Байсын дәстүрі қалай «басмашылар күйіне» айналды?

Оңтүстік өңірінен шыққан мырза толғау күйдің бір заңғары – Оразбек Сәрсеновтің есімі жалпы жұртқа кең танымал болмағанымен, кәсіби күйшіл қауымға жақсы таныс. Оның тартқан күйлері сирек болса да Қазақ радиосынан беріліп тұрады, күйші шығармашылығына арналған радиоочерктер де бар. Бірсыпыра туындылары күй фонотекаларында тіркеулі, дәстүрлі аспаптық туындылар антологиясына шығуы да жоспарлануда. Ал осы О.Сәрсеновтің күй мұрасын қай мектепке жатқызамыз?

Мақсат Мұхитденов

Өз сазы, өз мақамы бар арналы дария 

Қазақтың күй өнері белгілі бір қалыптасқан орындаушылық мәнерге байланысты дамитыны, соған орай аймақтық дәстүр-салты бар мектеп түзетіні белгілі жайт. Домбыра күйлері табиғатына қарай Батыс Қазақстан (Атырау-Орал), Маңғыстау, Сыр-Жиделібайсын, Жетісу, Қаратау, Сарыарқа, Шығыс Қазақстан болып жеті мектепке бөлінеді. «Бөлінеді» деудің өзі – шартты ұғым, себебі қазақы күй толғау – әуелден әуезі біртұтас дүние. Бұл анықтаманы «арғы асылы бірегей түркілік сарынның ғасырлар бойы заманына сай байырғы ырғақ пен сұлу сазға шомылып кемелденгені, сөйтіп, ауызша дамыған аспаптық мәдениетіміздің сахарадағы сан алуан саздық келісімді бойына сіңіргені» деп ұққанымыз дұрыс.

«Күйшіліктің мектеби анықтамасы қазіргі оқыту жүйесіне байланысты туындаған әдістеме» деген кісі қателеспек, себебі дәстүрлі танымның тамыры тереңде, ата-бабамыз қазақ даласында сайран салған сал-сері, әнші-күйшінің қай елдің кісісі екенін домбыра алып «әу» дегенінен, екі ішекті бір қаққанынан таныған. Яғни қазақтың күй қазынасының кәсіби түрде түзілуі ХVIII-ХIХ ғасырларда-ақ жүзеге асқаны баршаға аян.

Аталған күйшілік мектептердің ішінде, өкінішке қарай, біртұтас «Оңтүстік күйшілік мектебі» деген сөз кездеспейді. Оның орнына көбінесе «Қаратау күйшілік мектебі» жүреді. Ал енді «Әзіреті Қаратау», «Кие қонған сырлы Созақ» деп ел ішінде аты ардақталатын осынау өлкенің жағырапиясы жалпақ оңтүстікке келе бермейді, себебі ол – Қаратаудың шоқы-сілемдерінің күнесі емес, теріскейін жайлаған ел. Созақ – Мойынқұмның жалын кеше, Жетіқоңыр даласы арқылы Сарыарқаға иек артады, сондықтан ел ішінде оны «Сарыарқаның Өрқақпасы» дейді. Қаратаудағы әмбе күйшіліктің алды-артындағы шежіреде арқаның шүйгін өнері басымырақ, қобызшылық салт – Ықыластан (Ықылас Дүкенұлы – Қарағанды облысы, Жаңаарқа ауданының тумасы), домбырашылық жол берісі – Арғын Дайрабай, Сайдалы Сары Тоқадан, әрісі – Итаяқ, Тәттімбеттерден бастау алады.

Осы себептен болар, қазіргі оңтүстік өлкенің күнгей тұсында Қаратау шертпелері етене сіңе қоймағаны аңғарылады, оның есесіне жергілікті өнерпаздар Жиделібайсын, Сыр дәстүріне жүрдек келеді. Оңтүстік күйшілерінің сарыны көбінесе Әлшекей, Қазанғап үлгісіне бейімделе бітеді, төкпелей, желдірмелете толғауға әуес. Жалпы «шертпе мектебін жатырқамайды» дегеннің өзінде оңтүстіктің күнгейіндегі елдің атадан

дарыған өзіндік төл мақамы бар, әлбетте, салыстыра келсек, Қаратаудағы күйшіліктен алабөлек арна екені бірден аңдалады.

Оңтүстік күйлері, әсіресе Қызылқұм даласын мекендеген қалың жұрттың ән-күйі, іргелес Мырзашөл, Тамды, Жызақ топырағында өніп-өскен жұрттың өнері – өз мақамы, өз сазы қалыптасқан дариялы бір қазына. Бұл жөнінде айтылған, жазылған зерттеулер де баршылық, әсіресе Рахманқұл Бердібай, Ақселеу Сейдімбек, Ілия Жақанов, Берік Жүсіпов сияқты ғалымдар бұл аймақтағы домбырашылық өнердің ырғын екенін және арғы тарихы Алтын Орда заманынан сыр тартатынын кезінде қамшымен нұсқағандай атап-атап жазған еді. Фольклортанушы Б.Жүсіпов: «Сыр бойы күйшілерінің шығармашылығы – музыкатанудағы тың арна. Ұмыт болу қаупі төнген заманда қайта түлеген Сыр күйінің қазақ әлеуметінің әлі талай кәдесіне жарары сөзсіз», – деп жазады (Жүсіпов Б. Жиделібайсын күйлері. Оқу құралы. Алматы. «Ғылым». 2000 жыл. 14-бет).

Сыр бойы күйшілік мектебінің бір сағасы – Қызылқұм домбырашылық үлгісі туралы алғаш қалам тербеген осы Б.Жүсіпов еді. «Жиделібайсын күйлері» атты кезінде қазақтың күй өнерінде сенсация тудырған осы ғылыми еңбектің руханиятымызға қозғау салар серпіні әлі күнге өте өзекті, себебі бұл – ұлыстық дәуірдің тарихы. Сондықтан болашақта аталмыш зерттеудің жалғасы да болары сөзсіз.

Әйтсе де бұл аймақтағы мәнер қазіргі кезеңдегі ғылыми көзқарастарға сай «Шығыс Қазақстан күйшілік мектебі», «Батыс Қазақстан күйшілік мектебі» дегендей көшелі жолға түсе қоймаған. Осының мінәйі себебі қандай? Алаңды қауым, алқалы ұлыс қонған осынау өлкеде күй өнерінің тарихи дамуы көмескі тарта бастаған ба? Әлде домбырашылықтың кәсіби-дәстүрлі жолы үзілуге бет түзеп, заманы келген соң табиғи үдерісі тоқтаған ба? Төменде осы сұрақтарға жауап іздеуге талап етпекпіз. Әуелі ұлыс шежіресіне, ел мен жер тарихына қысқаша шолу жасалық.

Өзбек пен қазақтың бауыры ажырамаған кез еді...

Қызылқұм – Кіндік Азияның ең ұлық даласы, ол Әмудария мен Сырдарияның ортасындағы шөлейт алапта орналасқан, қазіргі Өзбекстан, Қазақстан, Түркіменстан мемлекеттерінің аумағына ортақ өлке. XVIII ғасырдан XX ғасырдың басына дейін бұл өлке Қоқан мемлекетіне қарады. Заманында Қоқан қазіргі Өзбекстан, Тәжікстан, Қашғар, Қырғызстанды біріктірген алып жұмхрият болды (Қоқаннан бөлек өз егемендіктері бар Бұқар әмірлігі мен Хиуа мемлекеті де қатар өмір сүрді, әрегідік шарпысқаны болғанмен бұлардың өзара саясаты мен мәдениеті ортақ еді. Ал Қазақ хандығы бұл ғасырларда өз билігінен айрылып, отаршылық қамытын кигені тарихтан аян). XIX ғасырдың соңғы ширегінде Қоқанды ақ патша жаулап алды да, атын «Орыс империясының Түркістан генерал-губернаторлығы» деп өзгертті, орталығы Ферғана аңғарындағы Қоқан қаласы болды. Кейіннен Хиуаға қарасты Сыр бойындағы елді Орынбор генерал-губернаторы В.А.Перовский шапты, артынша Ақмешіт пен Ташкентті генерал П.М.Кауфман басып алды. Оңтүстік өңірге, қазіргі Шымкент қаласы мен оның күнгейіндегі Қызылқұмға қарайтын жерлерге генерал Черняев әмір жүргізді де, «Орыс Түркістанының»

астанасы етіп ежелгі Ташкент шәрін (бүгінгі Өзбекстан астанасы) бекітті. 1917-1918 жылдарда Ресейдегі қазан төңкерісінен соң Қоқан хандығы қайта бас көтерді, жас өкімет «Түркістан мұхтарияты» (автономия) болып аталды, оның басында Түркістан көсемі – Мұстафа Шоқай болды.

Алайда бұл қуаныш ұзаққа созылмады, қанды қылышын сүйрете келген большевиктер Түркістан мұхтариятын қанға бөктіріп, орнына өз режимін орнатты. Кеңес өкіметі кіндігі бір бауырлас ұлыстарды күшпен ажыратты, ұсақ автономияларға бөлшектеді, Сыр мен Әмуді тел емген ортаазиялық жұрт ендігі жерде жасанды шекарасы бар ұсақ дәулеттерге, автономиялы республикаларға, округтерге бөлініп, шашырап кетті. Қоқан, Хиуа дәуіріндегі Қазақ елінің басына түскен салық ауыртпашылығы, көшпелі мен отырықшы арасындағы қақтығыстар бөлек әңгіме. Алайда ат құйрығын кесіскен жерлері жоқ. Тарихи қайшылығы мен саяси тартысына қарамастан осынау түркі тамырлас Орта Азия халықтары белгілі бір саяси-әкімшілік, ғылыми-мәдени және діни руханият ошағында әрдайым ымыралы болып келді.

Генерал П.М.Кауфман жорығында оның әскери капельмейстері болған Август Эйхгорн кәсіби өнертанушы ретінде Түркістан өңірінің мәдениетін, өнерін көп зерттеді, ән-күйлерді нотаға жазды, жергілікті халықтың тұрмыс-тіршілігі туралы жазбалар қалдырды. Түркістан өлкесінде 13 жыл өмір сүрген оның арқасында қазақтың аспаптық музыкасы әлем назарына алғаш рет іліккенін айту парыз. Оның «Песни и напевы Центральной Азии» атты этнографиялық альбомы екі бөлімнен тұрады, біріншісі «Киргизы», екіншісі «Музыка узбеков» деп аталады. Өзбекстандағы, Қазақстанның оңтүстігіндегі және Сыр бойындағы қазақтардың өнеріне Эйхгорнның берген бағасы жоғары, бұл жөнінде ол: «В смысле музыкального благородства, народной теплоты, душевного содержания и самобытной силы здоровья казахская музыка превосходит музыку других народов», – деп тамсанған.

Тағы бір жазбасында мынадай сөздер өрілген: «...киргизские песни с их силой и полнозвучностью, с душой и чувством, заставили меня воскликнуть: «Да! Это – истинная, настоящая музыка, которая действительно дарит человеческому сердцу утешение и удовлетворение! И даже теперь, когда я пишу этот очерк, после истекшего десятка лет... звучат во мне постоянно с той же красотой и с той же прелестью эти песни степей, являющиеся символом чистейшего стремления и неподдельного искания звуков из той сферы, которая носит название музыки! Эти песни, с нашей стороны, полностью заслуживают достойного к ним уважения и справедливого отношения!» (Т.М.Джани-заде. Музыкальная культура Русского Туркестана. Книга-каталог (по материалам музыкально-этнографического собрания Августа Эйхгорна, военного капельмейстера в Ташкенте (1870-1883 гг.). Москва, 2013. 25-стр.).

А.Эйхгорн өмір сүрген заманда өзбек пен қазақтың бауыры ажырамаған еді. Дешті-Қыпшақ заманынан бері қазіргі Өзбекстан мен Қазақстанда тең өмір кешіп келе жатқан ірі тайпалар – үйсін, жалайыр, алшын, қият, керей, арғын, тарақты, найман, қыпшақ, қанжығалы, қоңырат, қаңлы, керейіт, меркіт, тама, табын, рамадан, маңғыт, таңғыт, қатаған, кенегес, қоралас, хангелді,

құлан (қыпшақ), құрама, шанышқылы, киікші, қырықсадақ (қырықмылтық) және қазаққа сіңген қырғыз, қалмақтың аздаған әулеттері де болды. Бұлардың алтын бесігі – Сыр мен Әму, Қызылқұмның апайтөс даласы. Өзбекстандағы қазақтың қасиетті жерлері – Самарқандағы Жалаңтөс батыр құлпытасы, Ташкендегі Төле би кесенесі, Бұхараның Нұрата жеріндегі Әйтеке би зираты, бұлардан бөлек Шымыр ата, Жыланды ата, Жалаңаш әулие, Шопан ата, Сүйел ата, Көктерек әулие, Бабай шертер, Құс қонбас әулие, Зәркет баба, Ақсақ ата, Нұреке әулие, Былғары ата, Көктілек ата, Көктонды ата, Құдайберген ата, Еңсе әулие сияқты ортақ тәуетерлеріміз бар. Өзбекстан ішіндегі қазақ рулары атақоныс ретінде қосөзен – Әмудария мен Сырдарияны ежелден қыстаған жұрт, ұлт ретінде қазіргі өзбек құрамына ассимиляцияланбаған.

Өзбекстанда осы күні өздерін ресми түрде өзбек ұлтына жатқызатын қазаққа туыс екі ірі «көшпелі өзбек» тайпасы бар, олар – қоңыраттар мен лақайлар. Лақайдың тілі, өнері бөлектеу, қазаққа етене жақыны – қоңыраттар. Қазіргі Өзбекстанда тұратын қоңыраттар «диаспора» емес, автохтонды ұлт, яғни тарихи отаны, жері бар жергілікті халық болып саналады. Олар 1930 жылы қазіргі Өзбек мемлекеті ту көтергенде санаққа жеке субэтнос ретінде тіркелген. Өзбек қоңыраттары Боқтаңбалы, Айынлы, Қостаңбалы, Қанжығалы, Төртуыл деп бес атаға бөлінеді, олар бүгінгі қарақалпақ, қазақ қоңыраттарымен аталас. Бұлар Өзбекстанның барлық аймақтарында дерлік кездеседі, дегенмен тарихи отаны – ежелгі Жиделібайсын жері. Байсынға қарасты негізгі жерлер – Қашқадария, Сұрхандария аймақтары.

Өзбек қоңыраттары бүгінге дейін өзіндік дербес этностық қасиеттерін сақтаған, жартылай көшпелі өмір сүреді, көкпар тартады, домбыра шертеді, жыр айтады. Мыңжылдық тарихы бар «Алпамыс батыр» дастанын кие тұтады. Өзбек қоңыраттарының домбырашылығы да жақсы дамыған, байсын күйшілік нақышы қалыптасқан, өзіндік шерту мәнері бар. Ұлы даланың көшпелі қазақ пен өзбекке ортақ байырғы сарыны бұзылмаған. Байсын дәстүрі мектебі жағынан қазақ, қарақалпақ, түркімен күйлеріне жақын келеді, тек көне хорезмдік мәдениет ықпалынан пайда болған қайырымдардың акценті ерекшелеп тұратыны бар. Енді осы жөнінде сөз жалғалық.

Қазақстанда – тыйылды, Өзбекстанда – өркендеді

Қоңыраттар – өзбек музыкасы мәдениетіндегі «қунғироти» деген аспаптық-музыкалық жанрдың басиесі. Өзбек музыкасының білгірі Файзолла Кароматов зерттеулерінде қоңырат күйлерінің ерекше стилі бар екенін атап өтеді, бөлек аспаптық жанр ретінде қалыптасқанын жазады: «Особое внимание привлекают такие домбровые пьесы, как «Қунгироти» («Конгратская»), «Лакай» («Лакайская») и другие. Уже названия этих пьес и широкая их популярность в местностях, где проживают конграты, лакай и др., по имени которых названы пьесы, указывают на принадлежность этих мелодий тому или иному роду или племени» (Кароматов Ф. Узбекская домбровая музыка. Госполитиздат УзССР, Ташкент. 1962. 14-стр).

Ф.Кароматовтың «Узбекская домбровая музыка» атты кітабына Байсын аймағында тұратын күйшілерден көптараулы «Қунғироти», «Қунғироти сает» (саят, аңшылық), «Қунғирот куй», «Қунғирот чертиш», «Қара Қунғироти»

деген күйлерді кіргізеді, сонымен қатар Байсынның дәулескер күйшілері ретінде Шәді Әлимардановты, Мұсылманқұл Алтиевті, Жорақұл Данияровты, Тұрсын Абыройовты, Нарша Баратовты атап өтеді. Әсіресе Шәді күйші туралы ілтипатпен мынадай пікір айтады: «Трудно назвать человека, который не знал бы в колхозе «Ғалаба» Сарыассийского района Сурхандарьинской области, прекрасного домбриста, старейшего чабана Шоди-ата Алимарданова. Его хорошо знают и в других местностях этого района. Прославленному домбристу в 1956 году, в год прибывания нашей экспедиции исполнилось 68 лет. Несмотря на преклонный возраст, он прекрасно владел домброй и мастерски исполнял традиционные пастушеские домбровые пьесы, составлявшие с детских лет его «репертуар». Односельчане слушали Алимарданова затаив дыхание, стремясь овладеть «секретом» его исполнительского мастерства» (Кароматов Ф. Узбекская домбровая музыка. Госполитиздат УзССР, Ташкент. 1962. 5-стр).

Өзбек қоңыраттарының домбырасында перне болмайды, «Алпамыс батырды» жырлайтын бахшылары (жыршылары) домбыраны «саз» деп те атайды. Күйлерінің құрылысында қазақы буындық, сағалық форма сақталған, күйді шертіп те, толғап та тарта береді. Шертпе күйлерді «ғариби чертиш», «бойымча чертиш» деп екі үлгіге бөледі. Бұдан басқа «довра чертиш» деген де күй үлгісі бар, ол – күлдіргі мінездегі (юмореска) қолды ойната шертетін елтімелі шығарма. Төкпе күйлердің бір парасы – жыр күйлер, оны «достон күй» деп атайды, яғни дастан айтардың алдында бақшы тартатын қаратпа күйлер топтамасы. Ал толғау күйді «домбыра күй» деп тараулатып тарта береді. Бұлардан басқа би күйлерінің де сан түрлі үлгілері сақталған. Ал енді осы үлгілердің бәрін бір жанрға біріктіре келе жалпылама «Қунғироти», «Қунғирот куй» деп атайды.

ХIХ ғасырдың ортасы, ХХ ғасырдың басында Жиделібайсыннан бастау алатын «қоңырат күйлері» қазіргі Қызылорда, Түркістан облыстарында тұратын қазақтардың, Әму сағасын жайлаған қарақалпақтардың да ортақ

музыкалық мұрасы болып саналды. Себебі бұл сартауыл сазымен былғанбаған, сағасы кемел, қағысы тепкінді, нағыз ежелгі көшпелілердің мұрасы еді. Қарақалпақ күйшілерінде «қоңырати күйлер» ізі әлі сарқылмаған, олар домбыра мен дутарда тең тарта береді. Алайда концерттерде атын атап орындау мәселесі қиындап кеткенге ұқсайды. Себебі қарақалпақ күйшілік дәстүрінде түрікмен, ноғай сарыны үдемелі. Жиделібайсындық «қоңырат күйлерінің» қазақ арасында тыйылуы қазан төңкерісінен кейін басталды, кеңес өкіметінің саяси пәрмені оны «басмашылардың күйі» деп айыптады, ілуде бір қайырмасын шерткендерді аямады, атты, асты, итжеккенге айдап отырды. Сөйтіп, өткен ғасырдың 30-жылдар мұғдарында қосөзеннің домбырада сөйлеген ұлы сарыны қазақ жерінде өмір сүруін мүлде тоқтатты.

«Қоңырати» үлгісінде күй шертіп өткен соңғы өнерпаз – Әлшекей Бектібайұлы (1847-1932). Өнерлілер арасында «қоңырати күй» деген аты да жойылды, кейінгі ұрпақтың санасында сарғайған естеліктер бар екені рас, бірақ оны қоғамдап зерттеушілер де болмады. Ендігі жерде кеңес идеологиясы өзбек пен қазақтың аспаптық өнерін бөле зерттеуді қолға алды. Тек А.Затаевич қана осы өлкедегі қоңыраттардың ән-күйлерінің ерекшелігін сипаттаған жазбалар қалдырды. Затаевичке Хиуа жеріндегі қоңырат әндерін орындаған қазақ театрының атасы, халық арасында «Нарком» атанған Темірбек Жүргенов болатын. Затаевич бұл жөнінде: «Т.Жургенов – интеллигентный и серьезный молодой казах, основательнейший знаток сырдарьинских песен, давший мне чрезвычайно ценные сообщения песен Конратовского рода, происходящего из Хивы. К сожалению, несмотря на все мои старания, мне не довелось более исчерпывающе использовать широкую осведомленность этого лица в старинном песенном творчестве его Родины».

Ал енді Өзбекстанда керісінше жағдай етек алды. Жиделібайсын жерінің күйшілік өнері дами түсті. Өзбектің домбырашылық өнері өзбек музыкасының жаңа тарихына «Қоңырат күйлері» деген атпен кірді. Қоңырат күйлері тақырыбына симфониялық, камералық шығармалар да жазылды. Жаңа дәуірде егемен ел болған Өзбекстан мемлекеті Сұрхан жазирасының мәдени мұрасын дамытуға күш-жігерін аямады. 2011 жылы Байсын өлкесіндегі қоңыраттардың жыры мен күйі «адамзаттың ауызша дамыған және материалдық емес құндылықтары» ретінде танылып, ЮНЕСКО тізіміне енді.

Күнгей күйлерінің ахуалы нешік?

Өзбекстан мен Қазақстанды біріктіретін апайтөс шөлді аймақ – Қызылқұм – Сыр мен Әмудың ортасында жатыр, көлемі 300 мың шаршы шақырым. Бұл өңір күйшілерінен бізге Қоңырат Әлшекей (1847-1932), Жанғабылұлы Ақбала (1894-1945), Құрақұлы Досжан (1877-1947) секілді айтулы дарын иелерінің аты мәлім, олардың өнерін алғандардан Әйтпенов Қайыпназарды (1900-1993), Қасымбеков Балғынбайды (1902-1976), Сәрсенов Оразбекті (1923-1969), Ақылбеков Шағдарды (1939-2015) атауға болады. Бұлардан бөлек Қалдарбек, Керімбек, Әлімбек, Елемес сияқты дәулескер күйшілер де өз өнерімен елге танымал. Кеңес заманында осы өңірге арналған белгілі туындылардан дауылпаз домбырашы Шәміл Әбілтайдың «Қыдыр кезген Қызылқұм» күй-толғауын, дарынды композитор Мәкәлім Қойшыбаевтың «Қызылқұм» атты симфониялық поэмасын білеміз. Қазір әйгілі күйші Бөрі Иса да осы өңірдің дәстүрлі домбыра өнерінің дамуына аянбай еңбек етіп жүр.

Қызылқұм өлкесі күйшілерінің кейінгі буыны – кәсіби білім алған музыканттар, жалпыға ортақ сауатпен сусындаған оркестранттар, сондықтан оларды жергілікті күйшілік мектептің өкілдері, яки жалғастырушылары деп тану қиынның қиыны. Дей тұрғанмен, республикаға аты шықпағанымен, өнеріне өлке жұртшылығы тәнті дала домбырашылары да кездеседі, әлбетте, оларды кешегі ұлы арнаның сарқыны емес деп айта алмаймыз. Мырзашөл аймағында әншілік-термешілік өнер өте белсенді, олар дәстүрлі жолмен белгілі деңгейде домбырашылыққа өз мақамын қондырып отырады, сөйтеді де, атадан қалған сазды там-тұмдап болса да сақтайды. Мысалы, композитор Бөрі Исаның күйлерінде оркестрлік ұран, заманауи пафос көп болғанымен, қоғамдай алғанда Мырзашөл-Қызылқұм өлкесіне ғана тән эпикалық сарын есіп тұратыны назар аудартады. Әрине, аспаптық, оркестрлік мәдениетте өз орны бар кәсіби музыканттың көзқарасы үнемі дәстүрлі бағытты күйттемейтіні белгілі. Солай бола тұра оның туындыларынан топырақ реңкі, жусан бозғылы елес береді.

Әрине, кезінде дүр дәстүрі алашқа әйгілі болған Қызылқұм күйшілерінің байырғы домбыра тартысының ізі мүлде жоғалып кеттті деп кесіп айту ауыр, солай десек те салтанаты, салты сақталған мектебі бар деп тану да қиын. Кейінгі домбырашы қауым ежелгі «Қоңырат күйлері» тарихынан мүлде бейхабар, тіпті Әлшекейді жүйелей, тараулата тартатындар да сиреген. Буынсыз күйші Шағдар Ақылбеков қайтқаннан кейін аты мұқым Жиделібайсынның қазағы мен өзбегіне әйгілі болған Ақбала абызды толғайтындар да азайып барады. Өнертанушы, PhD докторы Мүсілім Әмзеұлының «Қазақтың дәстүрлі 1000 күйі» антологиясының құрастырылуына байланысты берген сұхбатында осы мәселе қозғалады. Жалпы күнгей күйлерінің ахуалы туралы ол мынадай пікір айтады: «Сыр өңірі күйшілік мектебінің өнері насихаттала бастағанына оншақты жылдың көлемі болса да 4 табаққа 98 күй енген, алғаш өзге күйшілік мектептермен тең тұрғыда жарық көруіне қал-қадарымша көмектестім. Өкінішке қарай,

Оңтүстікте күй өнері зерттеліп, кітап болып шыққан емес... Шымкентте тұратын күйші Шағдар Ақылбековтің оншақты күйін жазып алған едім. Алайда ол шығармалар Сыр өңірінің күйшілік мектебіне өте жақын болғандықтан, Қаратау өңірі күйшілік мектебіне қосуға келмеді» («Оңтүстік Қазақстан» газеті. 08.12.2011).

Қазақ радиосының алтын қорында сақталған күйлердің ішінде көне Байсын күйлерінің сазын, Қызылқұмның байсал сарынын еске түсіретіні – осы мақаланы жазуға себеп болған марқұм Оразбек Сәрсеновтің шертісі. Оразбектің сазгерлік, күйшілік өресі биік жаратылған, шерту мәнері таныған кісіге алыстағы Әлшекейден хабар беретіндей көсем. Әрине, қазіргі кезде аймақтық күйшілік мектептер дамыған заман, той-салтанаттың сәні – оркестр, эстрада... Дегенмен Оразбек сияқты бір өлкенің мұрасын қапысыз алып қалған домбырашыны тыңдағанда санадан өше бастаған ұшқын қайта лаулағандай әсерде қаламыз, бабаларымыздың тобылғы қамшысын иіскегендей толғанысқа түсеміз. Бір жағынан, қуанамыз, екінші жағынан, осынау арналы мақамды қазіргі өнертанымдағы жіктеу аясымен қай мектепке жатқызарымызды білмей, қорқып, пұшайман жағдай кешетініміз тағы бар. Қасиетті Қызылқұмды кім жайламады, қазақтың ет жақын емшектестері – түрікмен, өзбек, қырғыз, қарақалпақтың көкпары да, толағай тойы да, топырақты өлімі де бір болған сонау алыс тарих есімізге түседі. Ғасырлар жамалынан көктей өтіп тірі қалған осынау күйлерді тыңдаудан әсте жалықпайсың, осынау көркем дүнияның зәуімен ұрпаққа жұғысты болуын хақтан сұрайсың.

Таласбек мойындаған талант

Оразбек Сәрсенов Оңтүстік өлкенің тумасы, Қызылқұм өңірінде дүниеге келген. Күйшілік өнер оған жөргегінен дарыған. Кезінде аймаққа аты шыққан жойпат күйшілігіне қарамастан кәсіби өнер жолын қумапты. Оған тауқыметті заманның ығыты да келмеген көрінеді. Бірақ өз өңірінде баба дәстүрін жалғастырып, Қызылқұм төкпелерін талмай насихаттаған, жастарға өнеге берген. Оразбек күйші тұрмыс ауыртпашылығын көп көрді, өнерін өнер деп көзге ілмеген заманға назаланды. Жаңа ғасыр Қызылқұм өңіріне жаңаша серпінді музыка әкелді, кеңес өкіметінің идеологиясына сай «колхозшыл» әндер пайда болды, тұрмыста өзгеше музыкалық сипат белең алды, халықтың таным-талғамы өзгерді. Мәскеудің нұсқауымен қазақтың бірсыпыра ауданы Өзбекстанға берілді. Бұл тарихымыздағы ең ауыр кезең еді. Жазиралы Жызақ жері жайлаған қазағымен қоса Өзбекстанға қарады. Сонау Бұхара облысына дейінгі ұлан-байтақ Қызылқұм жайылымы түгелдей өзге елдің меншігіне өтіп кетті. Енді өткенге салауат айтқаннан басқа амал нешік, туысқан елге қайырлы болсын дегенімізге де біраз заман өтіпті. Біз тек жерден айрылғанымыз жоқ, Қызылқұмның мыңжылдық фольклор мұрасымен де, ұлы далаға біткен шежіресімен де хош айтысқан сияқтымыз. Қазір түркі дүниесі аясында сол аудандардағы шерлі қазақтардың музыкалық мұрасын жинақтаудың һәм оларды ұлттық өнеріміздің тарихына қосудың мүмкіндігі қылаңдап тұр.Оразбек СәрсеновОразбек күйшінің шығармашылығына алғаш баға бергендердің бірегейі – Таласбек Әсемқұлов. Күй білгірі Қызылқұм күйшілік мектебінің өзіндік дамуы туралы зерттеу пікірін жазды. Оразбек күйшінің төл шығармаларының

жаңа заманда шыққанына қарамастан көне сарынға кенен екеніне тамсанатынын білдірді. Қазақтың көші-қон тұрмысын негізге ала отырып Сыр бойындағы тасада қалып ойған Қызылқұм сарынының өзге күйшілік мектептермен байланысын тарқатты, солай бола тұрса да сазы бөлек дария екенін айтты: «Қазақ күй өнерінде зерттеушілердің назарынан тыс қалып келген бір үлкен құбылыс бар. Ол – шертпе күй деп аталатын Арқаның нақысты күйі мен төкпе күй деп аталатын батыстың болат күйінің қақтығысқан жерінде пайда болған, қос ұлы мектептің де ерекшеліктерін бойына сіңірген Сыр бойының дәстүрі. Әлбетте, бұл дәстүр, бұл мектеп – шертпе күй мен төкпе күйдің механикалық қосындысы емес, көне замандардан тамыр тартқан аралық дәстүр. Таза, қоспасыз күй үлгілерімен жұмыс істейтін зерттеушілердің бұл күй мектебі туралы пікір айта алмауы осыдан болса керек».

Таласбек Әсемқұловтың осы бір пікірі өзіндік адал ниетімен, ғылыми сергектігімен һәм батылдығымен бағалы. Себебі қазіргі күй өнеріндегі қалыптасып қалған ғылыми көзқарастардан сыналап ой табудың өзі кісіге нартәуекелмен барабар, қасаң қауымның қабылдауы өте қиын. Солай десек те, Қызылқұм күйшілік мектебі өз жолын тауып, өскелең ұрпаққа рухи несібе боларына кедергі болмаса керек-ті.

Кез келген күйшінің дарыны жалқы жаратылмайды, туған елі, өскен жерінің әлдиімен ержетеді, соған қарай шығармашылық келбеті айқындалады. Оразбек күйшінің бейнесі де қасиет тұтқан Қызылқұм жеріне тартқан, өмірін сол өңірдің сазына арнаған. Солай десек те, автордың жан-дүниесіндегі ахуалға замана тынысы өз лебін тигізгені байқалады, авторлық туындыларында жаңаша ырғақ, дәуірге сай интонация мол. Қазақ радиосының қорында сақталған төмендегі күйлерінің шығу уақиғаларына тоқтала кетелік.

1. «Қызылқұм». Жоқтау күй. Әкесі Сәрсен Қызылқұмдағы Алтықұдық деген жерде құм дауылынан қайтыс болған екен. Баласы көп жылдар әкесінің сүйегін іздейді, бірақ таба алмайды. Сол сезімін қос ішекке төгеді.

2. «Жүсіптің күйі». Жүсіп – Оразбек күйшінің туған ағасы. Кезінде күйдің сазын ағасы екеуі бірігіп тартқан деседі. Жүсіп те өнерлі болған, бірақ дертті болып өмірден ерте озған.

3. «Қуаныш». Балаларына арнаған күй. Оразбек күйші өте балажанды адам болған. Егіз туған қос қызының бірі – Зәуресі жылға жетпей қайтқанда қатты қайғырған. Оның орнына Жаратқан тағы да бала сүйгізіп, Оразбектің мерейін қайта көтерген. Балаларына қамқор, мейірбан адам болған Оразбек күйші ауыр науқасқа шалдығып, өмірден ерте өтеді. Бірақ артында көз қуанышы балаларына деген сезімі күй болып қалады.

4. «Күлтір-Мамай». «Күлтір-Мамай» – Өзбекстанды жайлаған көшпелі лақайлар мен қоңыраттардың жалпақ тілінде «мылтық» деген сөз. Қазақтың сөзінде сирек кездеседі. Қырғыз халқы да мылтықты осылай атайды. Мысалы, қырғыздың атақты манасшысы Сағымбай Орозбаковтың айтқан нұсқасында: «Жазайылды жаткырып, Күлдүр мамай мылтыкты, Күркүрөтө аттырып» деген шумақтар бар. Ұйғырлар да мылтықты «Гүлдүр мама добуул, чагылган» деп атайды.

5. «Мамайдың жорғасы». «Қырымның қырық батыры» жырының сарынымен шыққан туынды. Маңғыт Мамай батырдың бейнесін күймен келтіруге тырысқан. Күйде батырдың жортуылы, жауға шапқаны, аласапыранға араласқаны суреттеледі).

6. «Жетіру күйі». Мақаланың бас жағында айтып кеткен өзбек, қарақалпақ күйшілерінің «Қуңғирати» деп атап, тартатын күйлерін бір арнаға тоғыстыратын дәстүрдің қазақ арасында да сақталғанын Оразбек күйшінің орындауындағы «Жетіру күйі» дәлелдей алатындай. Орекең өмір сүрген ортадан Созақ жері алыс емес. Ал сол Созақтың Сүгір күйшісінің даңқы Орекеңе жетпеді дегенге ешкім сене қоймас. Бірақ та бұл күйдің «Ыңғайтөк» аталатынын біле тұра «Жетіру күйі» деп тартуы – ескі дәстүр Оразбек күйшінің саз санасынан өше қоймағанының куәсі.

7. «Сырласу». Оразбек – ақын ретінде де аты белгілі адам.

«Өлең жаздым арнайы,

Түсінетін ер қайда?

Асыл затты жігіттің,

Қадірін білер ер қайда?

Асқар да асу бел қайда?» – деген өлең жолдары осы күйдің сырына дөп жазылғандай. Күй сарыны поэтикалық ішкі тебіреніспен шыққан.

Күйші Оразбек Сәрсеновтің төл туындылары жинақталып, жақын арада «Аманат» атты күй антологиясына енді. Бұл – күйшінің телегей мұрасының туған халқымен қайта қауышуына сеп болатын сүйінші оқиға. Тәңір тілекті берсе жеке хрестоматиялық жинағы шығатын уақыт та туады.

Зерттеушісін күтіп жатқан тың мәселе – кең ауқыммен алғанда Қызылқұм даласының, оның ішінде Мырзашөл өлкесінің тек өзіне ғана тән, менмұндалап тұрған әндері мен терме-толғаулары. Әзірге анда-санда теледидар мен радиодан көріп-естіп қалатын, бірақ әлі ешкім ерекшеліктеріне назар аудармаған, Қызылқұм өңірінің, кеңірек айтсақ, Берік Жүсіпов бауырымыз таңбалағандай, Жиделібайсын аймағының ән-күй өнері мен термелері туралы зерттеулердің өмірге келуінен үміттіміз.

Мақсат Мұхитденов,

Қазақстан Республикасының Мәдениет қайраткері,
Қырғыз Республикасына еңбек сіңірген қайраткер,
түрколог, музыка зерттеушісі