ойын, қырық күн тойын қылып, жорға бие сойдырып, елдің бәрін шақырып, тойындырып, үлкен атақты тойыменен көсенің қарындасын уәзірге ұзатып беретұғын болды. Сол уақыттарда Көсенің «қарындасы» ханға келіп:

– Тақсыр, менің алдыма екі күң қосып беріңдер. Біреуінің құлағы сөз естімейтін керең болсын, біреуі тілі жоқ мылқау болсын, – деді.

Хан бұл сөзін мақұл көріп, халқына хабар салып, айтылғандай екеуді тауып, Көсенің «қарындасының» алдына қосып, ұзатып жібереді. Уәзірдің үйіне жеткенше үш-төрт күншілік жол екен. Жолда келе жатып, қонған жеріне қасындағы жолдастары ұйықтаған мезгілде көсенің «қарындасы» баяғы ханның қыздарына қылатын өнерін тілі жоқ күңге қылады. Әбден тыныштық бермейді. Күң сорлы ертеменен тұрғанда қасындағы кереңге өз қолының саусағын жұмалақтап, білегін саптап, шынашағын бір қолымен ұстап, Көсенің «қарындасының» «аспабындай» қылып, онан өзіне істеген қимылын «Мені осындай қылды» деп көрсетсе, керең білмей, қорқады.

– Маған барған, үстіп ұрғызасың, – деді. Осылай етіп жүріп, уәзірдің үйіне келіп жетті. Уәзір үйіне кіргізіп, ойын ойнамаққа қасына жақындық қылмаққа ойланды. Сонда көсенің «қарындасы» уәзірден үзір тіледі.

– Неше күннен бері жол жүріп, шаң, топырақ ұрып, үсті-басымызға кірменен тозаң жабысқан. Бір аптаға сүрек берсеңіз, кір-қоңымды жуып, тазаланайын. Және тағы екі ат жақсылап ерттетіп қойсаңыз, мініп, далаға шығып, көңіл көтеріп келсек, онан соң мейліңіз, – деді.

Уәзір бұл сөздерін мақұл алып, екі ат ерттетіп қойды. Көсенің «қарындасы» уәзірге: – Тағы арақ-шарап келтірсеңіз екен, ішіп, көңілімізді хан қылып отырсақ, – деді. Уәзір дереу бір адамына арақ-шарап алып келуге бұйырды. Арақты алып келген соң екеуі әбден ішіп, уәзірді әбден мас қылып тастап, уәзірдің үйіндегі барлық қазына-мүліктерін алып, екі атқа артып, уәзірдің сорын қайнатып, кетіп қалды. Біраздан соң уәзір мастығы тарқап, ұйқыдан тұрса, қатыны, екі ат, қазына-мүлкі жоқ. Бұларды өз дұшпандарым қылғанды деп, халқына қатты қысым қылып, еш бірін таба алмай, әуре бола тұрсын. Ендігі сөзді көсенің «қарындасынан» естіңіздер.

Көсенің «қарындасы» банағы екі атқа артқан зерді алып, қыз болған киімін тастап, кәдімгі көсенің өзі болып, ханға келіп, екі аттағы артқан зерін көрсетіп, ханға айтады:

– О, тақсыр, биыл жауын болмай, берген алтындарыңызды егіп едім, бітпей қалған соң сізден қорқып, алтын іздеп, тауып келтірсем деп жүргенде үйімді талап һәм қарындасымды алып келіп, уәзіріңізге беріпсіз. Тақсыр, бұл қандай зорлық, қандай қорлық, – деп, ханның ордасында айқайлап жаңғыртып, ханның әбден есін кетіреді. Сонда хан тұрып айтады:

– Қарындасың болса, қор қылғаным жоқ, жерін тауып бердім. Алтының бітпей қалғаны Құдайдың ісі, айып емес. Мойныңыздағы алтындарымды кештім. Алып келген зеріңді өзің алып, бай бол, – деді.

Бұл арада уәзірдің кісілері келіп, ханға айтады:

– Көсенің қарындасы мен қазынамыз, ерттеулі екі жарамды атымыз жоғалды. Қайдағы қуға бізді кез қылдыңыз, – деп, көп сөздер айтыпты. Мұны Алдар көсе естіп, бұрынғыдан да бетер айқайлап, қарындасымды ұрып өлтірген, соны сылтауратып, өтіріктен жоғалды деп, қарсы дау қылып тұрғаны деп, ханның мазасын алды. Хан, тіпті, болмаған соң біраз ойланып отырып:

– Ау, көсе, көп сандырамай, менім бір қызымды ал! Өзің менім алдымда уәзір бол, – деді. Көсе «құлдық» деп, ханның бір қызын алып, алдында уәзір болды. Екінші қызын хан қатыны қашқан уәзіріне ұзатып береді. Сөйтіп, көсе де, уәзір де мұраттарына жетіпті.