1974 жылғы елді елең еткізген оқиға көпшіліктің есінен әлі кете қойған жоқ. Қазақстанда туып-өскен спортшы Тынық мұхитында кемеден секіріп кетіп, үш күн бойы суда жүзіп, жағаға аман-есен жеткен. Дәл сол кезде бұл хабарды көпшілік естімей қалғаны анық. Себебі, бәрін құпия ұстайтын құқық қорғау органдары Кеңес одағының тар қапасынан құтылғысы келген қашқын жайлы мәліметті ашық айтқызбады. Тек “Америка дауысын” тыңдаған жұрт қана спортшының әрекетіне тамсанған еді.

Сол кездің өлшемімен алсақ – қылмыскер, қазіргіше батыр деу­ге тұрарлық азаматтың есімі – Ста­нислав Курилов. Ол 1936 жы­лы Семей қаласында дүниеге кел­ген. Бала кезінен ұшы-қиыры жоқ алып мұхитта жүзуді арманда­ғанымен, анасы су айдынына мүл­де жақындатпаған. Сонда­ғысы жалғыз ұлы суға кетіп қала ма деген қорқыныш. Станислав жү­зу­ді пионерлер лагерінде үй­ренді. Тіпті, түнде балалар ұйық­тап жатқанда ай жарығымен айдында малтуды әдетке айналдырады.

Жазғы демалыстан келісімен барлық таныстарын өзен жаға­сына жинайды. Қаланың іргесінен ағып жатқан Ертіс өзенін жүзіп өтпек. Бұл – жарты километрдей қашық­тық. Жағадан алшақтай бергенде өзен арқылы жүк таси­тын пороход­тың астына түсіп кете жаздайды. Бір өлімнен аман қалған ол аяқ-қолының талғаны­на қарамастан арғы бетке жетеді. Сол сәтте көзінен ыстық жас ыршып түсті. Бұл – қуаныштың жасы. Енді оны “анасының жаны­нан шықпайтын үйкүшік” деп айту­ға кімнің дәті шыдар екен?

Кітапқа құмар бала “Остров сокровищ”, “Граф Монте-Кристо”, “Робинзон Крузо” шығармаларын бірнеше рет қайталап оқып шық­ты. Әр оқыған сайын өзін қиял-ғажайып оқиғалардың ортасында немесе естен кетпес саяхатта жүргендей сезінетін. 15 жасында үйінен қашып кетіп, өзінің алғаш­қы саяхатына – Ленинград қала­сына аттанады. Бірақ тұрақты тіркеуі болмағандықтан, оны ай­дынға жібермейді. “Мен алғаш рет теңізді көрдім. Бұл Фин шығанағы болатын. Киімшең су ішінде тұ­рып, қайтып ораламын деп өз-өзі­ме уәде бердім”, – деп кейін есіне алған екен.

Станиславты мектеп бітір­ген­нен кейін теңізшілер даярлайтын училищеге қабылдамай қояды. Бас­ты себеп – көзінің нашар көре­тіндігі. Қанша тырысқаны­мен, медициналық комиссиядан өте алмайды. Теңіз туралы арманы тұманға айнала бастаған сәтте біреулерден мұхиттанушы ма­ман­ды­ғына түсу үшін көздің өткірлігі міндет емес екенін естиді де, сон­да барады. Ленинградтағы гид­рометеорологиялық институтта Анатолий Майер есімді зертхана меңгерушісімен танысып, одан су астында жүзу туралы сұрай бас­тайды. Майер студенттерге кез келген қиын жағдайдан шығудың жолдарын көрсетеді. “Қиын сәтте ойлануға уақыт болмайды, тез ше­шім қабылдау керек. Әйтпесе теңіздің маңайына да жолама”, – деп ескерткені Станиславтың жа­дында мәңгілік сақталып қалады.

Майерды шәкірттерімен бірге атақты Жак-Ив Кустоның өзі Туниске зерттеу жұмыстарын бір­ге жүргізуге шақырады. Болашақ мұхит зерттеушілері үшін бұдан асқан бақыт болсын ба? Алайда, Куриловтың әпкесі үнді азама­ты­на тұрмысқа шығып, Канадаға кө­шіп кеткендіктен, яғни шетелде туысы тұратындықтан оған шека­ра­дан шығуға рұқсат берілмейді.

Осы оқиғадан кейін оның саяси жүйеге деген өкпесі қара қазан­дай болады. Қайтсе де шекара асу­дың қамын ойластыра бастай­ды. Дінге бет бұрып, иога­мен де айналысады. Иога жатты­ғулары оған еш қиындық тудыр­майды. Се­бебі, Қазақстанда мектепте оқып жүргенде спорт­тық гимнастика­дан құрама командаға алынып, бірнеше жарысқа қатыс­қан. Ал­ғаш­қы дене шынықтыру пәніндегі оқиға әлі есінде. Турник­ке тарты­ла алмағаны үшін бала­лар мазақ­тап, жаттықтырушы мұны қызға теңеген еді. Намыс­тан жарылып кете жаздаған. Станислав әлгі жат­тықтырушы­мен жеті жылдан кейін қайта кез­де­седі. Бұл жолы жаттығу залын­да емес, үлкен жарыста. Курилов жеңіс тұғырына көтеріледі, ал жат­тықтырушы тө­решілер қатарын­да оған қызыға қарап тұрған еді.

1974 жылдың қарашасында жергілікті газеттердің бірінен “Ле­нинградтықтар! Егер демалыста­ры­ңыз қысқа сәйкес келіп қалса, саяхат бюросы сіздерді экваторға шақырады. Аязды қыс мезгілінен шуақты жазға саяхаттап қайта­сыздар” деген хабарландыруды көзі шалып қалады. Кеңес ода­ғын­дағы ең үлкен кемелердің бірі­мен 20 күн бойы Тынық мұхитын­да саяхаттаудың тағы бір тиімді тұсы – ешбір елдің шекарасына кірмейтіндіктен виза алудың қа­жеті жоқ. Курилов тар қапастан қашып шығу үшін ең оңтайлы мүм­кіндік туғанын түсінді де, дайын­дық шараларына кірісіп кетті.

Барлық достарымен қоштасып шықты. Бірақ бұл сапардан қайтып оралмауы мүмкін екенін айтпады. Кемеге міну үшін Ленинградтан Владивостокқа ұшақ­пен жетті. Саяхатшылардың көңілі шат. Адамдар бейне бір темір тордан бүгін ғана босап шыққандай өздерін еркін сезінеді. Қолдарында бокал толы шарап, музыканың ырғағымен би билеп жүр. Күннің көзіне қыздырынып жатқандар да бар. Ал Курилов болса кеменің қандай бағытпен жүретінін анықтау үшін карта із­деу­мен әлек. Барлық аялдама­лар көрсетілген карта үшінші күн де­генде ғана қолына түсті. Қарап отырып, кеменің жағаға ең жақын өтетін тұсы Сиаргао аралы екенін аң­ғарып, сол жерде секіруді ұй­ғарды.

“Жолы болғыш жігіттің жеңгесі шығар алдынан” демекші, түнгі ас­панға қарап, қашу жоспарын ой­ланып тұрған сәтте жанына жүзі жылы бейтаныс әйел келіп қосы­лады. Не қарап тұрғанын сұраған оған Курилов: “Аспаннан өзімнің бақыт жұлдызымды іздеп тұрмын, таба алар емеспін”, – деп қысқа ғана қайырады. Бейтаныс әйел астроном екен, ол Станиславқа жұл­дыздардың орналасуы, адас­пау үшін қайсысына қарап бағыт ұстау керектігін үйретеді.

Суға секіретін күні ол түскі асқа бармады, себебі, суда ұзақ жүзер алдында асқазан бос болуы ке­рек. Кешке қарай сөмкесіне керек-жарақтарын салып, жасы­рып қойды. Қас қарая бәрі би кешіне кетті. Алайда, бұл секір­мек бол­ған басты палубада үш матрос отыр. Уақыт тоқтар емес. Кеме арал­дан ақырын жылжып алыс­тап бара­ды. Ақыры матрос­тар­дың екеуі кетіп, үшіншісі теріс қа­рап отыр­ған сәтте Станислав су­ға күмп етті. Ешкім аңғарған да жоқ.

Кеме алыстап кеткенше су астында бола тұруға тырысты, тек демі таусыла бастаған кезде ғана шықты. Керек емес-ау деген сөмке мен орамалды лақтырып жіберіп, арал жаққа қарай жүзе бастады. Бұл шамамен кешкі сегіз­дердің кезі болатын. Осы­лай­­ша, алып мұхитта жалғыз өзі қал­ды. Қанша қараса да, арал көз ұшына ілінер емес. Кеменің жары­ғы көрінбей кеткен соң бағытынан да жаңыла бастағандай. Аспанға қарап еді, қою қара бұлт торлап алған. Біраздан кейін бойын үрей билей бастады. Жүрек соғысы жиілегендей.

Таңға жақын ақырындап бұлт­тар сейіліп, жарқырап жұлдыздар көрінді. Бағытын анықтап алған Курилов тағы жүзе бастады. Қанша уақыт өткені белгісіз, қол-аяғы талған кезде бірақ тоқтады. Қарманатын бірдеңе іздеп еді, қолына ештеңе ілікпеді. Бұл кезде ағараңдап таң да атқан. Күн шыққан соң қорқынышы да сейіл­гендей. Бірақ жердің көріне­тін түрі жоқ. Аяғы талса, салмақ­ты қо­лына салып, қолы талса шалқа­лап жатып жүзеді.

Күн қызарып барып, тағы да ұясына қонды. Көзге түртсе көргі­сіз қою қараңғылық. Бір кезде су бетінде ұсақ жарықтар пайда болды. Бастапқыда мұны жаға­лаудағы электр шамдарының сумен шағылысуы шығар деп қуа­нып кеткен. Алайда, жарық ша­шып келе жатқан физалия меду­за­­лары екенін білгенде көңілі құла­зып сала берді. Бұл – улы медуза. Тиген жерін күйдіріп, сал қылып тастайды. Мұны жақсы білетін Станислав жарықты айна­лып жүзіп өтті. Үшінші күн дегенде алыстан келе жатқан кемені көзі шалды. Бұдан асқан қандай сый керек? Қолын бұлғап, бар дау­сымен айғайға басқанымен, ба­лықшылардың кемесі жанынан баяу жылжып өте шықты. Ешкім аңғармағандай.

Аяқтың сіңірі жиі-жиі тартыла бастады. Қолы да әбден талды. Әрі қарай жүзуге еш дәрмені жоқ екенін сезді. Тағдырдың басқа жазғаны – мұхитта өлу шығар, оған да мойынсұнғандай. Шалқа­сы­нан жатып, көзін тас қылып жұмып алды. Бас еркі мұхиттың толқындарында. Су түбіне әкете ме, әлде жыртқыш балықтардың біріне жем қыла ма? Мүмкін, жағаға алып шығар? Осылай ойға беріліп жатып есінен танып қал­ды. Қанша уақыт өткені белгісіз. Денесін құмырсқалар шаққанда барып есін жинады. Жан-жағына қараса, жағалауда жатыр екен. Тұрайын десе, аяғы ұстамайды.

Мұны жағада жүрген балалар байқап қалып, үлкендерді шақы­рады. Өзге планетадан келген адам көргендей бәрі аң-таң. Бұл мұхитты меңзеп, жүзіп келгенін қолымен ербеңдетіп көрсеткен болды. Қуанышына орай, арал тұрғындарының арасында аздап ағылшынша білетіндер бар екен. Кемеден секіріп кеткенін айтса, бәрі аң-таң. “Өлгің келген шығар”, – деді біреуі. Жоқ. Өлім үшін емес, жаңа, еркін өмір үшін үш күн бойы арпалысқанын ол еш бүкпесіз айтып берді.

Арал тұрғындары қонақжай­лық танытып, мұны үйлеріне алып кеткісі келген. Бірақ қайдан естігені белгісіз жергілікті тәртіп сақшылары жетіп келіп, ай-шайға қарамастан, түрмеге апарып бірақ тоғытты. Бастысы жататын орын, ішетін тамақ берді. Дәл қазір одан басқаның қажеті де шамалы. Түрмеде жарты жылын өткізді. Осы уақыт аралығында Филип­пин билігі Куриловтың кім екенін тексерді. Бірнеше рет тергеді. Ақыры Кеңес одағының жансызы емес екені анықталған соң ғана бостандыққа жіберді.
Канадада әпкесі тұратынын айтқан соң оны Солтүстік Амери­каға жөнелтті. Сол елде 12 жыл тұрғаннан кейін Израильге қоныс аударып, отбасын құрды. Хайфа қаласындағы институтқа мұхит­танушы болып жұмысқа орна­ласты. Дәл сол уақытта сатқын­дығы үшін оны Кеңес одағы 10 жылға сырттай соттап жіберген болатын.
Станислав Курилов тамақсыз, сусыз ашық мұхитта өткізген үш күн өмірі туралы кітап жазып шы­ғарды. Кезінде қиял-ғажайып оқи­ғаларды жаны жақсы көретін оның басынан кешкені де бәзбі­реу­лерге адам сенгісіз ертегідей көрінуі мүмкін. Бірақ бұл шын­дық еді.

Алып империяны тар көріп, тас қамалды бұзып шыққан батыр 1998 жылы дүние салды. Өлімі де сол судан келді. Балықшылар­дың құрған ауына оратылып қал­ған ол скафандрдағы ауа бітіп, су бетіне әзер шығады. Алайда, арада екі күн өткен соң ереже бойынша тыйым салынғанына қарамастан, қайтадан су түбіне сүңгиді. Бұл соңғы сапары еді, жүрегі соғуын мәңгілікке тоқтата­ды. Мәйіті Ие­ру­салимдегі құр­метті орындар­дың бірі – тамп­лиер рыцарьларына арналған зиратқа жерленді.

Ербақыт АМАНТАЙҰЛЫ, “Soltústik Qazaqstan”.
СУРЕТТЕ: С.Курилов (оң жақта)