М. Мамардашвили

САНА ЖӘНЕ ӨРКЕНИЕТ

Мақаланың аты ретінде алынған тақырып, әрине, өте көп түрлі, көптеген әртүрлі жіктер туғызады, бірақ ол мен үшін мені толғандыратын, қайтымсыз болып шығуы мүмкін және сол арқылы менде үрей туғызатын, бірақ сонымен бірге ойлануға, мұның артынан қандай да бір жалпы заң көруге ықылас шақыратын нақты және қазіргі жағдайды сезінумен байланысты. Міне, аралас үрей сезімі және әуестік таңданыспен мен осы жайлы өзімнің түсінігімді айтқым келіп отыр.

Ойлау сарынын белгілеу үшін олардың жүйкесін былайша сипаттау керек. Менің сезуімше, XX ғ. қауіп төндіріп тұрған және даңқы шыққан көптеген апаттарының арасындағы бастыларының бірі және көбінесе көзден таса болатыны антропологиялық апат болып табылады, ол Жердің астероидпен соқтығысуы, оның табиғи қорларының таусылуы немесе халқының шамадан тыс өсуі, тіптен экологиялық немесе ядролық қайғылар тәрізді экзотикалық жағдайлардан көрініс бермейді. Менің адамның басынан өтіп отырған және өркениетпен байланысты деп айтып отырғаным, өмір үдерісінің өркениеттік негізінің жәй ғана болмауы немесе қиратылуына байланысты қандай да бір өмірлік маңызды нәрсенің онда қайтымсыз түрде сынып қалуы мүмкін деген мағынасында.

Өркениет дегеніміз — өте нәзік гүл, өте осал құрылым және XX ғасырда осы гүлге, тұла бойы тілім-тілім бұл құрылымға өлім қаупі төніп тұр. Ал өркениеттің негізінің қирауы адам элементімен де, өмірдің адамзаттық материясымен де бір нәрсе өндіреді, ол кез-келген өзге мүмкін боларлық ғаламдық апаттардың прототипі болуы мүмкін антропологиялық апатта көрініс береді.

Ол адам санасы және сонымен байланысты өркениет деп аталатын "жапсырма" құрылған заңдардың бұзылуына байланысты жүзеге асуы мүмкін және ішінара іске асып та жатыр.

Атақты қиялгер жазушы А. Азимов жасаған ғаламдық апаттардың тізіміндегі ондаған апаттардың арасынан Жердің "қара қуыспен" соқтығысу мүмкіндігін тауып, мұндай тесіктің бізге жақсы белгілі, әдеттегі мағынасында қазірдің өзінде бар екеніне еріксіз ойланамын. Біздер оған жиі сүңгиміз және оның көкжиегінен өтіп бара жатып, барлығы соған түседі де, әп сәтте жоғалады, қол жетпес нәрсеге айналады, "қара қуыспен" кездескенде осылай болуы да тиіс. Сананың қандай да бір түпкілікті құрылымы бар екені айқын, соның арқасында әртүрлі, сырттай бір-бірімен ешбір байланыссыз бақыланатын, микроскопиялық, макроскопиялық және космостық құбылыстар ұзаққа созылатын ұқсас дүниелер баратын ретінде көрінеді. Қандай да бір мағынасында бұл құбылыстарды сана қасиетінің метафорасы ретінде қарастыруға болады.¹⁶² Осы "қол жетпестік", "ғайып болу", "экрандау" метафораларын мен өз ойларымды түсіндіруге қолданамын. Алдымен мен Г. Беннің сөзбе-сөз аударған бір өлеңін келтірейін.¹⁶³ Бұл ақынның көзі ашықтығының өзі жасаған және іштей бастан өткерген сыртқы, аулақтағы бақылаушыларда, болмайтын белгілі бір жүйе, тәжірибе шартындағы өмірлік тәжірибемен байланысты. Бірақ міне, осы ішкі білім жөне оның иесі адам тағдыры "Тұтас" деп жайдан жай аталмаған өлеңде мынадай:

Бір бөлігі масайып, бір бөлігі жасаурап,

Бір уақытта нұр сәулесі жарқырап, ал бірде — қара түнек

Бірде жүрегін көрсетіп, бірде қатал болып

Дауыл бұрқырады. Қандай, кімнің дауылы?

Әрдайым бақытсыз және біреумен сирек болатын,

Соғұрлым тығылып, тереңде қайнап,

Тасқындар атқылап, ұлғайып,

Сыртындағылардың бәрі ішіне тірелді.

Біреуі саған суық қарап, біреуі биязы болды,

Біреуі сенің жасағаныңды көрсе,

Біреуі тек қиратқаныңды көрді,

Бірақ, олардың көргенінің бәрі — тек жартысы,

Өйткені тұтастықтың иесі сенсің.

Басында айқын сенім болып,

Мақсатқа жетуге аз қалғандай еді.

Бірақ болуы керек нәрсе болып,

Тұтастық мынаны көрсетеді:

Сенің назарыңды аудару үшін,

Сыртына сәуле де, жарқыл да шығармай,

Қанды шалшықтағы жалаңбас жексұрынның

Кірпігінен жас өрнегі байқалады.

Осы өлеңнің аяқтаушы бейнесі және оның ішкі байламы ерекше көтеріңкі шабыт және әлемдік құпияның мәнін меңгеру ретінде ақынның бастан өткерген "тұтастық" пен "тұтасты" сезінуінің айналасында шырмалады. Мұны мен аулақтағы, сырттағы бақылаушыға ерекше түрдегі оғаш жүйенің "ішкі тәжірибесімен" ұғынылмайды деймін, ал оның иесі — адам — езіне түсініксіз. Өйткені, адам деген тұтастай ішінде емес (денесінде, миында, ойында) және өзіне-өзі алыстан келе жатыр және бұл жағдайда ешқашан жетпейді. Осы өлеңдердің байламы қайсыбір түрінде алдағы баяндауымызда да шығып отырады.

Үш "К" қағидасы

Енді мен бір жағынан бейнеленетін немесе қалыпты деп атайтын (өздері тұтастықты білдірсе де, оларда өлеңдерде келтірілетін тұтастық лирикасы жоқ), ал екінші жағынан, бейнелеуге келмейтін немесе ыңғайсыз жағдайлар деп атайтын жағдайларды сипаттауға мүмкіндік беретін белгілі бір қағиданың айналасына ойымды жинақтайын. Жағдайлардың осы екі типі туыстас немесе бірін-бірі айнадай қайталайды, себебі, онда болып жатқандардың бәрі бір тілде, яғни, заттық атаулар мен белгілік білдірулерді бір құрамда және синтаксистік айтылуы мүмкін. Екі жағдайда да ішкі білім бар. Бірақ екінші жағдайда ол өзін-өзі салу жүйесінде туындайды. Тілі бір болса да, ол өлі ("өлі сөздердің иісі жаман", — деген Н. Гумилев).

Бейнеленбейтін (бейнелеуге келмейтін) жағдайларды қағидалық анықтамаушылық жағдайлары деп атауға болады. Осы қасиеттерді таза күйінде бөліп алу және жүзеге асыруда олар тұтас халықтар мен қомақты адамзат өмірінің салалары түсуі мүмкін "қара қуыстар" болып табылады.

Осы екі типті реттестіретін қағиданы мен үш "К" қағидасы деп атаймын — Картезия (Декарт), Кант және Кафка. Бірінші "К" (Декарт) әлемде қарапайым және тікелей айқын "мен бар боламын" болмысы орын алады және болады. Ол барлығына күдіктене отырып, әлемдегі болып жатқандардың бәрінің адам әрекетіне белгілі бір тәуелділігі бар екенін тауып қана қоймай, кез-келген ойланатын білім үшін абсолютті дұрыстық пен айқындықтың бастау пункті болып табылады. Осы мағынасындағы адам — "мен ойлаймын, мен бармын, менің әлім бар" деп айтуға қабілетті тіршілік иесі; түсіне алатын, адамша әрекет ете алатын, бір нәрсеге жауап бере алатын мүмкіндік және әлем шарты бар. Демек, әлем (өзінің қалыптасу заңы бойынша) құрылған, ал ендігі шаруа өз қолыңда. Өйткені, табиғаттың көрініп тұрған қажеттіліктерінен стихиялық - жаратылыстық жағдай және мәжбүрлік қандай болмасын, сенің шамаң келетін әлем жасалады.

Осы тұжырымдардан мен соғұрлым шынайы мағынасына жауап беретін біршама өзге форма берген "cogito ergo sum" қағидасы оп-оңай білінеді. Егер бірінші К қағидасы жүзеге аспаса немесе әрбір ретте қайтадан орнатылмаса, онда барлығы сөзсіз нигилизмге толады және оны қысқаша "қолымнан келетін мен ғана емес" (басқалардың бәрінің шамасы келеді — басқа адамдар, Құдай, жағдай, жаратылыстық қажеттіліктер және т.б.) деген қағида ретінде анықтауға болады. Яғни, бұл жердегі мүмкіндік кейбір өзінше әрекет етуші, маған жұмыс істеуші механизмге рұқсат етумен байланысты (бақыт механизмі болсын, әлеуметтік және мінез-құлықтық, жоғарғы кәсіпшілік болсын, көрегендік жабдықталу және т.б. болсын). Ал cogito қағидасы бойынша мүмкіндік тек қана менің өз еңбегім мен өзімнің босатылуым мен дамуыма рухани күш салуыммен, тек менімен жүзеге асуға қабілетті (бұл, әрине, дүниедегі ең қиын нәрсе). Бірақ тек рух қана "жоғарғы" дәнді қабылдап, өсіре алады, өзінен және жағдайлардан жоғары көтеріліп, соның нәтижесінде айналасындағы болып жатқандардың бәрі де қайтымсыз емес, аяқталған емес, тұтас және толықтай берілмеген болып шығады. Өзгеше айтқанда, үмітсіз емес. Егер мен бәрін басынан, өзімнен бастағым келсе, онда мәңгілік қалыптасушы әлемде мен үшін және менің әрекетім үшін әрдайым орын бар.

Екінші "К" (Кант): әлем құрылымында сонымен қатар тікелей, тәжірибелі құрылатын, бірақ әрі қарай ыдырамайтын, ең болмаса дамудың ниеттері мен жобалары сияқты бейнелерімен, тұтастықтың ерекше интеллигибельді (ақылмен танылатын) объектілері (өлшемдер) бар. Бұл қағиданың күштілігі сол, ол кеңістік пен уақытта аяқталатын (мысалға, адам) таным актісінің, моральдік әрекеттің, бағаның, ізденістен қанағат алудың және т.б. тәжірибесінің саналы түрде жүзеге асуының шарттарын көрсетеді. Онда басқаша ешнәрсенің мағынасы болмас еді — алда (артта да) шексіздік. Басқаша айтқанда, әлемде көрсетілген актілердің мағынасы бар шарттардың жүзеге асатынын білдіреді (әрдайым дискретті және локальды). Яғни, әлемнің осындай болуына, мағынасыз болуына жол берілуі мүмкін.

Моральдік әрекеттерді де, бағалауларды да, іздеуші тілекті де жүзеге асырудың тек соңғы мәнде мағынасы бар. Шексіз және құдіретті мән үшін олардың мәнділігі туралы сұрақ өздігінен түсіп қалады және шешіледі. Бірақ соңғы мән үшін әрдайым және барлық жерде емес, тіптен сәйкес сөз болса да, "жақсы" немесе "жаман", "керемет" және "ұсқынсыз", "ақиқат" немесе "жалған" деуге болады. Мысалға, бір жануар келесі біреуін жеп қойса, онда біздер абсолютті сеніммен оның қайырымдылық немесе зұлымдық, әділетті немесе жоқ екенін айта алмаймыз ғой. Рәсімдік адамды құрбандыққа шалу жағдайында да осындай. Қазіргі адам бағаны қолданса, мұнда таным актісін жасауға, моральдік баға беруге және т.б. үшін біздің талаптарымызға мағына беретін шарттардың орындалғаны жасырын шамаланатынын ұмытпау керек. Сондықтан екінші "К" қағидасы былай деп ұйғарады: құқықты және саналылықты кепіл ететін әлемнің өзінің құрылымында ерекше ақылмен танылатын объектілер бар болғандықтан ол ұғынылады.

Ақырында, үшінші "К" (Кафка): сол сыртқы белгілер мен заттық номинацияларда, таза референттердің бақылануы (заттық сәйкестігі) жағдайында, жоғарыда келтірілген екі қағида беретін тапсырмалар орындалмайды. Бұл үшінші "К" қағидасын жүзеге асырудың құлдыраған немесе регрессивті варианты — "зомби" жағдайлар, кәдімгідей адам тәріздес, бірақ шындығында адам үшін арғы жақтағы, расында өлілерді боямалап салушылар ғана . Homo sapiensтен, яғни, қайырымдылық пен зұлымдықты білушіден айырмашылығы сол, оның нәтижесі "оғаш адам", "айтып жеткізуге болмайтын адам" болып табылады.

Үш "К" қағидасының жалпы мағынасының көзқарасы бойынша, адам болмысының барлық мәселесі сол, сананы бағалауға жататын, мысалға, этика терминдері мен тұлғалық құрмет, яғни, бостандық жағдайы немесе оның мүмкіндіктерінің бірі ретіндегі бір нәрсені (қайта-қайта) жағдайға айналдыру керек. Басқаша айтқанда, моральдылық дегеніміз қарама-қайшы нәрсемен салыстырылатын белгілі бір моральдің салтанаты емес (айталық, "жақсы қоғам", "керемет институция", "идеалды адам"), ол өзіне қатысты мораль терминін қолдануға болатын және соның негізінде қайталанбас және тұтастай бейнелеуге болатын жағдайды жасау мен елестету қабілеті.

Бірақ бұл дегеніміз өз кезегінде канттық интеллигибельдер мен декарттық cogito sum-ға қатысы бар кейбір алты актілер немесе әлемдік сиымдылық актілерінің (абсолюттер) орын алатынын білдіреді. Дәл осылармен және осыларда — өзінің даму деңгейінде — адамзат талаптарының, үміттерінің, моральдік және танымдық критерийлерінің және т.б. субъектісі ретінде осы әлемнің өзімен өндірілетін адам өзін әлемнің бір бөлшегі ретінде орналастыра алады. Мысалға, суретшінің көзқарасы сиымдылықтың алғы актісі және табиғатты пейзаж ретінде байқап көру (осы қайтымсыз күйден тыс табиғат өздігінен сәйкес адамзат сезімінің қайнар көзі бола алмайды).

Бұл дегеніміз мынадай мағына береді: айталық, ешқандай әділетсіздік актісін, зорлықты және т.б. сырттай табиғи бейнелеу біздің ашулануымызға, ызалануымызға, құндылықтар туралы әсерленуімізге ешбір себепші бола алмайды. Нақты ("практикалық") орындалу немесе парасаттық күйдің берілгені болмаса себепші бола алмайды. Осыны Кант "парасат дәйектері" деп атаған болатын: нақты дәйектердің парасатты білімін, олардың бейнеленуін емес, алдын-ала болжауға, жорамалдап енгізуге, құдіретті ақылмен илеп қоюға және т.б. болмайтын жүзеге асқан сана ретіндегі парасаттың өзін айтты. Ал егер осындай "дәйек" болса, онда ол барлық жерде және барлық уақытта бар.

Мысалға, біздер К-қағидасының бірінші және екінші бөлігін жүзеге асырмастан Африкада қайсыбір тайпа өнегесіз өмір сүреді немесе Англияда бір нәрсе өнегелі, ал Ресейде — өнегесіз деп айта алмаймыз. Бірақ та, егер алғашқы сыйымдылық актісі бар және жүзеге асқан болса және біздер онымен бірізді байланыста болып, оған қосылған болсақ, онда біздер бейнелеудің толықтығы мен қайталанбастығына қол жеткізе отырып, тиянақты түрде бір нәрсені айта аламыз.

Белгісіздік жағдайы

Сорақылық деп аталатын үшінші "К" жағдайында сол бір заттық және белгілік номинациялармен сырттай белгіленетін алғашқы сиымдылық актілері жоқ немесе олар редукцияланған. Мұндай жағдайлар өзіндік тілге жат және адамзаттық өлшемділікке ие емес (сонда, бір табиғаттың жетік дамымаған "денесі" өзін тіптен өзге табиғи "баста" көрсетсе және өзі туралы жауап берсе қалай болады). Олардың кез-келген ойлауға және өзін түсінуге, кез-келген ақиқатты іздеуге деген талпынысы өзінің мағынасыздығымен әжетхананы іздеуге ұқсас болатын шатасқан ақымақ түс сияқты. Кафкалық адам алдын-ала алғашқы сиымдылық актілері орындалмаған күйлердегі өз тілін қолданады және өз ізденісінің пафосына ереді. Ол үшін ізденіс — жағдайдан механикалық түрде шығу, тапты, таппады,—оның автоматты түрде шешілуі. Сондықтан да, бейнелеуге келмейтін оғаш адам, әсіресе, өзінің квази-жоғарылатылған көтерілуінде қайғылы емес, ол қисынсыз әрі күлкілі. Бұл қандай да бір аулақтағы жоғарғы қасірет шегудің бет-ауызын қисайтушылығы трагедиясының мүмкін еместігінің комедиясы. Адамның ақиқатты іздеуі әжетхана іздеумен бірдей болғанда, керісінше, расында жәй ғана әжетхана іздеп жүріп, ал оған оның ақиқат немесе тіптен әділеттілік болып көрінуі мүмкін жағдайға ықылас қойып қарауға болмайды (мысалға, Ф. Кафканың "Процесіндегі" К. мырза осындай). Күлкілі, ерсі, абсурдты, жасанды, таусылмайтын, аулақтағы бір нәрсе сияқты.

Осы жаттық енді басқа түрде Кафкада жалпы ішкі қатаю метафорасымен көрініс береді, мысалға, Грегор Замза өзінен түсіріп тастай алмайтын қандай да бір тайғанақ, оңбаған жануарға айналады. Бұл не, неге осындай метафораларға жүгінуге тура келеді? Соғұрлым жақынырақ мысалға сүйенейін.

Айталық, "ерлік" және "қорқақтық" немесе "шыншыл" және "өтірікші" ұғымдарын үшінші — бейнелеуі мүмкін емес адам түсетін жағдайға қолдануға бола ма (мен оларды "әрқашан кеш қалатын" жағдайлар деп атаймын). Мысалға, мұндай жағдай ретінде осы жақын күнге дейін кеңестік саяхатшының шетелге келуін алуға болады. Ол жақта одан тек өзінің абыройы мен табиғилығын көрсетуі ғана талап етілетін жағдайларға түсуі мүмкін еді. Өз кескініңмен не істеу керектігін, қандай да бір сұраққа қалай жауап беру керектігін білдіретін және т.б. нұсқаулар күтіп тұрмағаныңды көрсетіп, жәй ғана еркек болу керек. Кейбіреулері сол кезде былайша пайымдауға бейім болды — егер өзін нағыз өркениетті адам ретінде көрсете алмаса, онда ол қорқақ, ал кім де кім өзін абыройлы ұстаса, ол ержүрек. Бірақ саяхатшыға қорқақ әлде ержүрек, шыншыл және шыншыл емес деген пайымдауларды қолдануға келмейді, себебі, шет елде ол белгілі бір артықшылығының арқасында келгендіктен, енді оған қосымша өзінше бір нәрсе көрсетуге әбден кеш. Бұл өте ыңғайсыз жағдай, осыған тек келеке етіп күлуге болады.

Абсурд жағдайы бейнелеуге келмейді, оны тек гротекспен, күлкімен білдіруге болады. Қайырымдылық пен зұлымдық, ерлік пен қорқақтық тілінің оған қатысы жоқ, өйткені, ол алғашқы сиымдылық актісімен белгіленген салада тіптен жоқ. Тіл дегеніміздің өзі дәл осындай актілер негізінде пайда болады.

Айталық, "құқығын дәлелдеу" деген тіркес формальды түрде заңға қол жеткізуші адам әрекетіне қатысты екені белгілі делік. Бірақ та, егер адамның барлық әрекеті заңның бірінші актісі болмаған жағдаймен бекітілген болса, онда заңды іздеудің бұл жағдайға ешбір қатысы жоқ (біздерде бірдей болып табылатын Монтескьеден, Монтеннен, Руссодан, римдік құқықтан және т.б. келе жатқан европалық тілде жүзеге асады). Ал біздер бір жағдайда өмір сүре отырып, "Процестегі" К. мырзаның жолын бастап және оны жүре отырып, оны өзге терминдерде түсінуге талпындық және әлі де талпынып жүрміз. Расында да, егер ақылдың дәні болса, онда ақылдың шашын да елестетуге болады. Адамның шашы (әдеттегі сыртына қарай өсудің орнына), басының ішіне өсіп тұрғанын елестетейік, сосын шаш басып кеткен миды және онда ормандағыдай адасып жүрген, бірін-бірі таппай және формаға түсе алмай жүрген ойларды елестетейік. Бұл адамзаттық ойдың алғашқы қауымдық күйі. Өркениет дегеніміз — бұл ең алдымен ұлттың денсаулығы, сондықтан бірінші кезекте оған қайтымсыз болып тиетін жарақат салмаудың қамы туралы ойлау керек.

Сөйтіп, біздің алдымызда белгісіз жағдайлар және тілдері бірдей алғашқы екі "К" жағдайы. Ал осы жағдайдың екі типі түпкілікті түрде екі түрлі. Мысалы, осы жағдайлардағы еленбейтін, сырттай айырғысыз және білінбейтін, аңғармайтын ерлік сөзі — сана болып табылады.

Өркениеттің жасанды құрылымы

Сана мен өркениеттің байланысын онан әрі түсіну үшін әлемдегі оқиғалардың себептілік байланысының қалыптасуын қоса алғандағы адамның барлық күйіне қатысы бар Декарт жасаған өзге ойлау заңын еске алайық. Декарт бойынша, ойлау өте қиын және онда ауытқымай ұстану керек, өйткені, ойлау дегеніміз қозғалыс, ал қандай да бір парасаттық акт немесе ақыл байланысының әсерімен бір ойдан екінші біреуі шықпасына ешбір кепіл болмайды. Барлық тіршілік етушілер өзге уақыт сәтінде болуы үшін өзінен асып түсуі тиіс. Сонымен қатар менің қазір бар болуым менің осының алдында болғанымнан шықпайды, ал менің ертең немесе кейінгі сәттерде болуым менің қазір бар болуымнан шықпайды. Демек, уақыттың келесі сәтінде пайда болатын ойдың сонда болуы оның басы немесе бөлшегі қазір бар болғаннан емес.

Өркениет дегеніміз ойлауды "қолдауды" қамтамасыз ету тәсілі. Ол нақты мағыналар мен мазмұндардан алшақтау жүйесін қамтамасыз етеді, А. сәтінде басталған ой келесі Б. сәтінде ойға айнала алуына мүмкіндік береді, оның жүзеге асуына кеңістік береді. Өзгеше айтқанда, А. сәтінде басталған адам күйі Б. сәтінде адам күйі бола алуы керек. Енді мысал келтірейін.

Бүгінде қандай да бір арнаулы ойға құштарлану байқалады. Дәл осы өзімен-өзі жүзеге асатын нағыз ойлау деп саналады. Мұндай бөлініп көрсетілген ойлауға өнерді және өзге де кез-келген рухани шығармашылық деп аталатын салаларды жатқызуға болады. Бірақ та ойлай алуға қандай да бір кәсіптің үстемдігі жүрмейді. Ойлау үшін көпшілік жұртқа қатысы жоқ заттарды жинап, оларды жинақы күйінде сақтай алу қажет. Өкінішке қарай, адамдардың көпшілігі бұрынғыша, әдеттегідей өз бетінше көп нәрсеге қабілеті жоқ және хаос пен кездейсоқтықтан өзге ешнәрсе білмейді. Тек қана бұлыңғыр бейнелер мен ұғымдар орманына хайуандар соқпағын қалдыруға қабілетті.

Әйтсе де, бірінші "К". қағидасына сәйкес ("мен жасай аламын"), ойда ұстану үшін, ойдың бұлшық еттері болуы керек, ал олар кейбір алғы актілерде жиналады. Басқаша айтқанда, жариялылық, талқылау, өзара шыдамдылық, формальды заң тәртібі болып табылатын ойлаудың байланыстырушы кеңістігінің жолдары салынуы керек. Осындай заң тәртібі өзінше түсіндіру бостандығына және өзін сынау бостандығына кеңістік пен уақыт қалыптастырады. Өз атымен аталу заңы, аталғандық заңы бар. Ол дегеніміз, тарихи күштің шарты және оның формасының элементі. Негізінде, бостандықты талап етуші жалғыз форма ғана. Осы мағынада заңдар тек еркін мәндер үшін ғана тіршілік етеді деуге болады. Адам мекемесі (ал, ой болса, ол да мекеме) — бостандық еңбегі және шыдамдылығы. Өркениет (сен еңбектеніп және ойланып жүргенде) бір нәрсенің қозғалысқа түсіп, шешіліп, мағынасы орнауын және сенің ойлағаныңды, тілегеніңді, сезгеніңді білуіңді қамтамасыз етеді және осының бәріне мүмкіндік береді.

Демек, сонда да өркениет өз бойында білуге келмейтіннің клеткалары болатынын жорамалдайды. Егер де толықтай білінбейтіндердің айқындалуына орын қалдырмаса, өркениет те мәдениет сияқты (мәні жағынан бірдей) жойылып кетеді. Мысалға, өндірістің экономикалық мәдениеті бойынша (яғни, қолдану актісінде өлетін соңғы өнімнің материалды өндірісі ғана емес) шаруаға қашан егін салу керектігін анықтауға басқару құрылымының құқы жоқ және осы білімді тарату оның іс-әрекетінің барлық кеңістігін жайлаған болар еді. Біз алдын-ала білмейтін және біле алмайтын немесе бәріне қанық баспен жорамалдай алмайтын заттардың қандай да бір тұстарда өз алдына көрініс беруіне рұқсат болуы керек екенін қайталап айтамын.

Тағы да бір мысал. К. Маркс айтқандай, махаббат табиғатындағы сияқты ақша табиғатында да ақымақшылық көп айтылған. Бірақ, ақша табиғаты белгісіз және формальды өркениеттік механизмде бекітілгені сонша, адамдар ақшаны санауға ғана емес, сонымен қатар соның көмегімен бір нәрсені өндіруге болатын деңгейде бекітілген. Бұл қалайша мүмкін болады десек, оның бір ғана қарапайым себебі бар: бұл жағдайда сатып алынып тұрған затқа ақшаны айырбастау өз кезегінде уақыт талап етпейді, өйткені онда жұмыс уақыты бекітілген деп жорамалданады. Бұл — өркениеттік мінез-құлық. Мұндай абстрактілеу адам тәжірибесінің өркениеттік құрылымдағы өркениеттің өзімен бекітілген. Ал оған ұқсас, бірақ айналық мінез-құлық өркениетті емес. Ақшаның мәдени механизмі болмаған кезде, ақшаға деген айналық мінез-құлық болады, ал ол мынадан тұрады, яғни, айталық, 24 сом жалақы алынса (яғни, 8 сағат еңбек жұмсалған), онда осыны жұмсау үшін тағы да 10 сағат, яғни, қосымша 30 сом жұмсау керек. Мұндай санада ақшаға құндылық ретінде қарау ұғымы болмайды. Бұл жағдайда ақша белгісін қолдана отырып, экономиканы санап, экономикалық өндірістің рационалды схемасын ұйымдастыра алмаймыз. Ал біз ақшаның белгісін қолдана отырып, оның үстіне осы ақша айнасына түсіп, шеңбер квадратурасын шешетін ақшаның құнын білмей, қу және ашкөз болуға ұмтылдық.

Сонымен, өркениетте біреудің қайырымдылығына, идеясына немесе еркіне негізделмеген, тәртіпке келтірілген, құқықтық мінез-құлықтың формальды механизмдері болуы керек. Осының өзі әлеуметтік, азаматтық ойлаудың шарты. Егер тіптен біздер жау болсақ та, өзімізді өркениетті ұстайық, өзіміз отырған бұтаны шаппайық, — мәні жағынан осы қарапайым сөйлемнен өркениеттің мәдени-құқықтық жағдайдан жоғары жүріс-тұрыстың негізін аңғаруға болады. Өйткені, бір жағдайдың ішінде бола отырып, бір-біріне кесірлерін тигізбеу туралы мәңгілік келісімге келуге болмайды, себебі, әйтеуір біреуіне бұзылған әділеттілікті қайта орнатуы керек екені "айқын" болады. Осындай айқын құмарлықсыз жасаларлық зұлымдық тарихта болған жоқ, өйткені, әрбір зұлымдық ең керемет негіздерде жүзеге асады, ал бұл тіркес тіптен де қалжың емес. Зұлымдық энергиясы ақиқат энергиясынан, ақиқатты көрудегі сенімділіктен шығарылып алынады. Өркениет деген осыған кедергі жасайды, оны біздердің, адамдардың оған қаншалықты қабілеті бар екеніне қарай тоқтатып қояды.

Қысқаша айтқанда, адам санасы ақиқаттың қалыптасуына (ойдың бөлек кейіпкерлерінде ғана емес) жетіп үлгеруі мүмкін "өркениет талшықтарының" қирауы, үзілуі адамды да қиратады. Аулақтағы жетілу ұранымен олардың тікелей адамзат шындығына формальды, демек, абстрактілі, жеңіл сынауға болатын дәл соның негізінде барлық формальды механизмдер жойылып жатқанда, адамдар адам болу, яғни, құламаған, белгілік қана емес санасы болуының мүмкіндігінен айырылады.

Сана монополиясы және оның қирауы

Қираудың мынадай бір мысалын келтірейін. Монополия деп аталатын жүйе өркениеттен тыс тұратыны белгілі, өйткені ол оның денесін бұзады, адам әлемінің толығымен босап қалуына соқтырады. Бұл монополияның қарапайым және әлеуметтік емес инстинктілерді қолдап, олардың көрініс беруіне жол салу мағынасында ғана емес. Ойдың қол жеткізген күйі әлі көркеюі керек, ақшақардың қармен толысуы сияқты, агродағы сияқты бұлшық еттерін өсіруі керек, өз мүмкіндіктерін жүзеге асыру үшін күш жинау керек. Дамушы бір нәрсе, агора болмаса ақиқат та жоқ.

Ерте заманнан бері адамзат алдында жабайылықты, мейірімсіздікті, өз табиғатының өзімшілдігін ауыздықтау тұрса да, оның инстинктілері, ашкөздігі, жүрегінің қараңғылығы, рухсыздық және надандық ойлау қабілетін, парасатты жинақтауға және соның негізінде орындалуға толық қабілетті. Ал осыған тек өз ақылымен ойлауға және жүзеге асыруға құқы бар азамат қана қарсы тұра алады. Ал осы құқық немесе заң өз кезегінде тек қана мақсатқа жету тәсілі заңды, яғни, ерітілген күйде заңның өзінің рухын бойына сіңіреді. Өз бетінше және әкімшілік, яғни, заңнан тыс тәсілдермен заңды енгізуге, тіптен, ең жақсы ниеттерді және жоғарғы түсініктерді, "идеяларды" қолдана отырып енгізуге болмайды. Өйткені оның қолданысы мұндай тәсілдерде болатын заңсыздық өнегесі мен үлгісін таратады (таралуы кең және қатаң болған сайын ол жанға батарлық болады). Мұның бәрі ниеттер мен идеалдардан тәуелсіз — "игілік үшін" және "құтқарылу үшін". Бұл әрбір монополия жағдайында айқын болады. Айталық, егер мен қоғамдық игіліктің жоғарғы түсініктері үшін, бір күні белгілі бір тауарларға арнайы баға қойып, кірістерді жасырып, құпия түрде қайта бөліп, жеңілдіктер тағайындап, тауарларды үлестіріп, жоспарлы көрсеткіштер үшін еңбекшілермен бұрын жасалған келісімдерді өзгерте алатын және т.с.с. жасайтын болсам, онда дәл сол күні осыларды біреулер бір жерде (немесе солар сол жерде) тіптен басқа түсініктермен жасайды. Жеке басының қамы үшін, алдау, алып сатарлық, күш көрсету, ұрлау, парақорлық жолымен жасалады—мұнда құрылымның нақты себептері мен түрткілері талғаусыз, өзара ауыспалы болады. Себебі, адамдар әрекет етіп, өзара байланысатын уақыт пен кеңістіктің барлық нүктелерінде заң бірдей және ол бөлінбейді. Соның ішінде қоғамдық игілік заңдылығы да осындай. Демек, заң мақсаты тек заңды жолдармен жүзеге асады! Егер заң бұзылатын болса, онда мұның себебін құқық тәртібінің әдетте идеямен, "ақиқатпен" ауыстырылатынын көруге болады. Заң жеке адамдарда және олардың өз ісін түсінуінде емес, ол өз бетінше тіршілік ететін сияқты. Адамды айналып өту мүмкіндігі адам туралы қамқорлық пен гуманистік артықшылықтың күшімен емес, болмыстың, өмірдің өзінің мызғымас құрылымымен жойылған. Тек қана мәні жағынан тең жеке адамдар деңгейінде бір нәрсе жүзеге асуы мүмкін. Мұнда ешкімге еш нәрсе рұқсат етілмеген, бір кездері Державин жазғандай, бәрі де өздері жол жүріп, "орташа мәнге" өз қозғалысын жасауы керек. Табылу мен орнатылудың ешқайсысы осы қозғалыстан тыс болмайды. Басқаша болған жағдайда, ақиқаттың барлық өндірісі — оның онтологиялық негізі мен табиғаты қиратылады, сосын өзге себептермен өндірілетін, бірақ адамзаттан тыс және жаппай, әлеуметтік кеңістіктің барлық нүктелерінде болатын және оны белгілермен толтыратын өтірік билейді. Айнадағы ойын, өзге бір нәрсенің сюрреальді — белгілік бейнесі.

Айналық әлем

Әрине, мұндай айна ойыны оның расында да қандай да бір жоғарғы даналығы бар болып көрінетін ерекше ішкі "айналып" мағынасымен байланысты. Адамдар мұнда тұтастықты көреді ғой. Олар үшін сыртқы бақылаушы әрдайым қателеседі. Г.Беннді еске алайық: "...тұтастық тек сеңде ғана бар ғой".

Бір бақылаушы қиратып жатқан нәрсені көреді, басқасы салынып жатқанды көреді, ал көпшілігі қарайды да, көз қысады: "расында" не болып жатқанын біз білеміз ғой, "тұтастық бізде дейді". Міне, "ішкі" дегеніміздің не екені осы. Бірақ мен үшін бүл ішкі, өзіне тереңдеген агорасыз өмір дегеніміз әжетханадан ақиқатты іздеумен бірдей. Егер менде Кафканың дарыны болса, онда мен бүгін осы ішкі рухани ізденісті қияли, оғаш ақиқатты адамзат өмірінің онтологиялық заңдары болуы мүмкін емес тұстардан іздеу ретінде бейнелеп берер едім.

Осы мағынасында белгісіздік жағдайындағы немесе жаппай белгілік өзгеше болмыстың адамдары маған Ф. Ницше "соңғы адамдар" деп бекер атамағандарды еске салады. Шынында да, (оның христиандық ауру ұятының айғағы дәл осы туралы), әлде біздер адам болуымыз үшін "асқын адам" боламыз (ал "К", қағидасының алғашқы екеуі адамның өзіндегі адамдыққа трансценденциясы), болмаса "соңғы адам" боламыз. Өздерін жек көре де алмайтын, ұйымдасқан бақыттың адамдары болады, өйткені, адамдықтың қиратылған санасының және материясының жағдайында өмір сүреді.

Демек, егер бір жерде адамзаттық оқиғалар болып жатса, онда олар сананың қатысуынсыз өтпейді; олардың қатарындағы соңғысы жойылмайды және басқа ешбір нәрсеге қосылмайды. Осы сана келесі түпкілікті мағынасында екі қырлы. Үш К. қағидасын енгізуде мен екі қиылысатын жоспарды бердім. Ешкімнің шынайы бастан өткеруі бола алмайтын, бірақ соған қарамастан бар болатын, мен онтология деп атағанның жоспары; мысалға, осындай бастан өткеруге өлім жатпайды, ал өлім рәмізі адамзаттың саналы өмірінің жемісті сәті. Ал екіншісі — "бұлшық етті", шынайы жоспар, осы рәмізбен іс барысында, алғашқы сиымдылық актісінде өмір сүре алу. Ал осы екі жоспарды да терістеуге болмайды: сана түпкілікті түрде екі ұшты. Оң мен сол орын ауыстыратын айна көрінісінде барлық мағына төңкеріліп түсіп, адам санасы қирай бастайды. Аномальды (кеміс) белгілік кеңістік өзімен жанасатын нәрсенің бәрін өзіне тартады. Адам санасы аннигилизмге ұшырайды және бәрі де екіұшты ғана емес, көп мағыналы көз қысатын белгісіздік жағдайына түсіп, адам да аннигилизмге түседі: ерлік те, абырой да, намыс та, қорқақтық та, арсыздық та жоқ. Осы саналы актілер мен білімдер әлемдік оқиғада және тарихта қатысуын доғарады. Сенің "санаңда" не бар екені маңызды емес, тек белгі берсең болғаны. Сонымен қатар, мұнда адамдардың әйтеуір бір сенім, пікірде болу қажеттілігі жойылады. Жүзеге асып жатқан нәрсеге сенесің бе, болмаса сенбейсің бе, оның маңызы жоқ, себебі сен берілген белгімен қоғамдық механизм дөңгелегінің айналымына және әрекетіне қосылдың.

XX ғ. осындай оқиғалар әдебиетте жақсы түсінік тапты. Мен тек Ф.Кафка туралы ғана емес, мысалы, "Қасиеті жоқ адам" ("Человек без свойств") атты романның авторы австриялық ұлы жазушы Р. Музиль туралы да айтып отырмын. Австро-Венгерлік империяның құлап қалу қаупі туған жағдайда, бәрібір қандай да бір шатпаққа әкелетін болғандықтан, не істесе де кеш екенін Музиль керемет түсінді. Шындықты ізде немесе өтірікті өзде — бәрібір алдын-ала берілген түкке тұрмайтын жолмен жүріп өтесің. Ол мұндай жағдайдың ішінде әрекет ету және ойлау мүмкін еместігін — одан шығу керектігін жақсы білді.

Оқырманды менің кейбір терминдерім бойынша қатты терең ойлануға мәжбүр етпес үшін (мен мәселе туралы емес, терминдерім туралы айтып отырмын, мәселе туралы терең ойлану керек, бірақ менің терминдерім міндетті емес), өзімнің "айналық тіршілік" тәжірибемді былай білдірейін. Менің барлық сана "теориям" бір ерте әсерленудегі бір дәнге тірелуі мүмкін. Бір жағынан өркениет көзқарасындағы бастапқы эсер алу, екінші жағынан саңырау өмір. Мен өзім сипаттаған жағдайда адам болып қалуға деген талпынысымның күлкілі, келеке екенін сездім. Өркениет негізі қопарылып түскені соншалық, өз ауруларымызды сыртқа шығарып, талқылап, ойлануға мүмкіндік болмады. Біз оларды сыртқа қаншалықты аз шығара алсақ, олар сонша көп тереңде қалып, бізде өсіп шықты, сосын өркениеттің өлімімен, агораның жоқтығымен байланысты бізді құпия, белгісіз бүліну басып алды.

1917 ж. шіріген режим құлап қалды, ал іріңдеген зәулімнің шаңы мен күйесі, жалғасып жатқан "азаматтық соғыс", біздердің әлі де болса мазамызды алуда. Әлем әлі жоқтауы айтылмаған құрбандарға толы, өтелмеген қанмен құйылған. Қаза тапқандардың көбісінің тағдыры, болған нәрсенің мағынасы туралы неге жазаланғаны белгісіз. Өз өлімімен алғаш рет мағынаны аяқтап және орнатып қаза табу бір бөлек (мысалы, азат етушілік күресте), ал соқыр тағылықта құрып кету тіптен басқа, онда өлген соң әлі оның мағынасын іздеп табу керек. Бірақ, мүлдем күтпеген жерден және ешбір түсініксіз байланыста болатын аңыздардағы тақуалардың құлыптасындай, қан бірде ана жақта, бірде мына жақта шып-шып етіп шығады.

Біздер әлі де мен үшін кез-келген Хиросимадан қорқынышты осы "сәулелік" аурудың алыс мұрагерлері тәрізді өмір сүрудеміз. Өздерінің қасіреттерінен аз үйренген және аз түсінген түсініксіз мұрагерлер. Біздің алдымызда ұрпақ бермеген ұрпақ, өйткені өзіне өсу үшін өмірлік күш, негіз жасамаған нәрсе тууға да қабілетсіз. Сосын әртүрлі елдерде тілсіз, шатасқан еспен, көшірілген тарихпен, кейде біздің айналамызда шынында не болғанын және біздің өзімізде не болып жатқанын білмей ілбіп, әрең жүрміз. Бостандық білімі мен оны қалай қолдану керектігі туралы жауапкершілік құқығын сезбей жүрміз. Өкінішке қарай, бүгінгі таңда да Жер шарының ауқымды және оңаша кеңістіктері осындай "айналық анти әлемге" толы, адамның азған бейнесінің жабайы көрінісін көрсетеді. Мүйізтұмсық пен шегірткенің экзотикалық шатысының түрінде ғана елестетуге болатын айналық "келімсектер" айналасына түсініксіздіктің өлім, қорқыныш және естен тануын шашырата отырып, ақымақ айналымда ұстасқан.

Жарым түншіл және бүкір,

Қорқыныштың құм дауылын,

Үнсіздіктің желімдей тұманын,

Иығына артқан.¹⁶⁴

Сондықтан да, экологиялық апаттар, болуы мүмкін космостық қақтығыстар, ядролық соғыстар, сәулелік аурулар немесе СПИД туралы естіген кезде, маған оның бәрі қорқынышы шамалы және алыстағы нәрселер сияқты болып көрінеді, — мүмкін мен қателесермін, мүмкін, қиялым жетпес, бірақ мен бейнелеген нәрселер расында ең қорқынышты апат, өйткені, олар қалған барлық нәрсе тәуелді болып саналатын адамға қатысты.

МӘДЕНИЕТТЕГІ ОЙ

Мен ойдың қайсыбір ғажайыптығын және оның мәдениетте орын алуы ғажайып жолсыз мүмкін еместігін ескере отырып, жүзеге асқан ойға антиәлемдегі сияқты, өздері көлеңкелерін түсірмейтін, қандай да бір көлеңкелер мен бейнелер үнемі өмір сүретін, Франсуа Вийонның сөзімен айтқанда, "тіршіліксіз" өмір сүретін мәдениеттегі ой туралы сұрақты қарастырғым келіп отыр.

Дәл осындай бейнелермен істес бола отырып, ой туралы сұрақты "осы түсініксіз нәрседен қалай шығуға болады"? — деген тәрізді сұрақ қоюға болады. Әсіресе, бұл түсініксіз нәрсе көбінесе індет сипатында болса. Менің пікірімше, артынан іштей өзін-өзі өлтіру көрініп тұратын аяқ астынан болатын және жаппай індет сипатында болса. Сонда ой туралы сұрақ көбінесе бір сәтте өзін-өзі өлтіруге жауап іздеу болып саналады, бірақ Камю айтқан мағынасында емес, басқа, бар мағынасында, ежелгі философтар айтқандай, адам табиғатындағы бастапқы зұлымдық ретіндегі өзін-өзі өлтіру. Ал осы бастапқы зұлымдық алдында дәрменсіздік бар, тіптен оған адамның да әлі келмей отыр. Ол сыздататын тікен тәрізді отыр, ал адам одан тезірек құтылғысы келеді. Бірақ ол осылайша о бастан-ақ айналасындағы әлемді жойып, сонан соң өзін тамырымен жұлып алу арқылы өзін-өзі өлтіретінін ескерместен, барлық әлемді жетілмеген деп кінәлауға дайын. Басқаша айтқанда, мен дәл осы тамырдың төзуге болмайтындай екенін айтқым келеді.

Ал осы төзуге болмайтын тікенді тек ойлау актісі арқылы ғана суырып алуға болады.

Мынадай сұрақ туындайды: осыған орай "жоғарғы руханилық" әрекетке түспейді ме?

Менің ойымша, "жоғарғы руханилық" сөзіне сыпайы қарау керек. Ол өте "төмен" орналасқан болуы мүмкін - оны ешкім де білмейді, сол сияқты дененің де қайда орналасқанын ешкім білмейді ғой (мен бұл мәселені Канттың қарастыруы бойынша айтып отырмын). Адамның қарапайым наздануындағы, соның ішінде, мысалға еріншектіктегі байсалдылық сезімі, гармония, кейіннен ғана қайсыбір руханилық актісі ретінде көрінеді. Яғни, бар бәле руханилықты шектеудің тіптен мүмкін еместігінде. Жоғарғы ұғымдарды қолдану адам үшін ең үлкен арбау болып саналады, ал осыларға сүйенудің өзі асқақтата түседі деген оймен адам осы арбауға құлшына беріледі. Ал шындығында, мәселе ұғымдардың өз бойында аналитикалық түрде ешбір ой күйін құрамайтындығында болып тұр.

Ой күйі әрдайым ұғымдар, сонымен қатар жоғары ұғымдар мағынасымен бірге болатын қандай да бір қосымша тірі акт күйінде болады. Жүзеге асқан соң мұндай жағдай, өкінішке қарай, өз бойында жоқ ұғымнан айырғысыз болады. Тірі тек өзінің қатысуымен ғана өзі туралы білуге мүмкіндік береді, ал ұғымдағы тірі және әлі туралы айырмашылықты біз ұғына алмаймыз.

Менің ойымша, біз мәдениет туралы ойлағанда, бізді шындығында не толғандыратыны немесе шындығында не туралы ойлайтынымызды түсінуге жақындауға мүмкіндік беретін болғандықтан, менің айтып отырғандарым өте маңызды болып табылады. Тарихи тәжірибе көрсетіп отырғандай, мәдениет дегеніміз жоғары ұғымдардың немесе жоғарғы құндылықтардың жиынтығы емес. Осылай болмайтын себебі, ешбір құндылық, ешбір жетістік және ешқандай механизмдер бұл жағдайда кепіл бола алмайды. Мәдениеттің кез-келген шыңынан әрқашан тұңғиыққа құлауға болады.

Демек, мен мәдени күй немесе ой күйі деп атап отырған нәрсем өзін-өзі қолдайтын және ессіз шырматылған қисыққа тірідей келетін кейбір тарихи нүкте. Мәдениет ретсіздіктен (хаостан) пайда болатын бір нәрсе емес. Ретсіздік және мәдениетсіздік әрбір тарихи нүктенің артында, алдында не жанында емес, ол оны қоршап жатыр. Бұл математикадағы рационалды сандардың әрбір нүктеде иррационалды сандармен қоршалғаны тәрізді. Сонымен қатар біздің ойымыздың өмір сүруінің мәдени формасының өзі (өйткені формасыз ешнәрсе болмайды) түпкілікті түрде өз бойында білімсіздікті көрсетеді. Яғни, әлемнің де, ойдың да онтологиялық құрылымы қалдырған қайсыбір бостықты тірі актімен, тірі, қызу, ерікті күймен толтыруды білдіреді. Ой болуы керек, ал ой болуы үшін ерік болуы тиіс. Айтпақшы, дәл осы таза ой деп аталады. Бұл жағдай бойынша "ой" термині артық, себебі ой механикалық жолмен өндірілмейді. Айтылғанды (ұқсастық бойынша) сенім мысалында түсіндіруге тырысайын.

"Сенемін, өйткені абсурдты (сандырақ)", "Сенемін, өйткені мүмкін емес" деген (екі вариантта) әдетте күлуге тұрарлық нақыл сөздер бәріне белгілі. Ал осыны айтқан адам сенім күйі дегеннің не екенін керемет түсінді той. Шындығында, сенімнің өзінен тәуелсіз, бір механизм өндіретін нәрсеге қалай сенуге болады. Мұндай күйге қосымша "сенім" термині артық — Оккам ережесі бойынша, ол афоризм болуы тиіс. Егер сенім актісінің өзінен тыс тіршілік ете алмайтын бір нәрсе туралы сөз болса ғана онда сенім туралы шынымен де айтуға болады. Яғни, басқаша мүмкін емес, және басқаша абсурдты болған жағдайда ғана ол сенім нәрсесі немесе сенім бола алады. Ал мистиктер осыны бұрыннан білді, сенімнің пәні сенімнің өзі, бұл сену күшінің және қабілетінің қайта жандануы, жаңаруы деп, олар мұнда жүзеге асатын сана актілерінің мәнін, істің мәнін керемет түсінді. Ал іске асу сәтінде бұл актілер қандай да мазмұнымен араласқан және олар бізге осы актілердің негізінде ашылады, сондықтан да біз актіні таза күйінде аңғармаймыз, бірақ ол үшін (оны аңғарып қалуға) арнайы техника — діни және философиялық ойлау техникасы бар.

Енді мәдениетке оралатын болсақ, мәселе адам рухының, адам дағдарысының қазіргі бар және біздің есімізде қалған жетістіктерін қалай жұмсауда емес, ал осының бәрі өзінше жеткіліксіз, өзінше орнықпаған, ретсіздік, мен айтқандай, артында емес, мәдениеттің өзінің мәдени тіршілігінің әрбір нүктесін қоршап алғандығын біз қаншалықты түсінеміз, мәселе сонда. Мәдениеттің қосымша, әр уақытта толықтырушы шарты — әрдайым кездейсоқ іске асуы, өз бетінше құнды, пайдалы емес, ал Кант айтқандай, "үздіксіз құндылықтар", үздіксіз мақсаттар болып табылатын дәл осындай тірі күйдің немесе тірі актінің іске асуы. Құндылық дегеніміздің өзі анықтамасы бойынша шекті нәрсе, ал біздер "шексіз құндылық" туралы, яғни, ешқашан уақыттың осы сәтінде нақты, өлшемді құндылығы жоқ қозғалыс, үзіліс болып табылатын нәрсе туралы айтып отырмыз. Мінеки, егер актілер жүзеге аспаса, егер мәдениетте оны өзінің бар күшімен қолдауға қабілетті жеткілікті адам саны болмаса, онда ешнәрсе болмайды. Ал егер бір нәрсе болса да, ол жәй ғана тіріден айырмашылығы жоқ көлеңкелер. Біздің адамзат тіршілігінің келеңсіздігі туралы мысалдардың біріне сүйенейік.

Менің айтып отырғаным біздерге шарапты ішу керек пе, әлде ішпеу керек пе деген мәселе туралы. Бір кездері біздің кинофильмдерден және теледидар бағдарламаларынан адамның бокал көтеріп, соғыстырып, ауызына апарып, қарапайым ғана адамға тән қылықтар жоғала бастады. Осыған қарап Пушкиннің мәтіндерінен "пунштан шыққан көк жалын", "бокалдарды көтерейік" деген сөздерді алып тастауға болатын сияқты. Бұл не сонда, көлеңкелердің ақымақ қол ұстасып билеуі болмаса? Екі рет тапылдатып, үш рет шапалақтау. Әйтеуір, ақымақ қол ұстаса билеудің көмегімен барлық адамдар бір нәрсе орындауы керек сияқты.

Әрбір осындай қажеттілік актінің сыртында, әрине, нақты түсіндіру болады. Бұл қол ұстасып билеуге қосылу себебі әрдайым нақты әрі адамға түсінікті. Мысалға, егер тілдің жиілік сөздігін жасасақ, онда түсіну актісі өте аз жүзеге асатын тұстарда ең көп тараған сөз — "түсінесің бе" болады екен: "сен түсінесің ғой", "әрине, мен түсінемін", "біздер түсінеміз".

Міне, біріне бірі тіркескен көз қысу, бәрі бөлісетін бірін-бірі құпия түсіну көлеңкелер патшалығының қисыны болып табылады, ал мұнда қандай да болмасын сезгіштігі бар болса, оған өмір сүру мүмкін емес, себебі, мәселе біздер тоңғаннан немесе жалаңаш қалғаннан емес, ең алдымен біздер болмысымыздан жаралымыз. Әлемдік сипатқа ұмтылатын осы алпауыт елде осы ақымақ қол ұстасып билеу орындалған кезде және осының кесірінен бір қарағанда көзге көрінбейтін, бірақ шындығында болмыс кәдімгідей сезілетіндей жараланса, онда бұл немен аяқталуы мүмкін? Осындай, адамзаттық сияқты заңдармен өмір сүретін адамдар не нәрсеге қабілетті? Өз уақытында ұлғайған сезімділіктің иесі болғандықтан, Ницше мұндай адамдарды "соңғы адамдар" деп бекер айтпаса керек. Әдетте, Ницше туралы айтқанда, оның "асқын адамы туралы еске алады, бірақ бұл оның символикасында бір өзі тұрған жоқ. Онда үш қоғамдық рәміз: ол "асқын адам", ол шынайы мән емес, немесе өзгелерден жоғары бола алатын шынайы адам тұқымы емес, ол — ұмтылыспен ғана адам бола алатын адам үшін шекті күй. Формуланың екінші мүшесі адам болуы мүмкін мән, ал ол тек өзін асқын адамға трансценденциялау керек. Біреу айтқандай, барлық тіршілік етушілер өзімен-өзі болуы үшін өзінен асып түсуі керек. Формуланың үшінші мүшесі — соңғы адам, яғни, ол өзін-өзі асып түсу актісін жасамайтынның дәл өзі. Соңғы адам былай бейнеленеді: "Олар жұлдыздың не екенін тіптен білмейді, өздерін жек көре алмайды, сосын "біз бақыттымыз, біз бақыттымыз", — деп айтып, көз қысатын адамдар", — бұл Ницшеден дәлме-дәл үзінді.

Осыдан өте көп мәдени шынайылықтар және мәдениеттанудың барлық мәселелерін, ал ең бастысы, біздің оған деген қызығушылығымыздың себебін шығаруға болады. Мәдениет мәселелеріне емес, мәдениеттегі адамға деген қызығушылық. Яғни, мұнда әңгіме мәдениеттің тіршілік етуі мен дамуының жасырын алғышарттары туралы болып отыр. Ал менің көлеңкелер әлемі ретінде бейнелеген нәрселерім, әрине, осы алғышарттарға тікелей қатысты. Біздер бастан өткеріп отырған шынайы апатқа және өзге де барлық апаттардан қорқынышты апатқа тікелей қатысты. Мен антропологиялық ап атты айтып отырмын, яғни, өмір боямасынан құралған айнаға айналуды алып тастамайтын адам санасының сатылы қатармен көлеңкелер мен бейнелердің антиәлеміне айналуының туындауы. Сосын өзін-өзі алдамшы ететін адамда тарихи адам, әрине, өзін танымай қалуы мүмкін.

Сондай-ақ, шынайы мәдениет тіптен де мұражайларда және оларға баруда жатқан жоқ, ол мен суреттеуге тырысқан болмыс пен бейболмыстың сезімінен тұрады.

Міне, осының бәрінің ойлауға, біздің ойлау актісін іске асыруымызға түпкілікті қатынасы бар.

Жалпы, әңгіме мәдениет мәселелері туралы емес, метафизика мен онтология жайлы болып отырғандықтан, мен "мәдениеттер мәңгі өлмейді", — деп айтқан болар едім. Кез-келген мәдениет бойында өлім пайда болмайды. Кез-келген мәдениеттің алаңы шексіз. Оның шексіздігі бір кездері Витгенштейннің көз туралы "көздің аясы шексіз" дегеніне ұқсас, не нәрсе көрмейік, қандай қашықтықта болмасын— оны көз көреді; көз өзі көріп тұрған нәрсесін көреді. Мәдениетте де осы сияқты. Мәдениет шексіз. Бірақ мұндай шексіздікте ақымақ шексіздіктің элементтері де болады. Сондай-ақ, одан шығып қалу, ойға көңіл аудару міндетті түрде өлім рәмізінің пайда болуымен байланысты, өйткені, өзгеріп, бұрынғыдай болуды доғару арқылы ғана біздер ойға келе аламыз. Демек, болмыстың онтологиялық құрылымы біздің күш салуымыз арқылы ғана жаңадан әрекет ете алады, яғни, біріншіден, біз бұрынғыдан өзгеріп, басқа адам боламыз, екіншіден, өз-өзімізді үздіксіз жалғастырумен осыған келеміз. Мұнда мәдени жазықтықты кесіп өтетін бір вертикаль бар. Ал осы вертикальде қандай да бір символика бар, ол жазықтықта ешқашан көрсетілмеген.

Әрбір мәдениет мәңгілік. Ал тек вертикальді кесу ғана осы жаңа күйді енгізеді, яғни, өзінен кейін болмыс ашылатын және біз ойлау күйіне түсетін күй ретіндегі өлім рәмізінің білінетін немесе ойланылатын күйі. Жаттығулармен немесе біз білетін логикалық және мәдени құралдарды қарапайым жалғастырумен біздер осыны жасай алмаймыз. Осыдан келіп мен реалдылық тұтастығы қалыптасатын, біздің түсініктеріміз бен одан проекцияланатын логикалық мүмкіндіктерден әрдайым өзгеше трансформацияланған күйге, руханилыққа қайта ораламын.

Әлемде біздер өзімізден бас тартқан шақта, біздің өзімізге бір нәрсе болған жағдайда, өзімізге лайықты болуымыз үшін біздерде бір күй тудыратын қандай да бір өзімізден үлкен күш әрекет етеді.

Өзгеше айтқанда, расында ненің не екенін түсіну, көру тек белгілі бір шекаралық күйде ғана мүмкін болады. Өте жиі дұрыс түсінілмей қалатын канттық ойды еске салайын.

Канттың таным шекаралары туралы айтқаны әдетте кейбір шекаралардан ары адам өте алмайды деп түсініледі; олар біздің ақылымыздың, әрекетіміздің және т.б. шекаралары. Бірақ та мұндай шекаралардың болуы өзімен-өзі белгілі, Канттың мәселесі бүл емес еді. Әңгіме адам ақылы мен адам мүмкіндіктерінің шекараларында емес. Кант мәселесі — бұл шекаралық күй мәселесі, яғни, тек қана шекараларда ғана болатын күйлер. Осы шекаралардың өздерінің болуымен пайда болатын өрістер мен кернеулер мәселесі. Мысалы, таза ерік — бұл ешқашан шекарамен белгіленетін әлем бөлшегі болмайтын, бірақ, осының арқасында әлемнің өзінде бір нәрсе болуы мүмкін шекаралық түсінік немесе шекаралық күй. Болмаса, идеал дегеніміз — шекаралық күй. Әлемде әділетті, идеалды қоғам жоқ, қайсыбір реалды факт болатын, бір бағдар жасай алатын және оған жақындай алатын әділетті, идеалды қоғам болмағандықтан, мен оны ирреалды деп отырған жоқпын. Кезінде Энгельсте әдеттегі сөз қолданыстан алынған, менің ойымша, сәтсіз метафора пайда болды, ол асимптоттар метафорасы, яғни, салыстырмалы түрде қосылатын ақиқаттарды қосу арқылы абсолютті ақиқатқа шамалы жақындау. Міне, жалпы адамзат ұмтылыстарының қалай орналасқанына қарай ұғымдар табиғатында бұлай болуы мүмкін емес. Әлемде керемет, әділетті және т.б. деп аталуға тұратын бір нәрсе болуы үшін көрсетілген санадан өткізілген күйлер болуы тиіс. Әлемнің ішінде ұқсастықтар немесе қандай да бір жақындаулар жоқ; кез-келген күй бірдей шекті және шексіздіктен бірдей алыс.

Жетілудің үлкені немесе кішкентайы болмайды. Басымдық деген әрқашан да кез-келген өзге басымдық сияқты соншалықты өте жақсы, әлем осылай құрылған. Ал өкінішке қарай, біздің миымыз өзгеше құрылған, ал біздің күнделікті түсінігіміздің мағынасында олардың қалай құрылғанын ескере отырып, біздер өзіміздің күшімізді, физикалық, заттық көруімізді жалғастыру арқылы ойға келе алмаймыз. Бұл үшін өз-өзімізді (бұрынғы) уақыттың келесі сәтіне проекциялаудан бас тартуымыз қажет екенін қайталаймын.

Демек, мәдениеттің барлық мәселесі (өзгелерге қарағанда сәттірек мәдениет) мынадан тұрады: әлемде өзгеріс болуы мүмкін бе? Біздер қандай болсақ, сол күйімізде қала аламыз ба, әлде әлемде өзгерістер болуы мүмкін бе, соның ішінде адам өзінен жоғары дәрежеге жетуі мүмкін бе? Жалпы, шын мәнінде еуропалық мәдениеттің икемділігі осыған тіреледі ғой. Сондықтан, біздің сұрағымыз да көбінесе мәдениет, мәдени-тарихи шынайылық туралы емес, ол біздің реалды рухани сұраныстарымыз туралы немесе "мәдениеттегі адам" туралы. Біздер оны өзімізге өзіміз бағыштап отырғандықтан, оған берілетін жауап үзілді-кесілді болмайды және аяқталмайды. Ал біздер оны бағыштасақ, онда өзімізден өз қайнар бұлақтарымыз туралы сұраймыз, яғни, біздің рухани отанымызбен, соның ішінде христиандық еуропалық мәдениетпен қосылуды іздейміз, мен мұнда христиандық сөзін, әрине, конфессионалдық мағынасында емес, мен өзгеруге қабілеттілігіміз туралы айтып отырмын. Осыған қосымша мынаны айтамын: адам төзуге болмайтын жерде қандай да бір ішкі бастау бұлақ ретіндегі және адамның өзінде берілген бейне ретіндегі бір бастапқы ажыратушы ұғым, кез-келген сыртқы беделдер мен нұсқауларға, кез-келген идеалды иерархиядан басқа осы бейнеге бағыт алу ретіндегі ұшқын жұмыс істейді. Жәй бағдар немесе жол. Осы жолға түсу жеткілікті және сонда бізге бір нәрсе көмектеседі. Бірақ, бастысы, не нәрсе болмасын, лайықты болу. Бұл Жаңа заман мәдениетінің іргетасы немесе негізі. Адам санасына сырттан боларлық қандай да бір кепілсіз әлеммен бетпе-бет тіршілік ету кейбір ашық кеңістіктей, мұнда тек өзің жасауың тиісті жол, өз жолың сызылады. Айтпақшы, бүл анықтама ағартушылық анықтамасымен де сәйкес келеді.

Ағарту дегеніміз таза жағымсыз ұғым екенін біздер білеміз. Яғни, адамдарға таратуға және беруге боларлық жағымды білімдер жинағын білдірмейтін ұғым. Канттың сөзімен айтқанда, бұл адамдардың өз ақылымен ойлап және сыртқы беделдерге сүйенбей, біреудің жетегінде болмай-ақ әрекет етуге қабілетті адамзаттың ересек күйі. Біз оқымыстымыз ба? — деген сұрақ туады.

Сосын екінші сұрақ туады: біздер мәдениет туралы айтқанда нені іздейміз, неге ол туралы айтамыз?

Мәдениет туралы айта отырып, біздер Жаңа заманның іргетасына айналған ағартушылықтың бастапқы мағынасына ораламыз. Яғни, тұлға белсенділігі, оның құқы, өз ойын көпшілікке білдіру және т.б. тәрізді белгілерге ораламыз. Мұнда маңызды саналатын екінші алғышарт — бұл физикалық бақыланатын тіршілік ету мен философтар айтатын тіршілік ету арасындағы айырмашылық. Яғни, "болу", "тарихи тіршілікке ену" деген тәрізді етістіктерін жамылған, ниеттен анық өзгеше жүзеге асырылған тіршілік ету. Сол сияқты — қарыз ниеті қарыздың өзінен басқаша, ойдың ниеті ойдың өзінен басқаша, адалдық ниеті адалдықтан өзгеше, абырой ниеті абыройдан өзгеше. Қылық — ойдың іске асқан күйі. Ал ол іске асқан соң қайтымсыз болады. Мұндай жағдайда Кант "Таза ерік өзін анықтады",— деп айтқан болар еді. Бұл сондай-ақ әрекеттің салдарына, сәтсіздігі мен сәттілігіне тәуелді емес. Егер ол іске асқан болса, онда оның тазалығын көрсету әлі де еріктің анықтамасы туралы ештеңе айтпайды. Бұл құқықтық жүйенің әділетсіз әрекетіне қатысты жағдайды көрсету құқықтық жүйенің өзін сипаттай алмайтыны сияқты. Неге? Өйткені, заң мақсаты заң болып табылады. Қайсыбір заңдылықты орнату жағдайы емес, ал заңның мақсаты заң болып табылады. Ол сондай-ақ сенім мақсаты мен пәні сенім болатыны және ойлаудың мақсаты ойлау болатыны тәрізді.

Мысалы, шындық пен әлеуметтік әділеттілікті күш көрсетіп орнатумен байланысты ниеті бойынша заңды саналатын мақсатты заңсыз жүзеге асыру туралы біз бәріміз білеміз. Осының өзі әлемнің негізгі болмыстық және онтологиялық құрылымын бұзу, мұнда заң қанша жоғары болғанымен ниетпен емес, тек заңдармен жүзеге асады. Бостандық туралы да дәл осыны айтуға болады. Кейде "маған ақиқат сот пен ақиқат әділеттілікті көрсетіңдерші" деп жатады. Ал осыны таппаған соң, әдетте былай деп жауап береді: көрдіңіздер ме, Америка не, Ресей не, бәрінде бірдей жағдай. Барлық жерде адамдар өтірік айтады. Әлбетте, әлемнің болмыстық құрылымы бойынша, бостандық тек бостандықты туғызады. Басқа ештеңе емес. Оны зат ретінде көзге көрсете алмайсың, ал қалтаға тіптен сала алмайсың.

Мұндай нәрселерді шешу үшін формалар болады. Құқық дегеніміз — форма және тек форма ғана. Біздер оны мазмұны жағынан қайсыбір әділетті жолмен адамдар арасында бөліп беруге тырысқанша ол тірі болады: форма дегеніміз — өзі айтып тұрған нәрсеге қол жеткізуге берілген мүмкіндік.

Демек, құқық тәртібінің формасы.

Өнер — форма. Ғылым — форма. Философия — форма. Ненің формасы?

Осы ойлау құрылымдарын шартты түрде "уақыт машинасы" немесе "ой машинасы" деп атаймын. Уақыттың деп неге айттым? Егер біздер мәдени жазықтықты кесіп өтетін вертикаль туралы айтқан болсақ, онда шексіздік проекциясында орналасқан мәдени жазықтардың әрбіреуіне қатысты вертикальдағы нүктелер уақыт тұрағы болады, уақыт сәт формасында берілген, ал сәт дегеніміз тұтас бір мәңгілік болуы мүмкін. Оның өлшемдері біздің өткенді, осы шақты және болашақты ажыратуымызбен сәйкес келмейді. Мен баяндау барысында қолданған ажыратуларға қайтып оралайын. Мен "ой" терминін кем дегенде екі мағынада қолданатынымызды айттым; ол сөзсіз екі қырлы. Бір жағынан, ол ойлау ниетін немесе ойдың ниет алдындағы күйін білдіреді жөне ол белгілік-заттық салаға жатады, ал басқа жағынан бұл оның бір тірі күйі. Бірінші жағдайда әңгіме ойдың логикалық мүмкіндіктері жайлы болып отыр. Ойдың ниеттері — бұл оның логикалық мүмкіндіктері. Ал екінші жағдайда — ұғымдық жағынан біріншісінен айырмашылығы жоқ тірі ойдың қатысуы немесе мүмкіндікке қарағанда оның потенциясы. Мүмкіндікке қарағандағы потенция — өзін жүзеге асыруға күші бар мүмкіндік. Тірілей жүзеге асырылатын ой. Бірақ екеуін де біз ой деп атаймыз. Әйтсе де екінші мағынасында (ойдың күйі) ол аналитикалық түрде дәл соны білдіретін ұғым мазмұнына кірмейді. Айталық, қайырымдылық күйі аналитикалық жағынан қайырымдылық ұғымына кірмейді делік. Жүзеге асқан соң ол ұғыммен бірігеді, бірақ нақты әрекетке қайырымдылық термині мен қайырымдылық ұғымын қосып, баға алуға болмайды. Бұл мүмкін емес. Осыған байланысты тағы бір канттық формуланы еске алайын, ол кішкене басқаша естіледі. Кант әртүрлі орбиталарда әрдайым ойша айналып жүріп, бір нүктеге қайта орала отырып, "идеяны идеямен тануға болмайды" дейді, немесе, ол парасаттың әрқашан "тек салыстырмалылығы" бар деп айтқанда ол дәл осы мен айтқан аналитикалық мазмұнсыздықты көрсетіп отыр, яғни, кейбір парасат фактілері аналитикалық түрде парасат ұғымына енбейді.

Дәйектіліктің өзі өмірдің бір қыры, яғни, жәй логикалық мүмкіндік немесе ниет емес, мүмкіндіктің тірі күші. Бірақ екі жағдайда да біздер ойлар туралы айтып, "ой" терминін қолданамыз.

Менде көрініс тапқан екінші сәт мынадай: ой тек қана бір сәтте және ойдың ішінде тіршілік ететін нәрсеге байланысты. Тірі қозғалыстың бір сәті сияқты. Бір сәт.

Жәй затты қарайық. Музыкалық дыбыстың ноталық жазуы бар. Бірақ мен өлең орындалғанда ғана тіршілік етеді деп пайымдаймын. Мәдени құбылыстардың барлығы да осындай: кітапты оқыған кезде ғана кітап оқылады және тіршілік етеді. Оның өзге тіршілігі жоқ. Симфония тек орындалғанда ғана тіршілік етеді. Пейзаж тек қазір көзге көрініп тұрған картинаны қараған кезде ғана тіршілік етеді. Өйткені, табиғаттың өзі пейзаж емес. Ол — үйілген тастар, шөп, су және ағаштардың молшылығы.

Дәл осы жағдай қоғамға да қатысты. Адамзаттық жатақхана қоғам емес. Қоғам дегеніміз — адам сиымдылығының орындалу сәтіндегі тіршілік ететін нәрсе, яғни, қоғамдық оқиғалардың формалар көмегімен жүзеге асуы. Қоғам тек солардың арқасында ғана тіршілік етеді. Бірақ бұл оқиғалар жүзеге асуы да мүмкін, жүзеге аспауы да мүмкін. Бұл тәнсіз және қансыз тек белгі болатын сөздер сияқты, мұнда біздер дубльдермен әрекет етеміз. Ең алдымен біздер әріпте, белгіде өлеміз, ал сосын "өмір сүре" бастаймыз немесе алдамшы өмір сүре бастаймыз. Осыған екі мысал келтірейін.

Ой актісін жүзеге асыра алмайтын осындай квазитіршілік ету немесе мен айтып өткендей айналық тіршілік ету ойдың ішкі қайнар көздерінің өзі бұзылған және ол цензуралық тиым салудан емес, жәй ғана бәрі орындалып қойған сияқты болуымен байланысты. Жанның қазір өтіп жатқан кез-келген қозғалысы белгіленіп қойылған, ал біздер белгінің белгісіне немесе көрінудің көрінуіне бағдар аламыз. Осыдан, сірә (әрқашан осындай регрессия болуы сөзсіз болғандықтан),— мен мұнда да мысалға өтейін — бір кездері тірілердің бәрін өлілерді қайта тірілтуге шақырған Федоровтың идеясының атақтылығы мен назар аударарлығын қоса өлілерге табынудың қайта жаңғыруы тәрізді жағдай біздің мәдениетімізде де жүзеге асуда. XX ғ. Орыс зиялылары халық зиялылары бола отырып, ойдың лайықтылығын сақтап қалу мағынасында өздерінің интеллектуалдық жауапкершіліктерін орындамай отырғаны таң қаларлық.

Жақында мен газеттен пионерлердің соғыс кезінде қаза болған жауынгерлердің сүйектерін қалай тапқаны туралы мақала оқыдым. Бұл мақала қаза болғандарды құрметтеу және есте қалдыру мәселесін талқылау негізінде жарық көрді. Міне, осы суреттеудің нақты материясы — осыны суреттеген адамның күйі және суреттелген нәрсенің өзі мені қатты күйзелтті.

Осы мысалды аяқтау үшін мен осы сезімді бұрыннан бастан өткеріп жүргенімді қосайын. Бұл детальді мен білген жоқпын, бірақ оның айқындығы соншалық, ол өзін-өзі айқындайды. Ақиқат көбінесе еріксіз айтылады ғой. Оны меңземесе де, ол біздің алдымыздан шыға келеді. Мұнда сөз Ленинді жерлеу туралы документальды фильмдегі плакаттың мені қатты күйзелткені туралы болып отыр. Яғни, плакаттың өзі емес, менің басыма осы туралы келген ойды оның тікелей білдіруі мен сәйкес келуі таң қалдырды. Үлкен әріптермен жазылған плакатта былай делінген: "Лениннің моласы — адамзат бесігі". Міне, мені толғандыратын нәрсенің білінуі: өлімнен кейінгі өмір. Өмір сүрудің бояма кейпін салушы өмір. Біз өлімнен кейін өмір сүре бастағанда мен кері бағыттағы тілдік жеделдету деп атайтын нәрсе де осыған байланысты. Рухани өмірі қандай да бір мағынадан айырылған, өлі әріппен айқын арандатылған Гогольдің кейіпкері Башмачкин сияқты. Сосын әріп өлген соң лирикалық ойын басталды. Әріптер мен сөздер әдетте рух өмірінің аяқталуы болып табылады, ал өз ұстанымы, адамшылығы, соның ішінде кері жеделдетуші ерекше логикасы бар болса да, мұнда бәрі керісінше. Біз деген алдымен үлкен жылдамдықпен өліп, яғни, өз сағатымызда не берілсе, соны орындамай, дамудағы өз сағатымызды жоғалтып алып, әбден кері кетеміз. Егер сәбидің бойында 5 жасында бір нәрселер жүзеге аспаса, онда ол ешқашан жүзеге аспайтыны туралы бізге белгілі. Келесі жылдары өзге нәрсемен мұның орнын жабуға болмайды. Егер өзінде жоқ және жүзеге аспаса, онда ешқандай керемет ақылмен орнын толтыруға болмайтын лейбництің петициясы тәрізді нәрсе.

Мұндай заттарда "қазір" деген уақыт белгісі бар. Бір кездері іске аспады ма, бітті.

Менің ойымша, Ресейде көп нәрсе өз уақытында жасалмағандықтан өлі болып қалды. Нәтижесінде, біздің көз алдымызда Еуропа дамып, өзінің жемістерін, соның ішінде кері жемістерін де берді. Ал біздер өз уақытымызды жіберіп алып, қазіргі еуропалық күйді емес, еуропалықтың алдындағы күйді бастан өткермей, еуропалықтан кейінгі бір күйге ұмтылдық. Біздің болашақ қоғамды құрудың жылдамдығы адам нанғысыз және біз өзіміз бастан өткермеген, сынамаған нәрселерді тілдік жоюға мәжбүр етерлік болып шықты. Өйткені біздің тіліміз еуропалық қой. Чернышевский және басқалар еуропалық тілде сөйледі, бірақ олар үшін капитализм, бюргерлік, азаматтық қоғам — бұлардың бәрі жүріп өтпеуге болатын, өтіп кеткен кезең болды. Ал шындығында социалистік өзгерістердің жылдамдығы өткізіп алған нәрселерді қуумен анықталды. Бұл кері мағынасындағы таң қаларлық жылдамдық болды. Бірақ бұл оймен жүзеге асты ғой. Мен ойлау заңдарын толғандырмайтын ойды суреттеп отырмын.

Ал ойлау заңдары тәртіпке салынған "машиналармен" — "уақыт машиналарымен" орындалады. Енді соңғы мысал мынадай.

Не нәрсе бейнелеуші, не нәрсе заттық болса, олар басқа түрде көрініс береді, қайталанады. Театрды алып қарайық. Мен идеалды жағдайды қарастырайын, біздер театрға барғанда, алдын-ала мәтінді біліп отырамыз. Бәрі де белгілі. Онда театр несіне керек? Не болып жатыр сонда? Расында театрда біздер басқаша түсінуге болмайтын нәрсемен істес боламыз. Театр дегеніміз — біздерді тек орындалған кезде тіршілік ететін күйге түсіруші "машина". Бір қарағанда, мәтінде жазылған нәрсені оқып шықсақ болды, бірақ оны түсіну тек театрда орын алады.

Сенде өзгеріс болып, катарсис жүзеге асқанын, бірақ сөздің ғайып болғанын түсіндің, өйткені, ұйымдасқан күшті форма әрекет етті.

Ғылым да осындай. Яғни, мұның бәрі "машиналар", олар біздің табиғи жолмен таба алмайтын, өзімізді қарапайым жалғастырумен, бізде бар табиғи менталды және табиғи физикалық күшімізді жалғастырып ешқашан жете алмайтын нәрсені бізде туғыза алатындай етіп шығарылған.

Мұндай "машиналар" да қоғамның, жұртшылықтың кеңістігін қажет етеді. Өйткені олар жойылса, ой да жоғалады. Дәл сол жұртшылық кеңістігі ойдың өзінің шарты болып табылады. Ол біреуді опық жегізу үшін, қамықтыру немесе қуанту үшін тіршілік етпейді. Ой тек қана ескі ұғымдарға, тиымдарға және т.б. сенумен толтырылмаған кеңістікте ғана, тек орындалуда ғана тіршілік етеді.

Мұның бәрі ойдың тек ішкі шарттары, өйткені, біріншіден, ол адам басында орнықпаған, ол кеңістікке тән, басқаша ол дауыс та шығара алмайды, сондықтан осы мағынасында құпия — біздерді сыртқы кеңістіктен айырғандай, ал іштей біздер ақылды және бәрін түсінетіндей болып көрінетін өзі туралы білімнің тіршілік етуі мүмкін емес.

Негізі ойды өзінің заңдары бойынша түсінбейміз.

Блок "сыртқы кеңістікті қирату дегеніміз тұтастықтың ішкі қайнар көздерін бұзу" деген болатын. Ол осындай мүмкіндіктен күдіктенді. Яғни, тұтастық өнімдері бұрмаланып немесе қудаланса, ойдың ішкі қайнар көздері, ішкі мүмкіндіктері бұзылған болса, онда ойдың өзі де бұзылады, себебі, адам толықтай өзінде емес дейтін заң бар. Біз өзімізге алыстан келе жатырмыз. Өте алыстан. Айтқандай, біз әзір өзімізге келе жатқан осы уақыт ішінде (кеңістікте де), көп нәрсе болуы мүмкін — мен айтқан жылдамдықпен өзімізге жете алмауымыз да мүмкін.

Енді екіншісі. Демек, ойлаудың өзі ой үшін, тіптен кездейсоқ ой үшін жеткіліксіз. Ал ол үшін мен өз мүмкіндіктерінің онтологиялық немесе болмыстық шарттары бар, қосымша немесе тірі акт, тірі күй деп атаған нәрселер керек. Бұл шарттар бұзылуы мүмкін. Сонда тек есті қалау жеткіліксіз, өйткені не нәрсені есте сақтау керегін білуге болады, бірақ, мәселе мұнда емес. Қазірде бізге есте сақтау керектігін үнемі айтады. Естің, дәстүрдің және т.с.с. тіршілік етуі тиіс екенін айтады. Білгір ойлау көзқарасы бойынша, мұның бәрі мағынасыз.

Қайталап айтамын, ой ниеті мен ойдың, есте сақтау ниеті мен естің арасында айырмашылық бар. Мәселе есте сақтауды қалауда емес. Есте сақтауды қалау әлі ес емес. Бір кездері Волошин былай деген:

Сандырақтаса да естен тана алмайды,

Ұйқыдан да ояна алмайды.

Естен тануға болмайтын және оянуға болмайтын кезде сандырақтап жатып ұйықтап кету. Егер бізде "уақыт машинасы" болмаса, осы аралық күйдің өзі, сірә, біздің күйіміз болар.

АВТОР ТУРАЛЫ 

Әлемдік мәдениеттану ой-санасы ІX том