Мұқаба суретін салған Елана ЛЫСЕНКО

Иә, тап мына әңгіме, «Ұйқым келмейді», өзінің өмірі секілді. Әр беті, әр жолы «Мен Оралханмын» деп менмұндалап тұр. Тіпті Құдай қосқан қосағына ғана айтар базынасы да әр-әр тұстан қылаң беріп қалады. Қиялдан туды дегеннің өзінде, әңгіме арқауы автор өзі ділгір болған жағдайға яғни ұрпақ сүюге келіп тіреледі. Оралхан Бөкей әңгіме ішінен әңгіме тудырып жазуға бейім, соған төселген қаламгер. «Ұйқым келмейдіде» кейіпкердің әйелі ұйқтап жатады, өзі – ояу. «Әйелім ұйқысырады. Мүмкін, оның түсіне де алғаш рет танысқан бозбала, немесе сәби кіріп жүрген болар» – дейді.

Жалпы, өз өмірін жазған жазушы қияметтің қыл көпірінен өткендей күй кешетіні бар. Көркем шығарма болса да бірін асырып, бірін жасырып жазу қаламгерді жалғандыққа ұрындырады. Оқырман тұрмақ, өзі де сенбеген нәрседен не шығады? Жазушы шығармасын өзін жаңа танығандай болып отырып жазса, оқырманға да солай әсер етеді. «Ұйқым келмейдіде» бірінші сюжет ұйқысыз түн деген тылсым тақырыптан өрбиді. Ал одан туындаған екінші сюжет осы ұйқысыз түнде мазасын қашырған басқа бір тақырыпқа бастайды. Сөйтеді де: «Сол сәби мені кешірер ме екен?» – дейді. Яғни, лирикалық кейіпкер өзін бірден шындыққа жүгіндіргісі келіп отыр. Егер өзін әдемі ғып көрсеткісі келсе, бұлайша бірден «ұрлығының» шетін шығармас та еді.

Ұрпақ сүймегендеріне әйелін емес, көбіне өзін кінәлайтынын да аңдатып өтеді. Өмірінде жолыққан үш қызды былайша еске алады: «Жүрші, жаным… Үйбай-ау, аты қалай еді? Үшеуіне ортақ есім табу керек. Жүрші, жаным… Кім десем екен?.. Әншейін басқы бір-бір қарпін ала салсам етті. Иә, сөйтейін. Жүрші жаным… БДҮ, кең даланы кезейік, жүрші, жаным, БДҮ, мынау ақ боз дүниеден безейік». Өткен күндеріне арзан күлкімен емес, ащы мысқылмен қараған кейіпкер ондай жеңілтек өмірді місе тұтпағанын осы ойлары арқылы білдіріп отыр. Бірақ:

«…қуарған қу бас атанып, жалғыздықтың жапасын шеккенде, таусап талшық етерің, медеу ғып мекіренерің – сонау көз ұшында қалған һәм жігіт шағыңда жасаған қызығың болар. Сонда сен өмірдің құз-қиясынан, өлімнен де сескенбейсің… Жүрегім сыздағандай болды. Еріксіз қаламға жармастым, кеше сатып әкелген балауыз шырақты жағып, қожайынның жарығын өшірдім. Қыздар, мен сендерге ағымнан жарылып, осынау жолдар арқылы ескерткіш орнатқым келеді».

Сөйтеді де жазушы жүрек қылын шертетін бір хикаяны бастап кетеді. Сол балауыз жанып біткенше хикаясын аяқтап та қалады. Оның кейіпкер аузымен айтқан әңгімесін сен де бір деммен оқып шығасың. Әдетте өзін кінәлаған адам қашан да биік тұрады. Бір адам баласы өлгенде: «Жас күнімде мініп жүрген Қарагер атымды сабап едім», – деп еңкілдеп жылағанын көріп едік. Оралхан Бөкейдің мына әңгімесі де оқырманға арзу айтқандай халге түсіреді. «Жаушының жеке өмірін білгеннен кейін де осылай ойлаған шығармыз» десек, қателесер едік. Себебі, мұнда суреткердің шеберлігіне шәк келтіретіндей ештеңе жоқ. Қайта сол заманда әр-әркім қалам тартып жүрген ортақ сюжетке жан бітіріп жібергендей аса әсерлі етіп жазып шыққан.

Осы «Ұйқым келмейдіде»: «Әлде сіз жол нұсқайтын шығарсыз, жөн нұсқайтын бағыт-бағдаршам боларсыз; әй, қолыңыздан келмес, өйткені сіз де адасып жүрсіз», – деген жолдар бар. Санаңды солқ еткізетін бұл сөйлемде қоғаммен келіспеушілік қана емес, оның жасанды бет пердесін аяусыз сыпырып тастайтын ащы шындық та жатыр. Мұндағы соңғы сөйлемге салмақ салынып, ойдың қалай өткір жеткізілгені еріксіз тәнті етеді. Бұл көркем сөзді кітапқа емес, жолайрығындағы тасқа қашап жазып қойыпты десе де күмәнсіз сенесің. Ой-санаңа мөрдей басылатын  мінсіз стиль екенінде дау жоқ. Мұндай ойлар, сөздер, мінездер оның кітаптарының әр-әр бетінен кездеседі.

Оралхан Бөкей о бастан шабыты тасып, қиналмай жазатын жазушы сияқты көрінетін. Сөз де, сезім де төгіліп өзі келе беретін секілді еді. Алайда «ән айтсаң да, жаныңды жеп айтасың» деген де бар. Оның жазғанындай жігерлі сөйлемдерді бірінен бірін туындатып жазу үшін қанша қуат керегін сөздің дертін бастан кешкендер ғана біледі. Аралас құрмалас, сабақтас құрмаластың неше атасы кездеседі.  Бұл саладан мысал іздеген зерттеушілер өртеңге бас қойғандай малтығып, мамырлап-ақ қалса керек-ті. Тіпті ешбір ережеге сыймайтын сөйлемдер де кездесе ме дейсің. Міне, сондай жазушы соңғы романын «қиқалап бітіре алмай жатырмын» дегенде қатты таңғалдым.

Əр нəрсе өз уақытымен келеді. Жас күніңде көрген бала өзіңмен жарысып, қалай өсіп кеткенін білмейсің. Ал жас келгенде көрген бала əжептəуір салмақ. Оралхан ағамның тіршіліктің қамытына жегілгенін білдім. Əйтпесе Оралхан басымен Жоғарғы Кеңестің сол кездегі төрағасы Серікболсын Əбділдиннен сұқбат ала ма? Ол сұқбаттың тақырыбы да қызық шықты: «Екі сыйыры бар үйде күнде айран, екі əйелі бар үйде күнде ойран».

Қазақтың батырлар жырында бала көтермеген əйелді кемсітпеген. Бала бер деп тілеп, əулие-əмбиелердің басына түнеген. Содан қартая бастаған шақтарында батыр туған. «Алпамыста» да, «Қобыландыда» да, қала берді «Ер Төстікте» де солай. Орағаңның мəрт мінезін əкесіне жазған қолтаңбасынан білеміз. «Мұзтау» атты кітабына: «Əке, барым да осы, нарым да осы» деп жазған. Яғни, оның «Алпамысы» да, «Ер Төстігі» де аты да, заты да көркем кітаптары болатын.

«Мұзтауды» Орағаң өз қолымен апарып қойған сөреден алып оқыдым. Қоңырқай бөлме, жатаған диван, ал бір-екі қатар кітап сөресі қарсы бетте қабырғаға ілулі тұр. Ауылда кітапқұмар болып өскен балалардың бәріне таныс көрініс. Жазушы енді бұл сөреге өзі жазған кітабын әкеп қою бақытына ие болды. Бірақ ішіндегі қолтаңба сезіміңді шоқтай қарып түседі. Одан шаттық та, бақыт та сезіліп тұрған жоқ. Бұл енді тірілерге тірек болар қара шаңырақ емес, өлгендерге шырақ болар мұражай!

Менің «Көкжалдар» атты романымда: «Қонақта отырғанда төбедей болып отырады, жаназада тұрғанда түйедей болып тұрады, көсіліп жатқанда аяқ-қолы төсекке сыймайды», – деген сөйлем бар. Осындай адамның соңынан тұяқ ертпеуі обал-ау деген ой тасталып, кейіпкердің мұрагерсіз қалатыны жанына қатты бататыны айтылады. «Қарағайдай қайғым болдың еңселі» деген Әмірхан Балқыбектің де бір өлең жолы бар еді. Орағаңның қайғысы да қарағайдай биік болатын, өзі де шынардай шымыр адамға сұқтанбайтын адам жоқ.

Қырықтан асқан жасында жігіттің сұлтанындай жарқырап жүретін. Оның шашындай толқынды қара шаш жас жігіттерде де болмайтын. Осы жасында оныншыны бітіріп айнаға қарап тұрған бозбаладай сəнқой да еді. Сұлуша жүзі мен сымбатты тұлғасы қайталанбайтын суреттей елестейтін. Міне, осы адам ұрпақ сүймей өтеді-ау деген сөз қаймана жұрттың да жанына бататын. Алайда Оралхан ағамыз көлденеңге сыр бермей, бұйырмаған өмірдің қызығына да алданбай, тапжылмай жазу үстеліне отырды.

Ағайын шағыстырып айта береді. Əйтпесе «Қамшыгер» мен «Қайдасың, қасқа құлынымнан» бастап, «Жетім бота» мен «Мұзтауға»дейінгі талай-талай тасжарған туындылардың қалай жазылғанына куə болған алғашқы жеңешеміз де алтын еді.  Қырықты орталап, жер ортасы жасына бет алғанда бір ұл, бір қыз сүйдірген екінші жеңгеміз де алтын болды. Ал қалған қаңқу сөздің бəріне «Өмір солай» деп бір-ақ ауыз сөзбен жауап беруге болады.

Сонымен Оралхан ағамыз қырықтың мол ішінде қара тіршіліктің қамытын мойнына ілді. Кітаптары көп тиражбен басылып, драмалық шығармалары табыспен қойылған жазушының жиған-тергені сақтық кітапшасында мұрты бұзылмай жатқанын өз көзіммен көрдім. Алматының жаңбырлы бір күнінде маған сол жерден алты айлық пəтерақыма жететін ақшаны қаламның ұшымен сыр еткізіп қол қойып алды да берді. Кейін ақша ауысқанда сақтық кітапшасындағы сол ақшаның бəрі отқа жаққандай күйді де кетті.

Оралхан Бөкей бұл кезде мыңның бірінің ғана қолы жететін биіктерді бағындырып болған. Бірақ  екі сəбиі мен жас келіншегі бар жас отбасының қалпына қайта түскен. Қазақтың сол кездегі ең атақты жазушысының жағдайы атына сай емес. Жасыратын несі бар, Жоғарғы Кеңес төрағасынан үйін кеңейту үшін сұқбат алды! Оралхан басымен бір жер болған кезі осы кез болар деп ойлаймын. Өмірге жаңа араласқан біреу құсап: «Үй бермейтін болды» деп қажып келгенде шашын боз қырау шалғандай көрінді. «Ойранын» естісек те, «айранын» ішпедік», – деп текіректеді.

Екі балапанын ерткен ата қаздай болып, көшеде кетіп бара жатқанын көрдік. Басқасы басқа, ол кезде Оралхан Бөкейді танымау мүмкін емес. Ақындарға бір бұйырып, бір бұйырмаған бақ қара сөздің шебері Оралханға бұйырған. Кейінгі бір қалыптасқан тіркеспен айтқанда, аңызы бар адам. Екі балапаны да өзіне тартқан аққұба, өзіне тартқан сүйкімді, көздері мөлдір, қылықтары тәтті. Жұрттың бәрі бұрылып қарайды да таң-тамаша болады. Балалары дейін десе, әлдеқашан тірі классик болып қойған, немерелері дейін десе толқынды қара шашы желкесіне түсіп желкілдеп барады. Алшаң басқан сол адам Алматының көшесіне жетпей тұрғандай көңіліміз әлі талай алағызитынын біз де білмедік. Магомед деген жүргізуші екеуміз ақ «Волгамен» ол үйіне кіріп, қайтып шыққанша күтіп тұратын едік. Ол балконға шығып: «Сендер жүре беріңдер, мен бүгін бармай-ақ қояйын», – дейді. «Кітап жазады, бұрын бір кітап жазса, бір «Волга» мінетін, қазір бір кітап жазса, бір көйлекке жете ме?» – деп енді жүргізуші күшейеді.

Жүргізуші айтқандай, Орағаң сол кездегі көліктің төресін тақымына басқан жазушы. Бірақ көлігін өзі жүргізген жоқ, қызығын да аса көп көре қоймады. Аға буын қаламгер Сафуан Шаймерденов: «Сен мына шапшаң мінезіңмен мәшине айдамай-ақ қой», – депті. Уағында «есік пен төрдей» деп суреттелетін ақ «Волгасын» сонау Қатонқарағайға Магомед бірнеше мәрте тізгендеп барды. Ал өмірінің соңында қызметтік көлікпен ғана жүрді. «Елу жылдығыма туған жерім «Жигули» мінгізгелі жатыр екен», – деді сөз арасы ғып қана. Туған жерінің ықыласына тәкаппар көңілі Самарқанның көк тасындай еріді. Жоқ, Оралхан Бөкей жұпыны өмір сүрген жоқ, бірақ алаңсыз шығармашылықпен айналысуға мүмкіндік тудыратын негізгі мәселелер шешілмеді. Меніңше, көңіліне қаяу түсірген бір жағдай осы болған сияқты. Сол кезде мен Орағаң сияқты ұлттық құндылық дәрежесіндегі адамдарды материалдық тұрғыдан қамтамасыз етіп тұратын арнайы қор неге құрылмайды екен деп ойлайтынмын.

Әйтпесе Оралхан Бөкей қазақ әдебиетінде ең көп сұранысқа ие болған қаламгерлердің маңдайалдысы еді. Оның аттас шығармалары бойынша «Кісікиік» (1985), «Сайтан көпір» (1986), кейін «Бес тиын» атты фильмдер түсірілген. Өз бейнесінің әдебиеттегі символына айналған «Кербұғысының» негізінде балет («Кербұғы», 1986) қойылғаны да қазақ прозашыларының бірде-бірінің басында болмаған үлкен жаңалық.  «Құлыным менің» атты пьесасы республикалық театр сахнасында қойылғанда, отыз бір жастағы Оралхан сахна сыртында көзіне жас алып тұрыпты деседі. Қатты науқастан кейін Қырымдағы сауықтыру орнында жатып туыс-туғандарына: «Телевизордан «Сайтан көпірді» көрдіңдер ме?» – деп жүрегі лүпілдей хат та жазыпты. Ол уақыттағы орыс, ағылшын, француз, неміс, жапон, араб, қытай тілдеріне аударылған әрбір шығармасының қуанышы да қаншама десеңізші. Өз жасында мүмкін болған сыйлықтың бәрін алып та болған.

Оралхан Бөкей өмірде денсаулығында кінәрат жоғын, ал өнерде мінсіз жазушы екенін дәлелдеу психологиясында терең із қалдырған тұлға. Керек десеңіз, ол да, бұл да кейін өзін алып жығатын халге жеткізіп, жүрегіне сызат түсірген деуге де болады. Кейіпкерлерінің сезім арпалысының фонында максималистік деңгейге көтерілуінің бір себебі автордың жан-дүниесіндегі осы мазасыздықтан хабар беріп тұрғандай көрінеді. «Ұйқым келмейдіден» бастап, «Жылымықты» қоса алғанда, «Жетім ботаға» дейін осы сарын, осы күй бір тынбайды. Оның шығармаларындағы осы сезім құбылыстарын қаламдастарынан гөрі, қарапайым оқырман қатты бағалады. Кәсіби сыншылар сол қарапайым оқырмандардың жетегінде кетті. Солар көргенді көрді, солар байқағанды байқады. Солар солықтаған нәрсеге солықтады. Сынағысы келгендер кейіпкерлерінің аттары неге өмірде жоқ аттар деп сынады. Өздері түсінгісі келмеген дүниелеріне «түсініксіз» деп мін тақты. Романтик жазушы дегенді шашын сілке тастап жүретін тәкаппар түрі мен асқақтата жазатын жазу стиліне қарап таңды. Әйтпесе өлім аузында сынға түскен кейіпкерлерінің қайсарлығын қалайша романтикаға жатқызуға болады? Керісінше, онда адам жанының сірілігі мен өмір үшін күрестің терең философиясы қатал реализмге ұласып жатқан жоқ па? Ал өзінің жанына жақын «Ауыл хикаялары» нағыз реалды, шынайы өмірдің көрінісі емес пе? Ондағы қоңыр мұң мен ақ-адал көңілді қайтіп бос қиялға қиясыз?

Бірақ Кеңес заманында ұлт жазушыларын соцреализм шеңберінде ғана талдап, тану бағыты басым болды. Олардың шығармаларының астары әдейі ашылып көрсетілмеді. Әдебиет сыншылары қасақана байқамаған ондай жаңалықтар туралы енді-енді айтыла бастады. Мысалы, Оралхан Бөкей «Мұзтау» повесінде Шыңғыс ханды қазақ деп, бабамыз деп кеңес саясатынан именбей бірінші жазған. «Өсекші он әйелден, өтірікші бір шал артық, балалар тым болмағанда әкелеріңнің қадыр-қасиетін айтып беретін бір ауылға жаман болса да бір шал керек. Ал, мен бастадым өтірігімді», – дейді Асан шал. Сөйтіп жазушы ата-баба тарихын өтірік әңгіме етіп жазып, соцреализм идеясын постмодернизм үлгісімен оп-оңай айналып өтеді. Әдебиет сыншылары тарапынан бұл әдеби тәсілдің дер кезінде бағаланбағаны өкінішті-ақ. Ондағы Шыңғыс ханның даналық ойларының     Асан шалдың аузымен айтылуының да символдық мәні бар. «Ел айтатын, еңіреп айтатын: ел дегені – Асан шал», – дегенде жүрегің зырқ ете қалады. Сондағы бас кейіпкер Ақтанның есінде қалған, Асан шалдың Тәңірқоймасының түбінде отырып айтқан екі өтірігінің бірі – Шыңғыс хан мен оның үрім-бұтағының тарихы. Ол тарих кейінгі ұрпаққа қалай жетіп отыр және оның мұрты бұзылмай қаз-қалпында жетуінің мәні неде?

Ұлы даладағы обалар кейінгі ұрпақ ойлағандай шапқыншылыққа ұшыраған бейбақтардың көмілген жері емес. Өздері қырылып жатса, оларды кім көмеді? Демек ол Шыңғыс ханның жорықта опат болған өз сарбаздары мен жақтастарының қорымы. Ұлы қаһан өз тарапынан өлімге ұшырағандардың ешқайсысын да көмусіз қалдырмаған. «Рас, Ұлы жиһангердің қаталдығы болды, бірақ ол қаталдық – тіпті де қателік емес, өз құзыр, намысын сақтап, ұлы жорығының сәттілігі үшін жасалған құрмалдықтар. Айталық ол әр түнеген жеріне не нөкер, не торғауытының бірін көміп кетіп отыратын. Ол адам өз ықтиярымен өзін-өзі өлтіруі тиісті. Ол жиһангерге адал берілгендіктің белгісі еді. Менің еншіме осы Тәңірқоймасы тиді», – дейді үңгірдегі Рух иесі. Асан шал Тәңірқоймасына кіріп, сол Рух иесімен тілдеседі. Рух иесі ата-баба тарихынан сыр шертіп, шындықты шыжылдатып бетіне басқан сайын Асан шал: «Оттапсың!», «Жетіскен екенсіңдер!», «Ол жер емес, ел өртеді ғой»», – деп өз білгенімен ой шендестіріп отырады. «Ей, сорлы-ай, туған жеріңде өлсең де көмусіз қалғаның есіңе келмейді, – дейді сонда  Рух иесі. – Сен ғанамысың, талай боздағың кебінсіз келер біздің қасымызға. Қайта сен Тәңірқоймасында қалдың. Кейінгілер ашық аспан астында ит пен құсқа жем болар», – дейді содан соң. Кемелденген социализмнің даңқы жер жарып тұрғанда кейіпкерін бұлайша сайратып қоюға екінің бірінің батылы жете бермес. Ақыр соңында жазушы пікірталастырушы кейіпкерін Рух иесіне жеңдіреді де, Асан шалдың соңғы ертегісі сонымен бетеді. Бірақ, сол аңыз-ертегілердің рухында тәрбиеленген Ақтан бар өмірде!

Әлем әдебиетінің кейінгі үздік үлгілері дискуссия түрінде жазылғанын біреу мойындайды, біреу мойындамайды. Оралхан Бөкейдің «Мұзтауында» бұл тәсіл шырқау шыңына жеткен десек, артық айтқандық емес. Триптих формасында жазылған хикаяттың алғашқы екі бөлімі өтірік, ал соңғы бөлімі – шындық. Сені таңдандыратыны осы шындық сол өтіріктен туып, жаралып отыр. Алғашқы бөлімде Асан шал мен Рух иесі сайысқа түссе, соңғы бөлімде Ақтан өзімен өзі болып айтысқа түседі. Мұзтау қас-қағым сәтке ғана жарқ етіп ашылып көрінер тұстағы Аршалыдан ел көшкенде көшпей жалғыз қалған Ақтан екіге жарылады. Бірі Ақтан, бірі Аңшы болып бөлінген бір адамның бойындағы екеу айтысады, тартысады, өткір-өткір пәлсапа соғады. Аңшы: «Меніңше дүниедегі ең пайдалы іс сол, дүниеге жалғыз-ақ келіп жан тапсыратын адамдарға қиянат жасамау», – десе, Ақтан: «Шырағым, қазір түнде керемет түс көрсең, соны күндіз өмірден, кешке телевизордан көресің», – деп жалтарады. Содан соң: «Жиырмасыншы ғасырдың екінші жартысындағы кісікиік болмай, есіміз барда елімізді табайық, енді біз аулайтын аң да қалмай барады», – десе, Аңшы: «Мен аңды ауламаймын, күзетемін», – деген тосын диалогпен тағы селт еткізеді. Аңшы: «Күрес, жағалас, жұлқыс – сонда ғана жеңесің», – десе, Ақтан: «Тілге кел, сөйле. Ағатайлап жалынып, шыбын жанымды қи де», – деп шырқырайды. Бұл бір адамның екіге жарылуы кеңес заманында қазақ әдебиетінде де болғанын айқын дәлелдейді. Мұның бәрі Асан шал түскен үңгірге Ақтан да түсіп, жаналқымға келгендегі шындық пен жалғандықтың айтысы ретінде берілгені тіптен қызық. Үңгірде біреу ту сыртынан мойнына қыл арқан салып, арқасына табанын тіреп қылқындырады. Қарсыласса қыса түседі, дегеніне көнсе босата қояды. Сөйтсе ол арғы беттен қашып өтіп, осы үңгірді паналап жатқан қандас қазақ екен. «Мен аттанамын, – дейді орнынан тұра берген бейбақ. – Тұман сейілмей тұрғанда арғы жаққа өтіп алуым керек.Ондағы өмірді дұшпаныма да тілемеймін. Дүниеде адам жанынан сірне, көмпіс не бар. Әйтеуір бар айтарым қазіргі тоқтыққа масайрап кетпей, сақ болсаңдаршы! Тек осыны ескерту үшін ғана келдім. Ал, сені қыл арқанмен қылқындырғаным, әншейін бүгінгі қазақтың күш-қуатын сынау айласы еді»…

Ақтан аяғында Мұзтаудың мәңгі мұздақты үңгіріне арқан жалғап түседі. Арқан үңгірдің түбіне жетпей, тыраң асады. Тұрайын десе тайғанап тұра алмайды. Қол созым жердегі арқанның ұшына жете алмай қор болады. Жантәсілімде баяғыда жоғалып кеткен әкесінің де осы үңгірдің түбінде мұз боп қатып-семіп жатқанын көреді. «Мұз-денеге табанын тіреу керек пе, керек емес пе?» деген сұрақ сөніп бара жатқан санасына сынық инедей сәуле жүгіртеді.  «Жо-жоқ, ондай айуандыққа бармайды. Бұл жалғанда одан асқан арсыздық болар ма? Сонда не істеу керек? Ақтанның соңына шырақ алып түскен осы сұрақ миын тепкілей жөнелген. Екі құлағы шыңылдап, басы айналып, көзінің алды сансыз сары ұшқындарға толып кетті. Әлдеқандай тылсым күш орнынан жұлып алды. Енді болмаса атып жіберетіндей ракеталық шапшаңдықпен үміт арқанына арыстанша атылды. Қайран азамат-ай, сенің бойыңдағы алапат қуат, өмірге деген іңкәрлік бәрімізге дарыса қандай жақсы…».

Міне, «Мұзтау» осындай адам таңдандыратын қым-қуыт оқиғалар мен алтын арқаулы күрделі сюжеттерден  тұрады. Онда Асан шалдың «өтірігі» ғана емес, елін Алтайдан қыс болмайтын жылы жаққа көшіріп әкеткісі келген Мәметектің «ақымақтығы» да бар. Шығарманың өн бойына жылт еткен сәуле дарытқан оттай ыстық махаббат та бір желі болып тартылған. Жоғарыда айтылған, әдебиеттегі «әңгіме ішіндегі әңгіме» дегеніміздің нағыз үлгісі осы. Бәрінен бұрын, ел аман, жұрт тынышта Ақтан неге жалғыз деген сұрақ та алдан шыға береді. Қазақ әдебиетіндегі жалғыздық феноменінің осыншалықты асқақ жырлануының себебі неде? Осының бәрінің астарына кім зер салыпты? Қысқасы, «Мұзтаудың» мың қатпарлы шығарма екенін баса айтқымыз келеді. Осы шығарма арқылы шын мәнінде Оралхан Бөкейдің рухтың күштілігін жырлап, оқырманды рух еркіндігіне  тәрбиелеген қаламгер екені айқын көрінеді. «Алтайдың ақиығындай зеңгір аспанда қалықтап қайсар қылық көрсетерім бар», – деп өзі жазғанындай, қай-қай шығармасы да қайсар рухты паш етері хақ!

Иә, ол кезде орыс тілінде жазбаған жазушы бәрібір екінші сортты жазушы сияқты болғаны өтірік емес. Орыс тілі арқылы әлемдік әдебиетке шығу мүмкіндігі екінің бірінің маңдайына жазылмаған. Ал алда әлемдік деңгейге көтерілмеген жазушы күн көре алмайтын нарық заманы туып келе жатқан еді. Қазақ жазушыларының Шыңғыс Айтматовқа қызыға да қызғана қараған уақыты осы кез. Мәңгүртті бірінші Әбіш Кекілбайұлы жазды, бірақ әлемге Шыңғыс Айтматов танытты. «Зымырайды поездарды» бірінші Оралхан Бөкей жазды, бірақ оның да алдына Айтматовтың «Боранды бекеті» түсіп кетті. Көрнекті жазушымыз Мұхтар Мағауин де өз мүмкіндігін көрді, білді. Бұл тараптан Айтматовтың атына айтылған сөз жеке бастың араздығы емес, қазақ қаламгерлерінің әлем әдебиетіне шығуға дайын болғанының белгісі еді. Бүгінгі Дулат Исабековтің бұл шаруаға бел шешіп өзі кірісіп кеткені де осы сөзімізге дәлел болса керек. Алайда Оралхан Бөкей мұндай күнге жете алмай, прозашының нағыз қайрат шығарар жасында аққан жұлдыздай ақты да түсті. Ол өмірден өтерінен алты-ақ жыл бұрын жазған күнделігінде: «Тым-тым құйрық-жалсыз қалдырған жоқпысың, тәңірім», – деген екен. Меніңше, ол өз өмірін «жал-құйрығым қайда?» деп, Құдайдан сұрап алған екі періштесінің өміріне айырбастап кеткен сияқты елестейді.

Жал-құйрығың аман болсын, Ораға!

***

Оралхан Бөкей 1943 жылы 28 қыркүйекте Шыңғыстай ауылында дүниеге келіп, тағдырдың жазуымен 1993 жылы 17 мамырда Үндістан астанасы Делиде дүниеден озды. Тірі болса, биыл 75 жасқа келер еді!

«Ақ желкен» журналы, №5
Мамыр, 2018

Жүсіпбек ҚОРҒАСБЕК