(Аударған F. Есім)

ИБН АРАБИ

(1164-1240)

Шейх Ибн Араби ғылымға "вахдат әл-вуджуд" (болмыстың даралығы) концепциясымен енді. Сондықтан оны "Атақты шейх" (аш-шайх әл-акбар) деп құрметтеген. Ал оның философиялық еңбектерінің тереңдігі үшін ізбасарлары Ибн Афлатун, яғни Платонның баласы деп атаған. Қазақ халқының ауыз әдебиеті үлгілерінде Аплатон есімі жиі кездеседі. Оны Абай шығармаларынан да оқимыз. Солардағы сөз болып отырған мұсылман қауымына жақын осы Ибн Араби деп түсінген дұрыстыққа жанасымды.

Ибн Арабидің өз ізденістеріндегі бағытынан мына сөздері неғұрлым толық хабар беретін тәрізді: "Жас Ибн Арабиден Ибн Рушд: "Аян арқылы белгілі болған білім мен философиялық пайымдаулар арқылы алынған білім сәйкес келе ме?" — деп сұрағанда: "Әлемнің шексіз субстанцияларын тануда кәдімгі білімдер дәрменсіз, ол тек мистиктердің қолынан келетін іс", — деп жауап берген".

Ибн Араби 1195 жылы Альмерияда суфистік мектепке барып, білімін толықтырады. Бірақ осы кезде жазған еңбектерін ресми дін басшылары жақтырмай, қуғын көріп, Туниске, одан жолшыбай Каир мен Иерусалимге соғып, 1201 жылы Меккеге келеді де, сонда тұрып қалады. Оның "Тадж ар-расаил", "Рух әл-кудс" және атақты "Әл-Футухат әл- Маккийа" (Мекке аяндары) шығармалары осы кездері жазылған. Соңғысы Ибн Арабидің ең көлемді еңбегі. Осы жылдары ол Мекке қаласының атақты сұлуы Айн аш-шамс Низамға арнап "Тарджуман әл-ашвал" деген поэтикалық шығармасын жазған. Кейінгі зерттеушілердің Араби мен Данте арасындағы рухани байланыстылық дегендегі тілге тиек ететіндерінің бірі осы — Данте Алигери өзінің ғашығы Беатричеге арнаған өлең циклдерін осы Араби үлгісімен жазған. Шығыс поэзиясында оны назира дейді.

1204 жылы Ибн Араби Меккеден Бағдатқа келеді. Онда да тұрақтай алмай, Хеброн, Иерусалим, Каир аралап кетеді. Ең соңында Дамаскінің әмірі әл-Мұзаффардың шақыруын қабыл алып, осы қалада біржола орнығып қалған.

Шейх Ибн Араби әмірден өзінің шығармаларын тізімдеп, соларды сабақ ретінде жүргізуге рұқсат сұраған. Бұл тізімдегі шейхтің шығармаларының ұзын саны 270—290 шамасында.

Дамаскіде ол көптеген еңбектер жазған. Осында "Әл-Футухат әл-Макийа" деген өте көлемді еңбегін аяқтады. Бұл еңбек 4 томнан, 3000 беттен тұрады. Бұл кітапты зерттеушілер "Суфизмнің энциклопедиясы" деп атаған.

Ибн Араби мұрасын зерттеуші О.Йахийа былай дейді: "Бұл кітап эзотериялық ғылымдар үшін өте қымбат. Бұл кітапты Ибн Халдунның философия мен социология саласындағы "Мукаддимасымен", заң ғылымдары саласындағы Шатибидің "Мувафакатимен", шешендік өнер саласындағы Джурджанидің "Асрар әл-болагсымен"... ғана салыстыруға болады".

Соңғы жылдары шейх атақты "Фусус ол-хикам" (Даналық сипаттары) деген еңбегін жазды. Бұл шығарма мұсылман елдерінің басты-басты тілдеріне аударылған. Бұл кітапқа 150 шамасында түсініктеме жазылған. Мұндай түсініктеменің соңы Бейрутта 1946 жылы және екінші рет 1980 жылы қайтадан басылды. Еңбектің аты — "Ибн Араби. Фусус әл-хикам, ат-таликат алайхи Әбу-л-Ала Афифи".

Ғалымның "Фусус әл-хикам" деген еңбегін қазақ тіліне аудармайынша, біздің Ибн Араби туралы айтар сөзіміз шектеулі болмақ. Ғылыми талдау, түсіну үшін текст болуы керек. Алайда осы еңбекті аударуда қиыншылықтар мол болмақ. Оның бір дәлелі — ағылшынның атақты Шығыстанушы ғалымы Р.Николъсон "Фусусты" ағылшын тіліне аударудан бас тартқан.

"Бұл кітап туралы қаншама түсініктеме еңбектер болғанымен, араб тіліндегі нұсқасын түсінудің өзі қиын. Ал оны өзге тілдерге аударғанда мәселе қалай болмақ?" — деген ол. Кітапты түсінуде осындай қиыншылықтардың боларын көре білген автордың өзі кезінде түсіндірме сөздік жасаған.

Ибн Арабиден қалған мұра мол. О.Йахийаның айтуынша, оның 846 шығармасы болған. Бізге жеткені 550 шығармасы.

Ибн Араби "вахдат әл-вуджут" ілімін жасады дейміз. Сонда бүл ілімнің мәнісі неде? Бұл сұраққа жауап іздеуден бұрын, мынадай бірнеше мәселенің басын ашып алу керек. Біріншіден, оның мұрасын тануда, зерттеуде қандай тәсілді қолдану керек? Тарихи тәсіл шындыққа бастамайды. Сондықтан арабитанушылар герменевтикалық тәсілге көбірек бой ұрады. Екіншіден, Ибн Араби ілімінің тарихи көздері туралы даулы мәселе. Біреулер оған неоплатониктер мен герметизмнің ықпалы болды десе, екіншілері оны теріске шығарады. Осы мәселе шынында көңіл аударарлық. Ол әлі тереңірек зерттеуді қажет етеді. Ибн Араби ілімінде космогонияның орны ерекше. Оның дәлелі ретінде "Әл - Футухат" кітабынан үзінді келтірейік: "Алғашқы жаратылыстан бұрын Хақ тағала ауасыз жеңіл мамық бұлттың (кама) не астында, не үстінде болған. Бірақ "алғашқы" дегенде, бұл сөз уақыт мерзімін білдірмейді, ол тек кезекпен болатын жайларға қатысты мәнде айтылып отыр. Бұл айтылған сөздердің мәні тыңдаушыға түсінікті болуы үшін қолданылған тәсіл. Осы кезді біз жаратушының мәні нұрланған, Хақ тағаланың алғашқы аңғарылуы кезеңі дейміз. Бұлттар нұрға бөленгенде, Хақ олардың формаларды (сувар), яғни табиғи заттардан жоғары ғашық періштелерді (малаһика мухаийамуна) тапты. Періштелерден бұрын жаралған ешқандай нәрсе жоқ еді. Хақ періштелерді жаратқанда, оларға өз нұрымен енгенімен, олар үшін тылсым мән (ғайб) болып қала берді. Өзге сөзбен айтқанда, "тылсым мән" періштелер түрінде, рух формасы күйінде сақталып қалды. Одан кейін Хақ періштелерге керемет сұлулық формасында кепіл, өзінің жаратқан періштелерін сұлулыққа шексіз ғашық болып, ендігі кезде осы күйден шыға алмайтын етті. Ендігі жерде періштелер "тіршілігі" Жаратушыға ғашықтықпен өлшенетін болды. Періштелерде өзге әрекет жоқ. Олардың мәні — Хаққа ғашықтығы. Хақ төменгі дүниені жаратпаққа ниеттенгенде, ең алғаш нұрдан жаралған періштеге білім болып келіп, оны ақыл және қалам деп атады. Ол періштеге білім болып енгенде, ол білім жаратушының құдіреті туралы болатын. Бұл білім нақтылы да, шектеулі де емес. Періште бұл білімдерді Құдайдың есімдері арқылы қабылдады. Дүниеде пайда болатын хайуандар дүниелерінің атаулары періштеде Хақтың әмірімен бұрыннан болатын. Ақылдан дүниеде лаух деп аталатын тағы бір мән бөлініп шықты. Хақ ғаламға (періштеге) төменгі дүниеге түсіп, онда болатынның бәрін жазып, ақырзаманға дейінгі істерді тізуге бұйырды". Осы текстке мұқият қарасақ, ол Хақ тағаланың бес дәрежесін анықтап берген: бірінші — Жаратушының Абсолюттік дәрежесі (әл-ғайб әл-мутлак), екінші — көрінуі дәрежесі немесе есімдері мен сипаттары (хадрат әл-асмаһ уа-с-сипат), үшінші — әрекет ету дәрежесі (әл-джабарут) немесе әмір иесінің аңғарылуы (хадрат әр-рубубийа), төртінші — жартылай рухани, жартылай тәндік жаратылғандар дәрежесі:

Жаратушы — Абсолют пен заттық әлемдегі құбылыстар байланысын тек мистикалық болжамдар арқылы сезінушілер (ғалам әл-мисал), бесінші — объективтік дүние дәрежесі (мушахада); Абсолют — Хақтың нақты істерде аңғарылуы.

Ибн Араби Хақ пен адам арасындағы қатынасты суфистік дәстүрде қарастырған. "Дүниедегі істің бәрі адамға қатысты, бірақ бұл білімді білуге тиіс болған ғана біледі, оны білуші — кәміл адам. Мұны білуге болмайтындар білмейді, ол — хайуан адам".

"Кәміл адам" ғалымның дүниетанымында мистик, яғни тылсым күштер сырын сезуші ерекше жан. Мұндай қасиет адамға жоғарыдан беріледі.

Шейх адам туралы ойын былай тұжырымдайды: "Адам өзін тани отыра, сол арқылы өзінің жаратушысын таниды". Осы мәселе Абайдың дүниетанымын еске түсіреді. Махаббатпен жаратқан Алланы сүюді ақын, бір жағынан, адамның жаратушысы алдында парызы десе, екіншіден, Алланы сүю арқылы адам өзін өзі тануға мүмкіндік алады. Абай мен Ибн Араби ұқсастықтары жүрек мәселесінде айқын көрінеді. Араби бұл турасында былай деген: "Жаратушы жүрекке қабылдау мүмкіндігін берген, сондықтан жүрек жаратушы мен пендесінің арасындағы пердені ашып, сенімге негізделген оның бейнесін сезінеді, себебі, Құдай сенімінің мәні, жүрек те, көз де Құдайға деген сенімнің бейнесінен өзге екі нәрсені көрмейді. Сенімдегі Хақ дегеніміз — Құдайдың жүректен орын алатын анық бейнесі. Бұл Құдай жүректе қабылданғандықтан, жүрек оны тани алмақ, көз сенімдегі Хақты ғана көре алады..."

Ибн Араби ілімінде "болмыс тұтастығы" деген (единобытие) мәселе ерекше орын алады. Ол туралы былай дейді: "Сен айттың: бәрі жаратылған (халқ) немесе бірі Жаратушы (хаққ) деп. Бір жағынан, бәрі жаратылған, екінші жағынан, Жаратушы, ал мән біреу. Сол бейненің мәні — құбылысты қабыл алған бейненің мәні". Мұнда бірнеше ұғым бар. Олар — Әмір, Халқ және Хаққ. Ең алдымен Әмір туралы. Суфистік әдебиеттерде ол дүниенің объективтік заңдылығы мағынасында көрініп қалады. Біз, қазақтар, Алла әмірі дейміз. Ал Араби Әмірді жеке субстанция ретінде қарастырған. Сонда Әмір таза онтологиялық мәнге ие болып, жаратушыдан, дәлірек айтсақ, Илахтан, яғни Құдайдан тыс трансценталдық мазмұнда қарастыруды қажет етпек. "Әмір" ұғымы суфизмдегі даулы мәселе, ол арнайы зерттеуді қажет етеді. Себебі, жаратылған деген бір мәселе болса, жаратушы екінші мәселе. Әрине, Ибн Араби жаратушы мен жаратылғанды бір-біріне қарсы қоймайды, алайда мүлдем қосып та жібермейді.

Шейхтың өз терминімен сөйлесек, халқ пен хаққ бір нәрсе емес. Бірақ екеуінің арақатынасынан хақиқат шықпақ. Яғни, қазақша айтсақ, ақиқат — халқ (жаратылған) пен хаққтың (Құдай) бірлігі туралы сана, философия. Халқ та, Хаққ та жеке бейнелер болғанымен, тұтас бір болмысты құрайды. Дүние тұтас, бірлікте, бірақ ол көптеген бейнелер жиынтығы. Бұл жерде Араби не айтпақ болған дегенге келсек, біріншіден, дүниенің, болмыстың жеке, жалпы, ерекше бітімдерін айтқысы келгені. Біз қазір бұл ұғымдарды кеңінен қолданып жүрміз. Ал шейх болса, бұл ұғымдарға мистикалық сипат беріп, олардың табиғатындағы тылсым мәндерді ашпақ болады. Екіншіден, Араби болмысты атеистік немесе "таза ғылымдық" тұрғыдан емес, Жаратушының "қызметін" анықтау мақсатында айтып отыр. Құдайсыз сөз айту жеңіл. Атеистік мазмұндағы әңгімелер адамға бірден түсінікті бола кетеді, себебі, олар өте қарапайым пайымдауларға құрылады. Ал болмысты жеп-жеңіл түсіндіру ешқашан ғылыми жаңалыққа бастаған емес. Адам санасы толысқан сайын ғылым күрделене түсетіні, сұрақтан жауап көбейетіні ежелден мәлім қағида. Ибн Араби өзін қиын жолға салған. Ол адам санасының бастауын іздеген.

Сондықтан ол күн тәртібіне қойған "Кәміл адамы" кейін Батыс Еуропа мәдениетінде Ницше философиясында кездеседі. Ибн Араби "Кәміл адамды" ислам философиясы арнасында қарастырса, Ницше діни партикуляризмді жеңіп айтқысы келді, бірақ ол ісі толық жеміс бермеді.

Ибн Арабидің "Кәміл адамы" әл-Халладждың "Мен Қүдаймын" (Ана-л-хақ) дегенін қайталау емес. Шейх Құдайлық қасиет (лахут) пен адамдық қасиетті (насут) біріктіріп жібермеген. Оның Кәміл адамы құдіретті Құдайдың көлеңкесі немесе абсолютті мәндегі кереметтің қысқаша, шағын (мұхтасар) көрінісі. Ибн Араби Хақ тағала мен пендені бөліп қарастырған. Адам ешқашанда Құдайдың қасиеттеріне ие болмақ емес.

Адам хақындағы құдіретті даналық мөрі

Жаратушы өзінің сансыз ұлығы есімдерінің болмыс сипатын көргісі келді. Дәлірегінде, барлық тіршілік белгілеріне ие (әмір), әрі сол тіршіліктегі өмір иесі кескініндегі өзінің сипатын көріп, сол арқылы өзі үшін өзінің құпиясын ашпақ болды. Егер әлдекім өзін көрер болса, айнаға қарағаннан басқа өзге ешнәрседен өзін көре алмас еді, ал оған (айнаға) қарағанда өзін өзі жасаған кейпінде көрер еді.

Сөйтіп, Аса Мәртебелі Жаратушы бүкіл әлемге рухсыз және тегістелмеген айна тәрізді, өзі жасаған кескінде тіршілік иесін берді. Ал Жаратушының жазуымен оның жаратқанының бәрі өзінің құдіреті арқасында Жаратушы рухына ие болуы тиіс. Жазу — осы жасалған форманың Жаратушының бөлігі, көрінісі болуға және әрқашан бола беруге әзірлігі. Әйтпегенде, ол рухты қабылдаушы форма ғана болар еді. Ал рух тек оның (Жаратушының) құдіретті даруынан, бұйрығымен болады. Сөйтіп, әлемдегінің бәрі содан, соған барады және бәрі соның қасиеттерінен тарайды.

Осыдан барша дүниенің ашық айнасы қажет болды. Сөйтіп, сол айнаның жарқын көрініс болмысы әрі жасалған форманың рух иесі Адам болды, ал періштелер "Кемел адам" (инсан кабир) аталған тіршілік формасының бір бөлшегіне айналды, періштелер онда адам болмысындағы рух пен сезім күштеріне ұқсады, өйткені олардың әрқайсысы бір-бірінен құпия, әрқайсысы өзін өзгеден жоғарымын деп білді, басқадан гөрі құрметті орынға лайықпын деп санады. Өйткені олардың әрқайсысы бір тұтастан Жаратушы құдіретімен жаратылған, болмыстың болмысына қатысты, әмбебап табиғатқа тиісті қасиеттерді иесі (табия куллия) санады; бірақ табиғат ақылмен толықпай, Жаратушының есімдерінің мағынасына ие бола алмақ емес. Мұны ақылмен, ойлау арқылы білу мүмкін емес, мұны Жаратушыдан аян келу арқылы ғана түсінуге болады.

Осы аталған тіршілік иесі адам және мұрагер (халифа) атанды. Ал оның адамшылығы оның адамшылық қасиеттерінің кемелдігінде және оның барлық интеллегибелді (ақылмен танылатын) болмысқа (хакайк) ие болуында. Ол Жаратқан үшін — көздің қарашығы, сол арқылы көреді. Ол сондықтан да Адам деп аталды, өйткені Жаратушы өзінің жаратқандарын (халқ) сол арқылы көреді және сол үшін ол оған өз мейірін төгеді. Ол — пайда болған және мәңгілік адам, тұрақты және мәңгі дамушы, ажыратушы және жалғастырушы сөз, ол — әлем тіршілігінің көрінісі, сондықтан ол жүзіктің көзі іспетті ерекше. Ол — Жарлық (әмір) иесінің өзінің қазына қоймасына басатын мөрі және өзінің белгі иесі. Сондықтан да Жаратушы оны өзінің мұрагері (хали-фа) атады, мөр қазынаны қалай қорғап, сақтар болса, Жаратушы жаратылғандарды соның көмегімен қорғап, сақтайды. Өйткені қазына аузында Жарылқаушы мөрі тұрғанда, ешкімнің батылы жетіп ашпақ емес. Бұл оның рұқсатымен ғана болады және одан кейін ол әлемнің сақшысы мұрагеріне айналады. Сондықтан осы Кемел адам (әл-инсан әл-камил) тұрғанда, дүние амандықта болады. Көрмейсің бе, егер ол жоғалар болса, дүние қазына қоймасынан аласталса, онда Жаратушының қазынасынан еш байлық қалмайды, дүниенің астан -кестені шығып, бар әлем майып болады, о дүниенің мәңгілік мөріне айналады.

Сонымен, Жаратушының жаратқандарының бәріндегі Жаратушы есімдері адам бойынан табылды, сондықтан ол күллісіне ие дәрежесіне жетті, бұл періштелерге қарсы дәлел болды. Сақтанғандарың сақтан; Әмір иесі өзгелердің үлгісінде көрсетіп берген жоқ па, қаза болғандарға қаза қайдан келді? Періштелер оны мойындамай қойған жоқ па? Жаратқанның осы кәміл жетілген болмыс иесін (ибада затия) құрметте деген талабын қабылдамады ма? Ал Жаратушыны соның кемелді болмысы (зат) арқылы ғана, соның қасиеттері арқылы ғана танып білуге болатынын білмеді ғой. Періштелерде адамның жиынтығы (есімдері) жоқ, олар Жаратушының есімдерін алмаған (оларға берілмеген). Жаратушының есімдері адамға ғана қатысты болды, солар арқылы адам Жаратушының өзге есімдерін білмеді, бұл олардың өресінен тыс болды. Сондықтан оны адам тәрізді ұлығы есімдерімен мадақтап, құрметтей алмады. Айтылғандар олардың бойын меңдеп, ақыры өздері үшін қатаң үкім болды. Олар былай деді: "Сен жерге нәжіс шығарушыны ие етіп қоймақсың ба?". Бұл, шынында, талақа түсу, бағынудан бас тарту еді. Өйткені адамға қарсылық — Жаратушыға қарсылық екенін сезінуге олардың болмыс өресі, дәрежесі жетпеді. Онымен катар олар өз әрекеттеріне күмән келтірмеді. Сондықтан Жаратушыны мадақтауда адаммен таласқа түсті. Бірақ адамда Жаратушының періштелерге бермеген құпия есімдері де бар еді, осыдан олар Жаратушыны адам тәрізді мадақтай алмас еді.

Жаратушы біздің одан көз жазбауымыз үшін және ненің арқасында дүниеге келсек, қазіргі болмысымызға ие болсақ — бәрі Жаратушыдан ғана екендігін мойындап, ол (Жаратушы) тарапына инабат сақтай білуіміз үшін, осы оқиғаны Жаратушы бізге хабарлады. Өйткені жалпы нәрсені талап ету, өзіміздің бойымызда жоқ, бізге тән емес және өзіміз мүлде бейхабар нәрсені осы талаптар қатарына қоюға ұмтылу біз үшін абыройдан айрылу болар еді ғой. Өзінің адал, берілген және өзіне ғана ұқсауға ұмтылатын құлдарына Жаратушының берген құдіретті түсінігі осындай.

Енді тағы даналыққа жүгініп айталық, мынаны біл: көзден ғайып (қияли санадағы) болмыс (умур куллия) нақтылы болмыс болмағанның өзінде, ешқандай күмәнсіз, ақылмен танылады, көзден халас бола тұра, нақты бар заттан (болмыстан) ажыратылмайды, ол нақты зат түріндегі болмыстың бәріне қатысты және оларға әсер ете алады. Тіптен ол өзгенің емес, дәл соның актуальды сипаттағы болмысы мен актуальды бар болмыс түріндегі актуальды болмыс туралы айтып отырмын және олар бұнымен қоса өздігінен интеллегибелді болудан қалмайды (әрдайым ақылмен танылады). Олар бар нәрсенің актуальды болмысы тұрғысынан айқын, ал өзінің ақылмен танылуы (интеллегибелділігі) тұрғысынан жасырын.

Бүкіл актуальды бар нәрсенің бәрі ақылдан бөліп қарауға болмайтын осы санадағы болмысқа тіреледі және олардың ақылмен танылуы мүмкін болмаған жағдайдағы (интеллегибелді емес) өмірдегі бар қажетті болмыс түрінде болуы мүмкін емес. Бұл актуальдылыққа айналған болмыстың уақыт өлшемі шеңберінде әлде одан тыс болуына қарамастан, оның ақылмен танылатын санадағы болмысқа шектеулі уақыттағы және шексіз уақыттағы қатыстылығы бірдей. Бірақ бұл санадағы болмыс, өмірдегі бар нәрсенің болмысын білімнің білушіге және өмірдің өмір сүрушіге қатынасы тәрізді, оның ақыл арқылы танылатын болмысы нені талап етсе, соған қарап айқындалады.

Өмір — ақылмен танылатын болмыс, білім де сондай, өмір одан қаншалықты өзгеше болса, білім де одан соншалықты өзгеше бола тұра, ақылмен меңгерілетін болмыс. Одан әрі де айтамыз: Аса құдіретті Хақтың бойында білім де, өмір де бар, сондықтан ол — тірі, бәрін айғақтаушы. Ал періштелер хақында біз айтамыз: олар — өмір және білім иесі, сондықтан олар білуші — тірі. Адам турасында айтамыз: өмір және білім иесі, сондықтан ол — тірі білуші. Білімнің ақылмен танылу болмысы (интеллегибелді болмысы) бір, сондай өмірдің ақылмен танылу болмысы да бір, осыдан оның айғақтаушыға да, өмірге де қатынасы бірдей. Біз айтамыз: Хақтың білімі — мәңгілік (қадим), ал адамның білімі пайда болған (мухдас). Осыған қара да, болмыстардың бір-бірімен қатыстылығы ақылмен танылатын болмыста қандай нақтылықтарды анықтап бергенін көр, ақылмен танылатын (интеллегибелді) және бар (актуальды халдегі) болмыстың осы байланысына қара: білім оған ие болғанды айғақтаушы деп айқындайтын болса, қадимнің қадим болуы іспетті білім сипатына иені пайда болған нәрседе пайда болған (хадис) ретінде айқындайды. Осылайша әр нәрсе сипатымен танылады және әр нәрсені сипаттап айқындайды.

Бізге мәлім: осы санадағы болмыстың бәрі ақылмен танылса және актуальды болмысы жоқ болса, мұндай жағдайда олар тану қабілетіне ие бола алады. Ал егер олар актуальды өмір сүруші болмысқа қатысты болса, айқын таныла алады. Олардың әлемде бар нақты болмыста айқын танылуы мүмкін және де бұлар (санадағы болмыс) жіктелмейді, бөлшектеуге орын бермейді, бұлай болуы олар үшін мүмкін емес. Олар нақтылы бір белгілі түрдің мүшелерінің санының көбеюіне қарай, олардың әр мүшесінің адамшылығы (инсаниия) не бөлінбейтіні немесе көбеймейтіні және ақылмен танылатын нәрсе болып қала беретіні тәрізді санадағы болмыс сипатына не нәрсенің әрқайсында өздігінен бар бола береді.

Сонымен актуальды мәнді болмыстың сипаты бар нәрсемен ондай сипатқа ие емес зат арасындағы байланыс анықталған екен, ал бұл байланыс — олардың болмыстан тыс қатынастылығы (инсаб адамиия), ондайда болмысы бар заттардың бір-бірімен байланысы түсінікке жуық келеді, өйткені олардың арасында, жоқ дегенде, бір ортақтық - актуальды болмыс бар, ал байланыстық ешқандай ортақ қасиет болмағанның өзінде болатыны мәлім. Ортақтық болмағанның өзінде байланыс болатын болса, ортақ қасиеттер болған жерде бұл байланыс одан да күштірек және нақтырақ болады.

Соз жоқ, әрбір жасалған әуел баста өздігінен қажетті болмысқа (имкан) ие болғандықтан, оның жасалғандығы және өзін жасаған жасаушыға деген қажеттігі (ифтикар) о бастан оның негізіне қаланған. Өйткені оның өмір сүруі — басқадан және ол онымен тәуелді қажеттілік арқауымен байланыста. Тіршілік жасауында арқа сүйеуші негіз — сөзсіз өздігінен бар (ваджиб ал-вуджуд ли-зати-хи) өзінің бар болуы үшін өз хұқы өзінде, ештемеге мұқтаж емес болуы қажет. Бұл — өзінің әмбебап (санадағы) болмысымен жасалған затқа өмір сыйлаушы. Сондықтан да ол онымен қатынаста өзінің кәміл болмысы арқылы оны өмірге әкеліп, ол оны өзіне өзі ие етіп жасады. Ал жасалған (зат) өмір сүруі үшін өзін кәміл болмыс құдіретімен жасаған ұлы Жаратушыға сүйенетін болғандықтан, ол Жаратушының өздігінен жасау сипатынан өзге өзімен қатысты Жаратушының барлық ұлығы есімдері мен сипаттарына сөзсіз ұқсас болады; тек өздігінен жасау құдіретіне ие бола алмайды: өйткені бұл қасиеттің жасалушыға болуы мүмкін емес: ол өмір сүруінде өзіне өзі ие, ерікті болса да, бұл өздігінен пайда болған сипат емес, басқадан (дарыған).

Тағы да біл: біздің айтқанымыздай, барша ғалам соның бейнесіне ұқсатылып жасалғанда, Ұлы Мәртебелі біздің оны айырып танып алуыңыз үшін бізге, жасалғандарға қара деді және осы жасалғандардағы өзінің белгісін (аят) көрсеткендігін ескертті; ал біз оны бағдар және дәлел етіп қабылдадық. Біз отан қандай сипат таңсақ та, өзін жаратушы сипатынан өзгесінің бәрін өз бойымыздан табамыз. Сондықтан біз оны өзіміздің бойымызда бардан және өзіміз арқылы танып, өзімізге тәннің күллісін соған таңамыз. Хақтың жарлығы бізге осылай аян етіліп жеткізілді. Ол өзін бізге біздің өзіміз арқылы суреттеп берді: оны көре отырып, біз өзімізді көреміз және өзін көре отырып, ол бізді көреді.

Сөз жоқ, біз сан жағынан да, түр жағынан да көппіз, бәрімізді біртұтас интеллегибелді болмысымыз біріктіреді, осыған қарамастан, біздің бірімізді бірімізден дараландырып тұрған әлдененің бар екенін анық білеміз: ол болмасыншы — біртұтастықта көптік болмаған болар еді. Дәл осы тәрізді, ол бізге өз бойындағы сипаттардың бәрін бергенімен, оны бізден дараландырып тұратын әлдененің сөзсіз болуы тиіс; біз өзіміздің өмір сүруіміз қажеттілік болғандықтан, өмір сүру үшін оны қажет етеміз, ал ол біз қажет еткенді қажетсінбейді — міне, бізден оны дараландырып тұрған дәл осы. Бұл оның уақыттан тыс (азал) және мәңгілік екендігіне (қидам) ақиқат есігін ашады және жоқтан бар болудың бастауы түсінігін жоққа шығарады. Сондықтан онымен "алғашқы" түсінігі жанаспайды, бірақ ол ақиқатында "тұңғыш". Сондықтан да ол туралы айтылған: ол — "түпкілікті". Ал егерде оның алғашқылығы актуальды болмыстың алғашқылығы болса, актуальды болмыс иесі ол түпкілікті бола алмаған болар еді. Себебі, қажетті болмыста түпкіліктілік жоқ: қажетті болмыс иелері шексіз, олар түпкілікті емес. Жоқ, оның түпкілікті болатыны — барша ғалам содан басталып таралған соң, соған қайтып оралып тіреледі, осылайша, ол — өзінің тұңғыш мәні себепті түпкілікті және түпкілікті болуы себепті тұңғыш.

Тағы мынаны біл: Хақ өзін айқын және жасырын арқылы паш етті; сондықтан ол біздің ғайыпты өзіміздің бойымыздағы ғайыпқа жататын арқылы, ал куәні өзіміздің куәлік етуіміз арқылы танып білуіміз үшін, дүниеге ғайып әлемді және куәлік әлемін келтірді. Сол сияқты ол өзінің ризашылығы мен қаһары сипатын берді: сөйтіп, дүниені қаһардан қорқатын және сақтану амалын іздейтін — оның қаһарынан қорқатын, әмбе оның ризашылығына бөлену жолын іздейтін етіп жаратты. Ол өзінің көркемдігімен және құдіреттілігімен көрінді, сондықтан бізді Хақтың алдында қорқатын және оған құштар болатын етіп жаратты. Онымен, ұлы Мәртебе иесімен, қатыстының және оның есіміне ие болғандардың бәрі туралы осылай айтуға болады.

Ол осы екі сипатты дүниенің ақылмен танылатын (интеллегибелді) болмысын және оның дара болмысын (муфрадат) байланыстырушы ретіндегі кәміл адамды жасаған қолдарымен берді. Сонымен дүние — куәлік, ал мұрагер (халифа) — жасырын, солғанның жасырын болуы да содан.

Хақ өзіне көмескі — табиғи денелер және ашық — ұшпа рухтар пердесі қасиеттерін дарытты. Осыдан дүние тығыз (касиф) және жеңілдің (латыф) қосылуы болды; ол (дүние) өзі өзінің бетіндегі перде, сондықтан да ол жаратушыны Хақтың өзін өзі танығанындай тани алмайды. Ол (әлем) өзіне өмір берушіден өзінің өзгешелігі — оның өмір сыйлаушыға мұқтаждығы екендігін білгенде де сылынып алып тасталмайтын перденің ішінде қала береді. Оған өздігінің өмір сүру хұқы бұйырмаған, ол — Хақтың жасауының сипаты ғана, ендеше, ол оны (Хақты) ешқашан меңгере алмақ емес. Осы себепті Хақ не қияли біліммен (зауқ), не куәлік келтіру арқылы танылмаған күйі қалады. Өйткені жаратылушыға мұнда жол жоқ.

Адамды екі қолымен жасап, Хақ оны ұлығылады және мадақтады. Сондықтан ол Ібіліске айтты: "Менің өзімнің қолдарыммен жасағанға тағзым етуден сені тежеген не?" — деп. Ол (адам), шынына келгенде, Хақтың екі нышанды — әлем нышанын және Хақ нышанын — ал олар Хақтың екі қолы — бір қосқан өмір иесі, Ібіліс болса — мұндай қосылу мүмкін болмай қалған дүниенің бір үзігі ғана. Сондықтан адам мұрагер (халифа) болды: егер өзін мұрагер етіп Жаратушыға сырт пішінімен ұқсамаған болса, ол Хақтың өзіне мұрагер етіп қалдырғанына мұрагер бола алмас еді; яки оның бойынан Хақтың бұйрығымен мұрагерлік етуге қалдырған жамиғаты талап еткеннің бәрі табылмаса, өйткені олардың дүние жасауы үшін ол сүйеніш болып, қажеттінің бәрін жасауға мұрагер ретінде парыз болды ғой, ол олардың үстінен Хақтың мұрагері дағуасын жүргізе алмаған болар еді. Сондықтан мұрагерлік кәміл адамнан өзге ешкімге лайық емес еді, өйткені Ол (Хақ) оның (адамның) айғақты сипатын әлемді ақылмен тану болмыстарынан және оның формаларынан, ал құпиясын өзінің үлгісімен жасады. Сондықтан да Ол ол туралы: "Мен оған естуші және көруші болдым", — деді, бірақ: "Мен оның құлағы мен көзі болдым", — деген жоқ. Осы екі арасын ажырата біл. Сол тәрізді, дүниеде бардың барысында оның интеллегибелді болмысы талабына сай осы екі форма бар. Бірақ мұрагерде бар (қасиет) өзге жан иесінің ешбірінде жоқ, ол өзінің мұрагерлік дәрежесіне сол үшін ие.

Мен адам болмысының даналығын, яғни оның куәлік келбетін зерделедім және адам рухын, яғни құпиясын зерттеп білдім; ол — жаратылған жарылқаушы. Мен оның дәрежесі қандай екенін білдім, ол — Хақтың шын мәніндегі мұрагері дәрежесі болуына мүмкіндік ашқан асыл қоспа. Адам — бар адамзат өніп шыққан тақ (жан иесі), Ұлы Жасаған ол туралы былай деген: "О, адамдар! Сендерді бір адам етіп Хақ жаратқан, одан оның серігін жаратқан және сол екеуінен ерлер мен әйелдерді көп етіп таратқан Жаратушы иелеріңнен қорқыңдар!". Жасаған Иеміздің "Жаратушы иелеріңнен қорқыңдар!" деген сөзінің мәні: сендерге берілген қасиеттер жаратқанды сақтасын, ал сендердегі құпия (ол — сендердің Әміршің) сендерді сақтасын — бір жағынан сақтандырып, бір жағынан рахымын сыйлап тұр. Сақтандырушыға (зиым) қорған болсаңдар, мадақтасаңдар, ол сендерге қорған болсын: арың таза, зерделі болыңдар!

Қалб (жүрек) сыры туралы данышпандық мөрі

Мынаны біл: жүрек, мен Хақты танушы жүрек туралы айтып отырмын, Хақтың рахымынан және сол рахымнан да сыйымды, өйткені ол өзіне Ұлы Хақты түгел сыйғызып түр. Оның өзі өз рахымына (көлеміне) сыймас еді — көп осылай дейді, себебі, олар Жаратушы өз рахымын таратады, бірақ алмайды деп санайды емес пе? Артықтар болса, Жаратушы тыныс алу (сипатын) қабылдады, бұл құдіретті рахым мейіріне толы дем шығаруынан, құдіретті есімдерге ие — олар осы айтылғандардың әлемдегі көрінісі, бұл (құдіретті есімдердің көрінісі) Хақтың өзі, одан өзге ештеме де емес, есімдер болса, өздері көріне алатын интеллегибелді мән-мазмұнның болуын қажет етеді, ал есімдер қажет етіп тұрған интеллегибелді мән, түптеп келгенде, әлем, одан өзге ештеме де емес дер еді. Сонымен, құдіреттілік (улюхия) тағзым етушіні (малюх), ал әмір жүргізу (рубубиия) бағынушыларды (марбуб) қажет етеді, әйтпегенде, оның ешқандай мәні болмас еді, өмір сүре алмас еді және ақылға (өмір сүруі) қонымсыз болар еді.

Жаратушы өзінің құдіретті болмысы тұрғысынан дүниені қажет етпейді, ал әмірі тұрғысынан бұлай емес. Сондықтан да әмір жүргізу қажеттігі және (Жаратушының) болмыс құдіретімен әлемдерді қажетсінбеуі әлемнің осы қалыпта болуына кепіл (болып тұр), оның үстіне, әлемді билеу (қажеттігі) мен ұлығы есімдерінің сап түзеуі анығында осы құдіретті болмыстың дүниедегі көрінісі, одан басқа ештеме де емес.

Осылардың бір-біріне қатысты (өлшемін) анықтағанда қарсылықтар орын алғанда, Хақтың өзінің жаратқан құлдарына рақымы туралы ғайып аян келді. Ол ең бірінші әмір жүргізудің, сондай-ақ барлық құдіретті есімдердің табиғаты қажет ететін әлемді жаратты, сонан соң өзінің шарапатты демін салып, әмір жүргізу қажеттігін қанағаттандырды. Осыдан айқын көрініп отыр: оның рахымы бәрін, демек, Жаратқанның (өзін де) қамтиды, сондықтан ол жүректен де сыйымды (қайырымды) немесе соған тең.

Тағы да мынаны біл: құдіретті Хақ, "Ас-сахихте" ("Ақиқат", Абдолла әл - Бұхари (810—870) құрастырған хадистер жинағы) дәлелдегеніндей, өзінің аян болуында түрлі формаларды қабылдайды. Оның сипаты сондай — жүрек Оны аясына сыйғыза отырып, өзгедей жаратылғандардың бәрін Онымен қатар сыйғыза алмайды, өйткені Оның өзі-ақ бүкіл орынды (жүректі) толтырады. Бұл Жаратушы ол үшін өз сипатымен аян болғанда, Одан өзге еш нәрсені қамти алмайды деген сөз. Хаққа жалбарынушының жүрегі өзінің қамтуынан Әбу Язид әл-Бистами айтқан іспетті. Ол былай деген еді: "(Жаратушы) тахыты және ол қамтитындар құлшылық етуші жүрегінің бір түкпірінде жүздеген миллион жатсын мейлі, оны ол ешбір сезінбес еді". Джунейт те осы сарында айтты: "Жаратылған мәңгілікпен тоғысқанда, өзінің барлық әсер ету қабілетін мүлде қояды, мәңгілікті сыйғызып тұрған жүрек жаратылғанның қатар тұрғанын қайдан сезінсін!"

Егер Хақтың аян болуы әртүрлі болса, құдіретті бейне сыйған форманың көлеміне сәйкес жүрек, сөзсіз, бірде ауқымды, бірде тар болады, өйткені (онда) Хақтың сипаты сыйған (қандай формада болса да) жерден тыс ешбір бос орын қалмайды. Танушы немесе кәміл адамның жүрегінің тиянағы жүзіктегі асыл тас орнатылатын ұя тәрізді, ол сылқылдаған кең емес, оның (тастың) көлемі мен кескініне сайма-сай, тас жұмыр болса, дөңгеленіп келген, төрт, алты, сегіз қырлы және одан да көп қырлы болса, ұя да сондай төрт, алты, сегіз және одан да көп қырлы, тас қандай болса — ұя сондай. Бұл жаратқан құлының даярлығы қандай (дәрежеде) болса, Жаратушы соған сай сипатымен көрінеді деген ұғымға қарсы келеді. Бірақ бұл олай емес: жаратқан құлы өзінің жаратушысының алдына Жаратушы оған қандай сипатта аян болса, сондай қалып өлшемінде барады.

Бұл мәселенің шешімі мынада: Жаратушының (Хақтың) екі түрлі сипаты бар: жасырын сипаты және дәлелді сипаты.

Жасырын әлемнің болуымен (сол арқылы) Ол жүректің осы қасиеттерде пайда болуын әзірлейді, ал ол (осы әзірлік) ннтеллегибелді мәні жасырын әлемі болатын (жүректің) өздігінен пайда болуы, ол — өзі туралы "ол" деуі себепті оған (жүрекке) қатысты меншіктелген дара болмыс. Және "ол" оған (жүрекке) әрқашан және мәңгілік серік болудан танбайды. Сонымен, егер оған, яғни жүрекке осындай даярлық берілсе, оған дәлелдендіруде дәлел болатын көрініс (дүниесі) ашылады. Сонда ол Оны көреді және Ол, біздің айтқанымыздай, оған көрінген формасында көрінеді.

Ол, Ұлы Жасаған, оның (жүректің) әзірлігін мына дәлелмен бекітті: "Әрбір затқа өз нисабын бердім", сонан соң, Ол өзі мен өз құлдарының арасындағы пердені түрді, сонда ол Оны өзі уағыздаған кейпінде көрді, өйткені Ол оның уағызының ақиқатқа айналған көрінісі еді.

Жүрек те, көз де әрдайым бар болғаны Хақ туралы өзі уағыздайтын түсінігінің формасын ғана көреді. Жүрек ғибадат иесінің (санасындағы Хақтың ғана келбетін) өзіне сыйғыза алады және де оған дәл Соның өзі аян болады және ол Оны ғана таниды. Көз құлшылық ететін Хақты ғана (әл-хаққ әл-иттикадии) көреді. Иданымның сан алуан екендігі сөзсіз және кім де кім оны ұштастырса, оны өзі ұштастырмағанды жоққа шығарады, және оны өзі үштастырғанда оны бар деп куәлік етеді, егер ол аян болса. Ал оны байланыстырудан азат қылушы оны жоққа шығармайды. Ол оған аян болған форманың дәрежесінде өзін өзі аян етіп, Ол бірден-бірге ауысатын басқа да кезкелген келбетте куәландырады, осылай ұласып, шексіз кете береді, өйткені (Хақтың) жария болу формасының осыдан соң түгесіліп, түйін болатын шегі жоқ. Сол тәрізді, білуші үшін де Хақ турасындағы білімнің барып-барып таусылатын шегі жоқ, керісінше, білуші Ол туралы үнемі біле беруді қажет етеді: "Жаратқан, менің білімімді жетілдір, Жаратқан, менің білімімді жетілдір. Жаратқан, менің білімімді жетілдір."

Сонымен, бұл үрдіс екі жақ үшін де шексіз.

(О. Хайям)

Бұл дұрыс, егер сен Жаратушы және жаратылған туралы айтар болсаң. Ал енді сен Оның мына ұлғатына назарыңды бол: "Мен оның аяғымын — табанып тірейтін және қолымен — қарбанатын және тілімен — сөйлейтін" (Хадис), сол сияқты олардың орнындағы, ал олардың орны — (дене) мүшелері, басқадай күш-қайратымен, енді сен айырып біле алмайсың (Жаратушы мен жаратылушыны), дүниедегі бар не тұтасымен Жаратушы немесе тұтасымен жаратылушы дейсің сен, өйткені ол (әлем), бір тұрғыдан, жаратылған, екіншіден, Жаратқан, ал мәні бір. Өйткені ол — жария болған форманың нақты болмысы, осы нақтылықты қабылдаушының өмірдегі бар болмыс сипаты, сонымен ол әрі нақты сипатқа ие болушы, әрі өзін сондай сипатта көруші. Көріп, түсіне біл, Жаратқан өзінің дара болмысында және өзінің құдіретті есімдерінің интеллегибелді мәнімен тұтастығында таң қаларлық соншама көркем.

Тек болмыс бір,

Нұр сәулесі болмыстың — қараңғылық.

Кімдер оны андамаса,

Қайғы шегер, білемін.

Осыны тек ұғар болса,

Әғар құлы Хақты сүйген жүрегі.

Оның сансыз кескін-келбетке ие болып, сансыз сипатта құбылуы — "Әкімдерде жүрек болса, соған өсиет" (Құран Кәрім). Ол "Кімде ақыл болса..." деген жоқ, өйткені ақыл қай мәселені болсын дара қарастырады, интеллегибелді мән мұндай шектеуді қабылдамайды. Сондықтан бұл өз орталарында өздері үшін ақиқат жолын іздеушілері жоқ, сан түрлі наным жолындағы, бірін бірі жоққа шығарып, табалаушы ақыл иелері үшін қалдырылған өсиет - уағыз емес. Өйткені олардың бірінің сыйынғаны екіншісінің сыйынғанына тәуелді емес: табынушы өз иесінде нені уағыздаса, соны қорғайды, екіншісі болса, өз мінажатында оның салтанат жолын іздемейді, сондықтан ол қарсы жақтың уағыздаған (Құдайына) әсер ете алмайды. Дәл осылай қарсы жақ та шындық салтанаты жолында өзі сыйынатын иесі тарапынан қолдау таппақ емес. Сонымен, олардың өздері үшін үстемдік жолдарын іздеушілері жоқ, өйткені олардың әрқайсысының өз тарапында болуы, жіктелуі себепті, Жаратушы оларға мінажат иесін берген жоқ, салтанат құру — жиынтық ұғым, сондай салтанат жолын іздеу де — жиынтық ұғым.

Хақ білім иесі үшін — белгісіз болуы және танылмауы мүмкін емес, ажыратылатын (зат). Осы өмірде ажырата білгендер о дүниеде де ажырата алады. Ол сондықтан да айтқан: "Бұл — кімде жүрек болса, соған өсиет" деп, және түйсіктердің үнемі өзгеруі салдарынан Жаратқанның түрлі формаларда өзгеріп отыруын зердесімен түсінгендерге өсиет. Сөйтіп, ол өзіне өзі үңіліп, өзін өзі түсінеді. (1), ал оның (жаны) Жаратушының дара мәні үшін бөгде нәрсе емес, дүниедегі ол мейлі болмыс сипатындағы, мейлі өмір сүретін нәрсе болсын, ешбірі де Жаратушының дара болмысы үшін бөгде емес, осы дара болмыстың айқын (кескін-келбетке) ие болмысы болып табылады. Ол (зат) — білуші, танушы және дәл сол формасынан айқындық тапқан, және де ол білуші де, танушы да бола алмайды. Жиынтықтардың жүзеге асқан болмысындағы көрінуі мен куәландыруынан Жаратушыны ажыратып білгендердің тағдыры, міне, осындай, бұл тағдыр (құпиясы) — Оның сан алуан сипатта, кескін - келбетте өзгеретін "...кімде жүрек болса" деген ұлағатында.

Дін жолындағыларға келсек: дәстүр тұтынушы, пайғамбарлар мен елшілер дәстүрлерімен жүруші, Жаратқанды уағыздаушы дінге сенушілер (бірақ ойшылдардың және құдіретті аяндарды өздерінің қияли дәлелдеріне икемдей түсіндіретіндердің дәстүрлерін ұстаушылар емес) — міне, дәл осыларға, елшілер (оларға рахым нұры жаусын) дәстүріне ергендер мен құдіретті аяндарды пайғамбарлар арқылы алған "құлақ түрушілерді" айтып отырмын. Ал олар, яғни құлақ түруші — айғақтаушы, оның (пайғамбарлардың) игілікті істер хақында "Сен Аллаға оны көріп тұрғанындай құлшылық жаса" дегеніндей қиял баспалдағында тұрып, оны осы жолда пайдалана білуші, сондықтан да ол айтақтаушы. Қиял дүниесімен шектеліп, ойшылдар дәстүрлерін ұстанушылар болса, "құлақ түрушілер" емес, құлақ түруші кім болсын, біз айтып өткендер себепті, сөзсіз айғақтаушы. Егер олар біз айтқандардың себебінен айғақтаушылар болмаса, олар (Құранның) осы жолдарының астарында емес, Хақ бізге мәлім еткен: "Өйткені олар соңынан ерткендер, өздерінің соңдарынан ерушілерден бас тартты", — деп. Соңғылары, міне, турасында, дәл осылар, ал елшілер өздерінің соңдарынан ерушілерден ешқашан бас тартпайды. Досым әрі жақтаушыларым, осы "жүрек туралы данышпандық" тарауында сен үшін сенің назарыңа салғандарымды орында.

Бұл тарау Шұғайбқа ондағы сан тараптылық, сан алуандығына қарап жатқызылып отыр (2) Оның тармақтарында сан жоқ, өйткені уағыздың әрбірі бір тармақ, ал ол болса (осы тарау) — барлық тармақтарды қамтыған тұтастық. Егер перде алынып тасталар болса, әркімнің өзінің сеніміне қарап алынады, бірақ ол айтқан: "Сонда Жаратушы оларға өздері түйсінгеннен басқадай (сипатта) ашылады", — деп, осылай тәубаға келмей өлгендерге Жаратушы қаһарын төгеді деп білетін мутазалиттердің өсиеттеріне жуығырақ келетін өсиеттерге керісінше (сипатта) да ашылуы ықтимал. Ал шындығында Жаратқан өлгенге рахым жасап, оның қылықтары үшін жазаға кеспесе, ол Жаратушының ұлы кешірімділігі мен рахымдылығын көреді, сөйтіп, Жаратушыдағы бұрын өзі болуы мүмкін емес деп санаған (қасиеттерді) көреді.

Жаратушының дара мәніне келсек, (Оның) кейбір құлдары Жаратушы осындай да осындай деген бұлжымас қағидаларды берік ұстанады, ал перде алынып тасталса, олар өздері уағыздағанның кескін-келбетін көреді, ол болса — Жаратушы, сөйтіп, оған жалбарына береді. Түйін шешілмек: уағыз жойылып, айғақтау арқылы танып білу оралғанда. Көз өткір болса, таным шырағы өшпейді, сөйтіп, Жаратқанның құлдарының кейбірінің қиял кезіне (Жаратушы) көрінуінің алмасып отыратын түрлі кескін -келбеттерінде өздері уағыздағаннан мүлде өзгеше көрініс ашылады, бұл болса — қайталанбайды. Сөйтіп, (Оның) дара болмысындағы осы (өзгеше) және (Жаратушы) өзінің дара болмысында оларға перде алынғанға дейінгі "...өздері санағаннан өзге (сипатта) ашылуы" дәлелденеді.

Біз осыған дейін өзіміздің "Танылу" (атты) кітабымызда софылар тайфасы мүшелерімен кездесуіміз және осы мәселеде оларға беймәлім (нәрселер) туралы айтқанымызды сөз еткенде, өлген соң құдірет білімдері баспалдақтарымен өрлеу формасын қозғаған едік. Солардың ішіндегі ең назарға ілінерлігі — ол (адам) үнемі өрлеу жолында болады және перденің жұқалығы мен жеңілдігінен және формалардың ұқсастығынан, айтқан жоқ па: "Оларға ұқсастық беріледі" деп, (адам) оны сезінбейді. Бұл бір (перде) — басқасы емес, өйткені олардың ұқсастығын ажырата білушіге екі ұқсас (нәрсе) бір-бірінен өзгеше. Биікке көтерілуші көптен бірді таниды және интеллегибелді болмысы сан алуан һәм көп болуына қарамастан, құдіретті есімдерден тыс біртұтас болмыстың тұрғандығын, мұның өзі болмыс тұтастығындағы қияли көп екенін біледі. Тұңғыш материяның формалары өзінің көптігі және бір-бірінен өзгеше болуына қарамастан, анығында бір субстанцияға — бастауыш материяға барады. Бастауыш материяның осы формалардың бәрінің анықтамасына енетіні тәрізді, Жаратушы біртұтас болмыстың айқындалған көптігі ретінде көрінеді. Кім де кім өзін өзі осыдан тани білсе, сол Жаратушыны да танығаны, өйткені ол оны өзіне ұқсас етіп жаратты, тіптен Ол — оның жеке және интеллегибелді болмысының мәні. Сондықтан оның жаны мен интеллегибелді мәнін білуге пайғамбарлар мен софылар арасынан шыққан теологтардан өзге ешбір ғалым жеткен емес. Көнедегі теоретиктер мен ойшылдардың, сол сияқты жан және оның болмысы туралы ілімімен муттакалимдердің ешқайсысы, ешкім де бұл болмысты меңгерген жоқ. Теорияшылдық оны ешқашан аша алмайды, кім де кім оны тану жолындағы ізденісінде теорияшылдыққа түссе, ол айдалаға лағып кетеді. Ешқандай күмән жоқ: олар "жақсылық жасап жүрмін деп, бұл дүниеде жолдан адасқандар". Шындықты жалған жолдан іздеушілер оны ешқашан таппайды. Әлем және оның құдіреттің арқасында жалғыз деммен болмысы бір "жаңа дүниелерге" айналуы туралы Ұлы Мәртебелі Жасаған Иеміз қандай тамаша айтқан. Ол жіктелушілер, тіптен дүниенің көп бөліктері туралы айтты: "Олар жаңадан жасалғандар хақында түсінбестік күмән халінде", өйткені олар дүние әлемінің тыныспен бірге жаңаруынан мүлде бейхабар.

Бірақ оны (жаңғыртуды) ашариттер болмыстың кейбір қырларынан, атап айтқанда, акциденциядан көре білді, сондай-ақ оны хусбанилер де тұтас әлемнен көрді, теоретиктер болса, бәрі жиылып оларды сауатсыздар деп айыптады. Дегенмен, оның екеуі де (ашариттер мен хусбанилер) қателесті. Соңғыларының қателігі сол — олар бүкіл әлемдегі өзгеру туралы сөз қылғанымен, субстанцияның дара мәнін ашқан жоқ. Субстанцияның осы бір белгілі форманы қабылдап, сол арқылы ғана өмір сүретіндігін және онысыз мәні болмайтындығын айтсыншы, олар өздері бастағанды аяғына жеткізіп тынар еді.

Ашаритгерге келсек, олар бүкіл әлемнің акциденциялардан тұратындығын, сондықтан оның сәт сайын құбылып отыратынын: акциденцияның екі сәт қатар өмір сүре алмайтынын білмеді. Бұл олардың заттарды анықтауына кері әсер етті. Мәселен, егер олар (ашариттер) затты анықтаса, олардың анықтамасынан оның (заттың) акциденциялығы шығады және анықтамада айтылатын осы акциденциялар — осы өздігінен өмір сүретін субстанцияның болмысы түрінде көрінеді, ол болса, акциденция акциденция қалпында жеке өмір сүре алмайтын болады. Осылайша өздігінен жеке өмір сүре алмайтындардың жиынтығынан өз бетінше өмір сүруші бөлініп шықпақ, мәселен, қашықтық (шахаиюз) өз бетінше өмір сүруші анықтамасында) және оның кездейсоқты қабылдауы соған тән айқындама. Бірақ, сөз жоқ, қабылдау дегеніміз — акциденция, себебі, ол қабылдаушыда ғана болады және өздігінше өмір сүре алмайды, сонымен бірге ол субстанцияға тән. Сол сияқты қашықтық та өлшемді қашықтыққа тән, сондықтан өз алдына өмір сүре алмайтын акциденция. Бірақ қашықтық пен акциденцияны қабылдау айқындалушы субстанцияның болмысы үшін шамадан тыс артық болмайды, өйткені оларға тән анықтама — анықталатынның болмысы және оның өзіндік болуы. Сонымен, екі сәт қатар өмір сүрмейтіндер екі және одан да көп сәттер жасайтын, өздігінен өмір сүрмейтіндер өздігінше өмір сүретін болып шығады. Ал олар (ашариттер) өздерінің мүмкін еместі мүмкінге айналдырып алғандарын байқамайды да, "жаңа жасалғандар тарапында беймәлім күдікте" отырғандар осылар.

Аян жолымен жүрушілер болса, Жаратушының әрбір тынысымен өзінің аян беріп отыратынын және оның қайталанбайтынын біледі. Олар сонымен қатар әрбір аян болуы жаңа дүниені жаратып, жаратылғанды әкететіндігін көріп, куәландыра алады. Әкету дегеніміз — өлу (фана), басқа бір қалыпта көрінуі үшін, түсін осыны.

Мұхаммедтің нұры хақындағы данышпандық мөрі

Оның даналығы дара (фардия), өйткені ол адамзат баласының неғұрлым кемелдісі, әлем жасалуында содан басталып, сонымен аяқталады. Адам әлі топырақ пен су болғанда, ол пайғамбар еді, мүшелерінен құралған соң — пайғамбарлардың мөрі болды.

Тақ (фард) сандардың біріншісі — үш, ал өзге тақ сандар содан (3). Ол өз әміршісінің ең жарқын дәлелі болды, оған Адам есімдерінің болмыс белгілері болатын сөздердің барлық жиынтығы берілді, сөйтіп, өзінің үш қырынан өзі дәлел сипатына ие болды, ал дәлел өздігінен айғақ (4).

Оның болмысының үш қыры себепті, бірінші тақ сан (5) оның болмысын сипаттайды, сондықтан ол барлық бардың негізі және бастауы болатын махаббат турасында өзінің үш түрлі сипатымен: "Маған сендердің әлемінде үш нәрсе ұнатылды", — деді, және ол айтты: "Әйелдер және ләззат, ал құлшылық мен үшін көздің қарашығы болды" (Хадис). Ол аузына алдымен әйелді алды, содан кейін ғана құлшылықты атады, өйткені өзінің айқын болмысы тұрғысынан алғанда, әйел — ер адамның бөлігі.

Адамның өз жанын тануы оның Жаратушыны тануынан ілгері келеді, ал оның өз Жаратушысын тануы — өз жанын тануының нәтижесі. Сондықтан ол (оған Алланың нұры жаусын) айтқан: "Кім де кім өз рухын таныса, иесін таниды",— деп (Хадис). Егер қажет десең, бұл лұғат (сөз) танымды жоққа шығарады және оған жетудің мүмкін еместігіне дәлел деп сана, өйткені оны осы мағынада түсіндіруге орын қалдырылып отыр, қажет десең, таным дәлелі ден қабылда. Себебі, бірінші (жағдайда) сенің жаныңды өзіңнің тани білмеуің, сондықтан Жаратқан иенді тани алмауың туралы сөз болуы мүмкін, ал екіншісінде — сен оны танисың және сол арқылы өз Жаратқан иенді танисың.

Егер Мухаммед (оған нұр жаусын) өз жаратқан иесінің ең айқын дәлелі болса, онда дүниенің қай бөлшегі болсын өз бастауының — Жаратқан иесінің дәлелі, (осыны) ұғын. Оған әйелдер ұнатылды, сөйтіп, ол оларға ұмтылды (ханна), өйткені бұл тұтастың өз бөлігіне ұмтылуы (ханин), сөйтіп, ол Оның құрамдардан жиыстырылған осы адам заты туралы "Және Мен оған жанымды беремін" (Құран Кәрім) деген өсиетіндегі Жаратушы әмірін өзінің жанынан тапты. Сонымен бірге Ол (Жаратушы) өзін онымен (адаммен) жүздесуге ынтық етті. Ол ұмтылушыларға айтты: "Дәуіт, Мен оларға артық ынтықпын", — деді (Хадис. Бұл — ерекше қауышу, дінсіздер туралы сөз болған жерде бұл турасында Хадистерде былай делінген: "Сендердің ешқайсысың өлмей тұрып Жаратушы иелеріңді көре алмайсыңдар", сондықтан тірінің кіміне болсын осындай ынтықтық сөзсіз тән. Сонымен, Жаратушы осы ұмтылғандарға ынтық және сонымен бірге Ол оларды көріп отыр, оған қоса Ол олардың да өзін көруін қалайды, бірақ бұған олардың орны (макам) мүмкіндік бермейді. Бұл Оның өзі бәрін білуші бола тұра, "біздің білуіміз үшін" (Құран Кәрім) деген өсиетіне үйлес. Ол (Жаратушы) өлгеннен соң ғана болатын ерекше сипатқа ұмтылады және Оның ынтығы сонымен қанағат табады. Жаратушы иеміз "Күмән" Хадисінде (ал оның осыған қатысы бар) айтты: "Мен еш нәрсеге күмән келтірмедім, бірақ Мен өлімді тілемеген өзімнің иланушы құлымды алсам ба деп көп күмандандым. Мен үшін оған қиянат жасағандай, ал оның менімен жүздесуі шарт". Ол "оның өлуі шарт" деген жоқ, өлімді есіне салып, мұңға бөлемес үшін. Бірақ пайғамбарымыз (оған Алланың нұры жаусын) айтқандай: "Сендердің ешқайсысың өлмей тұрып Жаратушы иелеріңді көрмейсіңдер",— деп, ол Жаратушы мен өлгеннен соң ғана жүздесу мүмкін болғандықтан, Хақ тағала: "Ал ол үшін менімен жүздесу шарт",— деді. Хақтың осыған ынтығы орасан:

Сүйген құлым құштар мені көруге, Бірақ менің құштарлығым көп артық. Аңсаған жан әзір Хаққа еруге, Михнатты соқпақтармен жол тартып.

Ол оған өз рухын салғанын түсіндірді емес пе, демек, Ол өзі өзімен жүздесуге ұмтылады. Әлде сен оны өзінің көшірмесі етіп жасағанын Соның рухынан (жаралғанын) көрмей отырсың ба?

Оның болмысы оның бойында мінез атауын алған төрт элементтен тұратын болғандықтан, Ол үрлеген шақта оның бойында ылғалдың болуы себепті лап еткен от шықты, сөйтіп, оның қасиет - бітіміне қарай адамның рухы оттан болды. Сондықтан Жаратушы Мұсамен оттың табиғаты туралы сөйлесті де, оны оған (отқа) мұқтаж етіп жаратты. Егер оның (адамның) табиғаты нұр болса, оның рухы да нұр болар еді. Ол оны (рухты) тыныс деді, бүл оның рахман демінен және оның айқындалған болмысының осы тыныстан жаралғандығын, ал тынысты қабылдаушының алдын-ала икемділігінен нұрлы сәуле емес, жарқ еткен отты жалын шықты. Сөйтіп, рахман демі адам не себепті адам болса, сонда жасырын қалды.

Осыдан соң Ол оның мүшелерінен ол үшін оның өзіне ұқсас пенде жасады, Ол оны әйел деп атады. Ол (адамның) өзіне ұқсас болды, сондықтан ол оған заттың өзіне өзі ұмтылатыны тәрізді ұмтылды, ал ол зат өзінің шыққан тегіне қалай ұмтылса, оған солай ұмтылды. Оған (Мұхаммедке) әйелдер ұнатылды, Жаратушы да өзіне ұқсастықпен жаратқан (құлын) ұнатты, сөйтіп, оларға берген шексіз еркіне, жоғары дәрежесі мен табиғи болмысына қарамастан, өзінің періштелерін оған тағзым жасауға мәжбүр етті. Үйлестік осыдан шықты. Ал форма — аса ұлы, ең сүйкімді және әбден келісті үйлестік (мунасаба), өйткені ол қосақтық туғызады. Жаратушыға адамды серік етті, осылай әйел де бар өмірінде ерге серік әрі қосақ болды. Сөйтіп, үшеу пайда болды: Жаратушы, ер және әйел, әйелдің өзіне (ерге) пейіл қойғаны тәрізді ер де өзінің бастауы ретінде пейілін Иесіне бұрды. Сонда Иесі өзінің жасағанына (өз үлгісінде) қашпалық ынтық болса, оны да әйелге сонша ынтық етті. Ал махаббат кім кімнен жаратылса, соған ғана арналатындықтан, оның махаббаты сол өзінің жаралғанына арналды. Ол — Жаратушы еді. Сондықтан ол: "Маған әйелдер ұнатылды..." — деді. Бірақ: "Мен (өздігімен) ұнаттым...", — деген жоқ. Өйткені тіптен әйелге деген махаббат сезіміне дейін Соның өзінің үлгісімен жасалған, оның әйелге махаббаты Жаратушысынан, ол Жаратушыға еліктеп, оны Жаратушының өзіне деген махаббатымен сүйді.

Әйелге құмарлығы оянып, онымен қатынастың, дәлірегінде, махаббаттан болатын ең жақын қатынастың түрін сұрады, ал элементтерден тұратын пенде үшін жыныстық қатынастан тығыз ешқандай қатынас жоқ. Сондықтан оның бүкіл буын - буынын құмарлық билеп алды, осының салдарынан ол Одан ғұсыл құйынуға жарлық алды, сонда оның оған (әйелге) құмарлығы сәтінде құрдымға кеткені (өлгені — фана) тәрізді бойы да толық тазарды (шахада). Бірақ өзінің құлы өзінен өзге тағы біреуден құмарын табар болса, Жаратушы оны қызғанады. Сондықтан ол кім арқылы дәрменсіз халге жеткен болса, соның өзінен өзін қайта көруі үшін, оны ғұсыл арқылы пәк етті, өйткені оның жолы осы ғана.

Егер ер адам Жаратушыны әйел арқылы айғақтаса, бұл — бейхарекет куәландыру, егер ол Оны әйелдің өзінен пайда болуы тұрғысынан өзі арқылы айғақ етсе — Оны белсенді харекетті айғақ етеді, ал егер Оны өзінен пайда болғанның бейнесін келтірмей, өз бойынан көрсе, ол — Оны Жаратушының әсерін тіке сезінетін бейхарекет айғақ етеді. Оның Жаратушыны әйел арқылы айғақ етуі толықтау және кемелдірек, өйткені Жаратушыны екі қырынан бірдей — белсенді және бейхарекет айғақтайды, өзі арқылы тек бейхарекет қана. Сондықтан ол (оған Алланың нұры жаусын) әйелдерді олардың бойынан Жаратушы болмысын неғұрлым терең ұғынуы үшін ұнатты. Себеп: Жаратушыны материядан тыс көру еш мүмкін емес қой, Жаратушы өзінің әмбебап болмысында әлемдерді қажет етпейді. Мәселе осылай болған жағдайда және Жаратушы материядан өзге ештемеден көрінбесе, онда Оның әйелдер арқылы куәлік етілуі — ең ұлы және ең жетілген көріну түрі.

Жыныстық қатынас — ең керемет қатынас, ол өзін өзі көруі үшін және өзіне мұрагер ету үшін өзінің үлгісінде жаратқанына өзінің құдіретімен назар бөлгені іспетті. Сондықтан да Ол оған лайықты кескін-келбет беріп, демі арқылы өзінің рухын сыйлады, сонымен ондағы айқын нәрсе — жасалушы, жасырыны — Жаратушы.

...Мұның бәрі — осы қатынастың әрқайсысындағы бірінші тақ санның жыныстық қатынасы (6). Егер кім де кім әйелді осылай сүйсе, ол онда — құдіретті махаббат (7), ал кім де кім жалаң табиғи құмарлықпен сүйсе, ол осы құмарлықты білмейді: ол үшін кескін бар, рух жоқ. Бұл кескіннің (форма) кескінмен қатар рухы бар бола тұрса да, өзінің әйеліне немесе жалпы әйел затына құмарын қандыру мақсатымен ғана жуықтаса (әйелдің бойынан), рухы оған көрінбейді, ол кімге жуысқанын білмейді. Ол мәлім болуы үшін өзінің тілімен айтып жеткізгенге дейін өз жанында өзгелерге беймәлім не бар екенін өзі де білмейді. Айтылған ғой:

Көміл сөзі адамдардың — құмарлықтан өртенем, Бірақ олар біле алмайды құмарымның иесін...

Ол рахат сезіміне бөленуді ұнатты, сондықтан осы мүмкін болатын жерді де ұнатты, бұл жер — әйел, бірақ ол үшін мәселенің мәні жасырын қалды. Оны білер болса, ол кімнен қанағат алғанын да, кімнің рахат сезіміне бөленгенін де білер еді, сонда кемел болар еді.

Оның "Ерлер олардан бір саты жоғары" деген өсиетімен әйелдердің ерлерден бір саты төмен қойылуы тәрізді, кескін - келбетінде жаратылғандар да Оның келбетінде болғанымен, өзін өзінің үлгісінде жаратқаннан бір саты төмен қойылған. Ол өзін өзінен жаратылғанды ажыратып тұрған осы бір саты хақында әлемдерді қажетсінуден азат және түңғыш белсенді харекет түрінде келеді, ал форма — Жаратушыға ғана тән бастапқылық (сипаты) жоқ екінші белсенді харекет иесі. Айқындалған болмыстардың бәрі де осылай саты - сатыға жіктеледі және білуші олардың әрқайсысына өз дәрежесіне қарай құрмет көрсетеді (тағзым етеді). Сондықтан Мұхаммед үшін (оған нұр жаусын) әйелдерге сүйіспеншілік махаббаттың құдіретті көрінісінен болды, ал Жаратушы: "Әр затқа тиесілі орнын бердім", — деді, ол — оған (орнына қарай) көрсетілетін құрметтің көрінісі. Ол болса, әйелге өзінің осылай деп аталуына қарай ғана, яғни оған тиесілінің әмбебап болмысына қатысты тиесілісін ғана берді. Сөйтіп, ол алдымен әйелдерді атады, өйткені олар — бейхарекет, осы тәрізді табиғат та одан белгілі формада өмір алғандардан тұрады. Табиғат дегеніміз — өзінің болмыстық тұрғысынан минералдар әлемінде құдіретті тыныстың даруынан ең жоғарыдан ең төменге дейінгі әлем формасы жария болған құдіретті дем. Ал рухтар мен сипаттарға өмір салған дем тіптен басқа.

..."Ләззаттың" әйелдерден соң айтылып, кейін тұруы — әйелдерде болатын хош иістің жасалуынан, шынында ғашықтар құшағы ең тәтті хош иіс емес пе? Белгілі мәтел де осылай дейді. Өзінің болмысы негізінде құл болып жаратылған ол ешқашан билікке талас қылған жоқ, бірақ қашан Жаратушы өзінің жаратқанын жаратқанға дейін бейхарекет жағдайында жалпыға бірдей күйі қала берді. Ол оған харекет дәрежесін тыныс әлемінде берді, ол — хош иісті ләззат. Осыған оған ләззат сүйкімді етілді, сондықтан ол оны әйелдерден соң атады...

...Хақ тағала жыныстық қатынасқа байланысты Айшаны арашалау хақында да ләззатқа назарымызды аударды: "Инабатсыз әйелдер — инабатсыз ерлер үшін және инабатты ерлер — инабатты әйелдер үшін: бұларға еш қауесет зиянсыз", — деді. Сөйтіп, ол олардың иісін хош етті, өйткені сөйлеудің өзі — тыныс, ол болса — иістің айқындалған болмысы және (ол) сөз болып түзілгенде қандай мәнде болуына қарай өзімен ізгілікті де, пасықты да жеткізеді. Ол өзінің асыл болмысында құдіретті болуынан тұтасымен қарағанда ізгілікті, сондықтан да ол — ләззат, ал оның мадақтау немесе тәркілеу заты болуынан, ол ізгілікті немесе тәркі болады. Ол пияз туралы: "Бұл — иісі маған өте жағымсыз өсімдік",— деді. Ол: "Маған өте жағымсыз өсімдік",— деген жоқ. Өйткені айқындалған болмыстың жағымсызы болмайды емес пе? Тек одан пайда болатын ғана жағымсыз болады. Сондықтан өте жағымсыздық — не жалпы көптің осылай қабылдауынан, немесе сыны, мақсаты мен мүддесіне сай болмауынан, немесе қажетті талаптан төмен болуынан, немесе біз айтпай қалған өзге себептерден болады.

Сонымен, біздің айтқанымыздай, әлем жиіркенішті мен хош иістіге бөлінгенде, оған хош иісті ұнатылды. Ал періштелерді ол элементтерден туратын "құмыра илейтін сазбалшықтан жасап, мүрде пішінін, яғни шірудің болуынан иісі өзгеретін мүрде формасын алған осы пенденің иісінен жиіркенетіндер етіп суреттеді және одан раушан гүлінің жұларына төзе алмайтын шел қоңызы (скарабей) тәрізді, оның иісінен осы періштелер де жиіркенді. Егер кім де кімнің ішкі сарайы мен сыртқы мысқысы осындай болса, Жаратушы оны естіп, жауапқа тартады, ол текке шаттанады, өйткені Ол айтқан: "Бос нәрсеге сенушілер Жаратқанға сенуді жоқ етеді", — деп. Сөйтіп, ондайларды жазаға бұйырып қойды: "Ондайлар майып болады", — деді. Себебі, қай жерде ізгілік, қай жерде пасықтық барын түсінбеушілер түсінуден біржола махрұм емес пе?

Пайғамбарға (оған нұр жаусын) әр нәрседе тек ізгі ғана ұнады, одан өзге ештеме ұнаған жоқ. Әлемде бар нәрседен тек ізгілікті ғана айырып көріп, пасықтықты таппайтынды елестету мүмкін бе? Мұндай жоқ дедік біз, өйткені біз Жаратушының (Ол болса — әлемнің жаратылуының негізі) жиіркенішті де, махаббатты да сезінетінін білдік, ал пасық — оған жиіркеніш сезінетін нәрсе, басқа ештеме емес, ізгілік болса — сүйікті нәрсесі. Әлем болса — Жаратушының формасында, ал адам екі формадан (әлем және Жаратушы), сондықтан барлығынан тек бір нәрсені ғана игерген әрекет иесі жоқ. Бірақ сезім үшін жағымсыз нәрсенің сезім жоқ жерде пайдалы екендігін және одан ізгіні тани білуге (ұмтылу) ондағы пасықты сезінуден көңілді аударатынын біле отырып, жақсыны жаманнан ажырататын харекет иесі бар. Мұндай болуы мүмкін. Барлық пасықты дүниеден, яғни әлемнен аластап тастау — күпіршілік, өйткені қайсыбір әрекет иесі үшін өзінің пасық қырымен айналып түспейтін ізгі зат жоқ және керісінше...

...Намаз — онымен қатар бір уақытта өзге шаруамен айналуға тыйым салынатын құлшылықтың бірден-бір түрі. Жаратушының есімдерін ауызға алу — ондағы барлық мінажат — тілектердің ең ұлысы, намаздағы кәміл адамның қасиеттерінің қандайлығы біздің "Мекке аяндарымызда" айтылды. Хақ тағала Жаратушы иеміз айтқан жоқ па: "Намаз өрескелдік пен күпірлікті тежейді", — деп, өйткені намаз оқушыға намаз үстінде одан өзге еш нәрсемен шұғылданбау тапсырылған.

Ондағы ең үлкен сауап — Жаратушының есімдерін ұлығылау, яғни Ол өзінен тілегенге кеңшілік жасағанда, Жаратушыдан Оның өзінің құлына жауатын (игіліктерді) атау. Және де Жаратушының құлының онда Жаратқан иесінің есімдерін атауынан да Оған мадақ сөз айту өлшеусіз сауап, өйткені ұлылық Жаратушыға ғана тән. Сондықтан Ол айтқан: "Жаратушыларың сендердің харекеттерінді біледі",— деп, оған қоса айтқан: "...немесе куә болып, өзінің құлағын түреді", — деп, ал оның ден қойып тыңдауы — оның намаз үстінде Жаратушы есімдерін атауынан.

Сонымен қоса "Намаздың" өзге де мағынасы бар, әрі, Жасаған иеміз бізге сыйынуды бұйырды және өзінің ризашылығын беретінін жария етті. Сонымен, сыйыну бізден және одан. Егер сыйынушы ол болса — онда Ол өзінің "Түпкілікті" анықтамасынан кейін болғаны. Ол жаратқан құлының жүрегінде қияли ойлау немесе бейнесін көшіру жолымен тудырған Жаратушының айқындалған болмысы бола отырып, өз құлының өмір сүруінен кейін болады. Бұл — сыйынған діннің Құдайы (илях әл-итик- кад), және ол сол Құдай бейнесін жүрегінде жасаушы адамның әзірлігіне қарай сан алуан. Жаратушыны тану және танығандар туралы сұраққа жауап бере келіп, Джунейдтің айтқанындай: "Судың түсі — ол құйылған құмырының түсі". Бұл бізге шындықты жария еткен тура жауап. Сонымен, бізге ризашылығын сыйлаушы Жаратқанымыз осындай.

Егер біз сыйынсақ, "Түпкілікті" теңеуі бізге жатады, сонда біз, осыған дейін айтқанымыздай, осы теңеуге лайық халінде боламыз. Онда біз өзіміздің хәліміз қандайлық болса, сондаймыз, Ол болса, біздерге өзіміз ие болып жүрген форманың иесі ретінде ғана қарайды.

...Біздің діни иланым жолындағылар туралы осыған дейін айтқанымыздай, олар кімді Құдай деп санаса, және кімге өзінің жанын берсе, соны мадақтайды. Бірақ ол не ғибадат жасаса, бәрі өзіне қатысты, яғни ол тек өзін мадақтайды, кім бұйымды мадақтар болса, сонысымен, әрине, оны жасаушыны мадақтағаны, өйткені оның жақсы - жамандығы, бәрі оны жасаушыдан. Мінажат Құдайы оны қажет еткендер үшін онан ары бармаған... Осыдан ол — оның бұйымы, сондықтан оның сенімі тұрғысынан Құдай санағанына мадақ айту — өзін өзі мадақтау. Сондықтан ол өзгелердің сеніміне ғайбат айтады, ол ғаділ болсыншы, мұны жасамас еді. Бірақ бұл, еш күдігі жоқ, әрбірі жеке-жеке пұттарына табынушыларға беймәлім, өйткені ол өзгенің сеніміне қарсы. Егер олар Джунейдтің "Судың түсі — ол құйылған құмыраның түсі" деген сөзін білер болса, өзгенің де сеніміне жол қалдырар еді жөне формалардың әрқайсысынан сенімдердің әрбір Құдайларынан шын Жаратушыны танып алар еді.

Ол (иланушы) — білуші емес, түйсінуші, сондықтан Ол былай деді: "Өзімнің құлым Мені қандай деп түйсінсе (өз ғибадатында), Мен сондаймын. Мен оған оның ғибадат жасайтын тәңірісі түрінде ғанамын. Егер ол оны шексіз қыламын десе, қылады, қажет десе, бір қалыппен шектейді. Сенім тәңірі — шектеулі, ол — өзінің құлының жүрегімен қабылданған тәңірісі. Ал абсолютті Жаратушыны ешқандай зат сыйғыза алмайды, өйткені Ол — заттардың айқын мәні және өзі өзінің айқындалған мәні. Заттар турасына келсек, олар өзін өзіне сыйғызады деп те, өзінің айқындалған болмысын тұтас қамтиды деп те айтылмайды, осыны ұғын.

(М.Т. Степанянц. Восточная философия.

Москва "Восточная литература ", 1997. С. 464-486.)

_{TYCIHIKTEMEЛEP}

_{1. Кім де кім өзін өзі таныса, Хақты да таниды. Хадис. — Ауд.}

_{2.Сөз діни нанымдардың сан алуандығы туралы. — Ауд.}

_{3.Автор "бір" санын тақ емес, барлық сандардың негізі деп қарастырады. — Ауд.}

_{4.Бұл жерде айтылмағы: адам актуальды болмыс иесі, жеке адамдар кейпіндегі болмыстық сипаты бар айқын кемел адам, Мухаммед — өзінің қажетті болмысындағы интеллегибелді болмыстардың бәрін өз бойына жиған Жасырын Кәміл адам, оның үш. қыры дегенде, құдіретті ақылдың көрінісі ретінде өз бойында білімді, танушыны және танылушыны біріктірген қасиеті көңілде тұр, дәлелдің қажетсіздігі осыдан. — Ауд.}

_{5.Мұхаммедтің өзі де тақ. — Ауд.}

_{6.Толық үйлесімді өосылуы. — Ауд.}

_{7.Жаратушы махаббаты. — Ауд.}