Домбыра – ақындар жырында

ДОМБЫРА БАЛЛАДА 

Бір кезде күй болды ма,
                               жыр болды ма, –
 Әйтеуір көз саласың бірден бұған:
 көненің көзі құсап күңгірттеніп
 ілулі бір бұрышта тұр домбыра.

Отырдым біраз байқап қарап, ойлап:
 Қақпағын жонған екен қарағайдан.
 Бауына қара шашақ тағып біреу,
 қойыпты құлағына қара байлап.

Қос құлақ құлай түйген қой ішегіне
 ұқсайды егіз үннің емшегіне.
 Шегеле ілінген сол домбыраға
 беріп ем қолым созып, еңсеріле,

– Шырағым, тимегенің оңды болар,
 Жесір ғой, көрмеймісің,
                                  көңлі қалар.
 Отырса күйің тасып, –
                                  деді кемпір, –
 бұл үйде басқа да бір домбыра бар.

– Бір өлген домбыра ғой, неше өледі, –
 Сорлының өзі де тым шешен еді.
 Құдайдың қу ағашын қызғанды деп,
 Мықтасаң, өкпелерсің шешеңе бұл.

Өзіне өз айтқаны, білдім, батты,
 Қабағын кешкі бұлттай кірбің жапты.
 Бақадай бүлк-бүлк етті жұтқыншағы,
 Иегі дір-дір қақты, дір-дір қақты.

Жан құсап шығаратын ақтық үнін,
 Немесе түйілгендей қатты күліп
 кәрия отыр,
 домбыраға созған қолым
 ауаға, сонда аңғардым, қапты ілініп.

Кеп кетті құпиясын сұрап ашқым,
 көп болса, түйдім іштен, ұнамаспын.
 Діңгектей түбін шапқан дүңк еткізіп:
 «иесі қайда, – дедім, – бұл ағаштың».

Мен отырдым, әр демнен мән аңдыған,
 ойымды жинай алмай одан-бұдан.
 Кірпігін қақты кемпір жыпық-жыпық
 жарыққа шыққан жандай қараңғыдан.

– Иесі қайда деме, жоқ деме сен,
 Маңдай ма ед табақтайың бет пе десем.
 Иесіз домбыраны қашан көрдің,
 басқаша айт, шырағым, өкпелесең.

– Аңғырт па ең, ақымақ па ең,
                                      ерке ме едің,
 Отырдың етегіңді серпе келіп.
 Иесіз болса жаңа шертпес пе едің,
 Әрине, шертер едің, өртер едің.

– Жастарда бар ма қазір оңған қылық,
 қойды ғой тоқсанымда толғандырып.
 Отыз жыл бұдан бұрын иесі болған,
 жоқ болса бүгін ие, болған бұрын.

– Отыз жыл бұдан бұрын жалғыз ұлым
 Қос ішекке байлап кеткен бар қызығын.
 сол ілген орыны осы,
 бұл бейбақтың
 Күйі де дәл сол күні қалды үзіліп.

– Өзі ұстар деп ем келіп түбінде бір,
 Қанша жыл көңіл одан түңілгелі.
 «Аманат домбырам» деп,
 ақ боз мініп,
 ақшамда аттанып ед ұлым менің.

– Қайтеді пәнде байғұс, көнеді ғой,
 Көндірем, көндірем деп келеді үрей.
 «Майданда батырлықпен өлді» – депті,
 Әрине, қорқақтар да өледі ғой.

– Орны боп өшкен күйдің, ар-атақтың,
 Осыдан қайғы алдым мен, жара таптым.
 Ұл өлді: қара тақтым домбыраға,
 келін өлді: тағы да қара тақтым.

– Немерем қолындамын,
 ақырғы айғақ:
 Ішімде сондағы күй отыр қайнап.
 Ісі жоқ немеремнің домбырамен,
 Ол, әне, трәктірін жатыр майлап.

– Қу ағаш... соны қорғап күн өтеді,
 ішегіне шанды ғана түнетемін.
 Ұлымның үрейі ғой мына келген,
 Әнеки, естисің бе, дың етеді?!

Әнші едім айтып қалған әр үйде өлең,
 Үй болды мынау бірақ зар илеген.
 Қарады домбыраға кемпір қатып,
 еш дыбыс естімедім, әрине, мен.

Болған соң шашта қырау, сақалда ағым,
 «білмеген у ішед» деп мақалдадым.
 Түрегеп қоштастым да шығып кеттім
 бұдан әрі отыруға бата алмадым.

ДОМБЫРА

Майысып қос шегіңнен күй өткенде,
 Ой туар жүрек түгіл, сүйектен де.
 Домбырам қайран менің, қайран менің,
 Ризамын сені маған сый еткенге.

 Қолтықтап көктем келсе жыр-сұлуды,
 Ізіне жыр сұлудың гүл шығулы...
 Мені де қойдың ақыр жұмбақ қылып,
 Күлу мен үйреттің де күрсінуді.

 Сырласам көкірегіме сүйеп тұрып,
 Жанымның жазығына күй ектіріп.
 Ой, арман – екі шегің болсын сенің.
 Берейін жүрегімді тиек қылып.

 ...Күй екен мынау аққан бұлақ десек,
 Бұлақтар таудан ғана туад десек,
 Ал, кәне, бір тыңдайық домбыраны,
 Төсіне туған жердің құлақ төсеп...

Жұмекен Нәжімеденов  

ДОМБЫРА

 Тарт күйіңді, домбыра!
 Төгіл, төгіл тәтгі күй,
 Тау суындай сылдыра,
 Желпін, желпін жел соқтыр!
 Тауда тұман тұрмасын,
 Көкте бұлт ыдыра!
 Тыңдамаған қоймасын,
 Ойды-қырды қыдыра,
 Құлшына тарт, домбыра!
 Екі желі, үш қазық,
 Тоғыз ноқта домбыра,
 Ойнатайын он саусақ,
 Құлындайын құлдыра.
 Бозда-бозда бота күй,
 Қашағанды қудыра,
 Құлшына тарт, домбыра!
 Еңбек елдің күйшісі-ау,
 Құлағымды қиқулат,
 Көңілімді қандыра,
 Тәтгі-тәтті күйге тарт
 Көргеніңді күй қыла,
 Құлшына тарт, домбыра!
 Еңбек елдің жыршысы-ау,
 Жанымды бір жадырат,
 Көкейіме қондыра,
 Тәтті-тәтті әңгіме айт
 Жаңа өмірді жыр қыла,
 Шежіре, шешен сұңғыла,-
 Құлшына тарт, домбыра!

Ілияс Жансүгіров

ДОМБЫРА

Екі ішектің бірін қатты, бірін сәл - пәл кем бұра.
Нағыз қазақ – қазақ емес,
Нағыз қазақ – Домбыра!

 Білгің келсе біздің жайды, содан сұра тек қана:
 Одан асқан жоқ шежіре, одан асқан жоқ дана.

 Ақиқатты айтқандардың бәрі осылай сорласын
 Деп бір хаһан шанағына құйған оның қорғасын.

 Жалған сөйлеп көрген емес соның өзінде:
 Аппақ жалын күйдің жанын жалап жатқан кезінде.

Бір ішегінде биіктік бар, бір ішегінде тереңдік.

Ол мылқауды сөйлетеді, жылатады кереңді.

Көкірекке толған кезде бар қуаныш бар бақыт,

Сандуғаш боп, бұлбұл болып сайрайды ол әр уақыт.

Көкірекке толған кезде, бар қасірет, бар қайғы,

Бозінген боп боздайды ол, бозінген боп сарнайды...

Екі ішектің бірін қатты, бірін сәл - пәл кем бұра.
 Нағыз қазақ – қазақ емес,
 Нағыз қазақ – Домбыра!

Қадыр Мырза Әли

ДОМБЫРА ТУРАЛЫ БАЛЛАДА

Күй ойнайды қазағымның қанында,
Күй ойнайды қазағымның жанында.
Жүрегінің, жүрегінің, жүрегінің дүрсілі –
 Күмбірлеген домбырасы барында.

Бабамыздың мұңысың сен, домбыра,
Анамыздың сырысың сен, домбыра.
Қазағымның жүрегінен жаралған,
Даламыздың үнісің сен, домбыра!

Домбыра бұл, үнсіз қалып көрмеген,
Қуаныш та, қайғы-мұң да кернеген.
Үзіледі, үзіледі, үзіледі әуендер,
Ғашықтардың көз жасындай пернеден.

Бабамыздың мұңысың сен, домбыра,
Анамыздың сырысың сен, домбыра.
Қазағымның жүрегінен жаралған,
Даламыздың үнісің сен, домбыра!

Домбырадай шежіре жыр болмаған,
Даламыздың тағдырларын толғаған.
Армандарын, армандарын, армандарын халқымның,
 Аманат қып ұрпағына жолдаған.

Бабамыздың мұңысың сен, домбыра,
Анамыздың сырысың сен, домбыра.
Қазағымның жүрегінен жаралған,
Даламыздың үнісің сен, домбыра!

Шөмішбай Сариев

ДОМБЫРА

Домбыра, қос ішекті ішің қуыс,
 Қос ішек – бірі ағайын, бірің туыс.
 Талдырып дүниенің қос иығын,
 Қомданып көкірегіме қонды бір құс.


 Домбыра, іші қуыс қу ағаш-ты,
 Қос ішек – бірі ағайын, бір Алашты.
 Кіндігі кесілместен кері самал,
 Кірді де керегеден ала қашты.

 Домбыра, сазың – саумал, үнің балдай,
 Қос ішек – бірің аққу, бірің қаздай.
 Шанағы мамырлаған айдын десем,
 Қағады қанаттарын жұбын жазбай.


 Сүгір – күй, сұңқылдайды қоңыр көлде,
 Сылатып сұңқар төсін қоңыр желге.
 Тартылған Тәңірінің елшісіндей,
 Қос ішек – бірі жерге, бірі көкке.

 Қос ішек, қоңыр белде тайпалғанын,
 Қоңыр үн қауызында шайқалғанын.
 Өмірге өлең керек дегенменен,
 Жеткізіп соның бірін айталмадым.


 Сазына сырлы әлемнің салар ирек,
 Мен де бір күй боп ұшқан «Көкала үйрек».
 Аңсарын асыл сөздің аңқыта алмай,
 Отырмын маңдайымды саған сүйеп.

Ұмтыл Зарыққан

ШЕРЛІ ДОМБЫРА

 Қасиетіңнен айналдым, Кешір, Домбыра!

Шанағыңды шаң басып, кесір қонды ма? 

Есі кеткенше билейтін етегін ашып, 

Эстраданы қайтейін есірген мына? 

Қасиетіңнен айналдым, Кешір, Домбыра!

Қолымнан құран кеткелі, есімнен дұға,

Ит тірлік кешіп жүргендер иттігін жасап,

Иттерге бізді қоспақшы бос үрген, мына.

Қасиетіңнен айналдым, Кешір, Домбыра!

Керуен сазым, тоналды-ау, көшіңнен мұра.

Жатырынан жерініп, Жеті атасына

Өркөкіректерді қайтейін өшінген мына. 

Қасиетіңнен айналдым, Кешір, Домбыра! 

Темірден әбден тесілді-ау төсің, Домбыра. 

Қанжығасына байлап ап қадірің білмей, 

Есерсоқ есек мінгендер есіңді алды ма? 

Ит үрер тағы ... керуен... көшіміз жүрер, 

Дұшпаның – жылап, өзгеріп, досыңыз күлер. 

Қасиетіңнен айналдым, Кешір, Домбыра! 

Екі шегіңнен садаға – екіжүзділер!

 

Қалқаман Сарин

ДОМБЫРА

Нағыз қазақ – қазақ емес,
Нағыз қазақ – домбыра.
Қадыр ақын

Нағыз қазақ арғы атамның баяғы
Арғы өмірге аттап кетті аяғы.
Арғы атамның көзін көрген қауымнан
Көзі тірі – домбыра ғой аялы.

Тақымыңа тайғақ-кешу жолда сын,
 Мықты болсаң, сонда рухың солмасын.
 Қоңыр даусын жоғалтқан жоқ домбыра,
 Қақ төбесін ойғанда да қорғасын.

Сол домбыра қасиеттім, киелім,
Одан артық кімді қалай сүйемін?
Төрімдегі бас қонақ қып сүйегін,
Мойнымдағы тұмар еттім тиегін.

Домбыраның пернесінде ән ғажап,
Домбыраның шанағында зарлы азап.
Қазақ болып қалды мәңгі домбыра,
Домбыра боп қалса екен-ау әр қазақ.

Серік Сейітман