Мырзан Кенжебай: «ӨРКЕНИЕТ» ДЕП ӨЗЕУРЕЙ БЕРМЕЙІК

Қазіргі кейбір қазақтар өздерін мәдениеттің шыңына шыққан, өзбек, қырғыз, тәжік, түркмен, әзірбайжан сияқты көршілес түркі халықтарының ішіндегі ең озығымыз деп есептейді. Ол ол ма, мәдениет деген сөздің өзі бүгінгі қазекемдердің тақиясына тар келіп, енді «өркениеттіміз» деген сияқты адамның тұла бойында қызармаған жер қалдырмайтын ерсілікті айтатын болды. Олар оны неге сүйеніп айтады дейсіз бе? Тыңдаңыз. Оның ең күлкілі жері сол, бүгінгі қазекем егер бір-бірімен немере-шөбересімен орысша сөйлессе де, ақша төлеп балаларын ағылшынша оқытса да, етті шанышқымен жесе де, қымыз бен шұбаттың орнына сыра ішсе де өздерін ең мәдениетті, ең өркениетті отбасының адамдарымыз деп ойлайды.

Қазіргі қазақ орыстар мен батыс еуропалықтар не істесе соны істесек, солардың ішкенін ішіп, жегенін жесек, не біреу бауыздап жатқандай өкіріп-бақырған жын­шақырысын тыңдап отырсақ, әрі мәдениетті, әрі өркениетті болғанымыз деп біледі. Оны айтасыз, кейінгі кезде Еуропа деп әбден есінен айырылған қазақтар біз еуропалық ұлтпыз деп, енді біреулері еуразиялықпыз деген сияқты сөздерді жиі айтатын болды. Бұлар қазіргі қазақ жастарын ұлтсыздандыруға, ұлтының атын атамауды үйретуге жан сала жұмыс істеуде. Қазақстанда бірнеше жылдан бері шексіз еркіндікпен, тіпті басымдықпен жүргізіліп келе жатқан бұл сойқан жұмыс қазір дегеніне жетіп те қалған сыңайлы. Қазір қазақ қыз-жігіттерінің қанында да, тәнінде де, жанында да мен қазақ елінің қожайынымын, мен қазақ деген ұлтымды мақтаныш етейін деген зәредей сезім қалмай барады. Оларда қазір мына Қазақстан Республикасы деп аталып жүрген Қазақ Елі осында ақша, байлық іздеп келгендерге де, қашып-пысып келген қаңғыбастарға да ортақ деген ұғым қалыптасқан. Қазақ қыз-жігіттері сол келімсек атаулыны түгел бауырым деп білуге тәрбиеленуде. Ал қазақтар үлгі тұтатын, Ресейде бірнеше жүз ұлт өкілдері тұрса да бүкіл Ресейдің иесі орыс, бұл орыстың ғана мемлекеті деп үйретіледі.

Бүгінгі қазақ өзі аузынан тастамайтын «өркениет» деген сөз қару-жарағы күшті, жер бетіндегі толып жатқан мемлекеттердің байлығын не қулық-сұмдықпен, не күшпен тонау арқасында байлыққа белшесінен батқан алпауыт елдердің басқа елдер мен басқа ұлттарды не ұлттық белгісі жоқ не ұлттық санасы жоқ, не ұлттық намысы жоқ не ұлттық мемлекеті жоқ жай бір тобырға айналдыратын басты құралы осы «цивилизация», «өркениет» екенін де білмейді. Біле тұра сондай тобырға саналы түрде айналуды көздейтін қазақтар да көп. Ал қай ұлттың да өзін аман сақтауының басты нышаны үстіне киген ұлттық киімінен көрініп тұрады. Иә, ұлттық киім дегеніміз үлкен саяси маңызды фактор. Мысалы, көршілес Өзбекстан, Түркменстан, Тәжікстанда, анау Дағыстан және басқа кавказдық ұлттар өз елінде, Ташкент, Астана, Ашхабад сияқты орталық шаһарларында көшеде кемпір-шал түгіл, қыз-жігіттер ұлттық киімін киіп жүреді. Кішкентай сәбилері де солай. Ол мемлекеттер сол үшін аштан қатып, көштен қалып жатқан жоқ. Қайта оларға барған адам мынау тек өзбектің, мынау тек тәжіктің, мынау тек түркменнің мемлекеті екен-ау деп әр адымын ашқан сайын амалсыз есіне түсіріп тұрады.

Бірнеше ғасыр ағылшынның отары болған Үндістан, яғни үнділер қанша аш-жалаңаш қалса да үстінен ұлттық киімін тастаған жоқ. Қай ұлттың да ұлттық намысқойлығы, ұлттық ар-ожданын, қысқасы ең әуелі өзімнің ұлттық бет-бейнемді сақтайын деген саналылығы да немесе керісінше көрінгеннің көңілін табамын деп анаған да, мынаған да жәреукеленетін қылығы сол ұлтты, сол елді басқарып отырған басшылардың намысқойлығы мен намыссыздығына, яғни саналы, санасыздығына байланысты. Бұл әлдеқашан дәлелденген. Бұндайда бүкіл қазақты еліктегіш деп кінәлау да кейбір сұрқиялардың ойдан шығарған бәлеқорлығы. Бүкіл Үндістанға патшайым болған Индира Ганди небір алпауыт мемлекеттердің өкілдерімен кездесуге де сариін кимей бармайтын. Тек қана Махатма Ганди емес, Джавахарлал Неру, Лал Баһадур Шастри де барған жерінде ұлттық киімін тастаған емес. Қараша халық қашанда үкімет пен өкімет басындағылардың саясатының жетегінде жүретіні рас. Кешегі Кеңес заманында Өзбекстанды, Түркменстан, Тәжікстанды басқарғандар ұлтым десе жүрегін суырып беруге даяр азаматтар еді. Олар сол кездің өзінде-ақ қолдан келгенше ұлттық республика жасауға тырысты. Соның бір ғана нәтижесі мынау: сол кезде Ташкенттегі, Ашхабадтағы, Душанбедегі жоғары оқу орындарының шәкірт жігіттері мен бойжеткендері аудиторияда ала тақиясы мен басындағы орамалын шешпей отыратын еді. Ал бұл кезде Қазақстан басшылары елдегі қазақ мектептерін жаптырып, ата-анасының бейітінің басында құран оқыған қазақтарды партия мүшелігінен шығарып, қызметінен айырумен айналысты. Сол заманда бейіттің басында құран оқу кезінде жалаңбас отырғандарға марқұм, белгілі режиссер, актер Асқар Тоқпанов айқай салып, қатты ұрысқанын көргендер бар. Бірақ о дүниелік болған мұсылманның бетін ашып қойып, қарына қызыл шүберек байлаған жалаңбас шалдардың «құрметті қарауыл» болып тұрғанын талай көрдік. Қазір олар қарына жасыл шүберек байлап, жалаңбас тұратын болды.

Осыдан бірер жыл бұрын Маңғыстау облысындағы бір ауданның басшысы қоғамдық орындарға, қызметке әйелдердің омырауын ашып, санын жарқыратып келуіне тыйым салып еді. Әуелі орыс газеттері шу көтеріп, оған орысша жазатын қазақтар қосылып, әлгі басшыны талап тастады. Бір ұлттың адамдарының үстіне кез келген басқа елдің алабажақ киімін кигізіп, ол үшін дүкендер мен базарларды адамның репетін алатын сол киімдерге толтыру арқылы да сол ұлтты санасыз, намыссыз ұлтқа айналдыруға болады екен. Оны осы күнгі сондай киім киген қазақтардан анық аңғаруға болады. Иә, ұлтты да аман сақтаудың, басты жолы оның тілін сақтау десек, бұл орайда ұлттық киімнің де алар орны ерекше. Өткен жылы Францияда тұратын мұсылман әйелдерінің қоғамдық орындарға ұзын көйлегін киіп, басына орамалын тартып баруына тыйым салынды. Қазақ басшылары орысша сөйлеп, орысша ішіп-жеп болып, енді французға айналғалы жүр ме кім білсін, басына орамал тартқан қыздарға «немене, бәрің бірдей молда болып кеттіңдер ме?» деп ұрысқанын да көрдік. Егер солар әуелі өз қазағын сүйетін, қазақы ата-ананың тәрбиесін көрген басшылар болса қайта, міне, ата-баба дәстүрін қайта жаңғыртатын, ұлттық тәрбиені үлгі ететін болашақ аналар осы қыздар, солардан ұлттық дәстүрді үйреніңдер дер еді ғой. Әйелдің жалаңбас жүруі исламда да, христиан, буддада да күнәһарлық Қазір қазақтар күндіз-түні көріп отырған телеарналардағы сайқымазақ телешоулар, өтірік пікірталастар, бас-аяғы жоқ сериалдар, балаларға арналған еуропалық, америкалық мультфильмдер түгел қазақты не қазақ емес, не мұсылман емес әлде­бір белгісіз мақлұқатқа айналдыруға арналған. Қазір қазақтың рухы мықты болу үшін ол өз мәдениетінен, өз ұлттық белгісінің бірі ұлттық киімінен, ұлттық тағамынан ажырап қалмауы керек. Қазір қазақтарға «өркениеттілік» ұлттық намыстан басталатынын түсіндіруге кірісуіміз керек.

Қазекең телеарналардағы кешегі «Наша казаша», бүгінгі «Ауылбай ТV», т.б. бағдарламалардың бүкіл қазақты мазақтап жатқанын түсінуге де санасы жетпейтін сияқты. Әрине, бүтін бір ұлтқа не олай деп, не бұлай деп баға беруге біздің хақымыз жоқ. Бірақ ашығын айтсақ, бізде 22-23 жылдан бері қазақтың ұлттық мәдениеті мен өнерін некесіз баладай дүбәраландыру, еуропаландыру саясаты жедел жүргізіліп келеді. Ал мұндай саясат арқылы ұлтты өз мәдениетін, өз өнерін қадірлемейтін санасыз, намыссыз, ұлтқа айналдыру оп-оңай екенін көріп жүрміз. Ал ара-тұра 7-8 қатын-қалашқа кимешек, кәжекей, камзол кигізіп «әгугәй-әгугәйләтіп» қалауыш, сырмақ, текемет бастырып, үстіне қымбат шапан киіп, мойнына галстук тағып тазы ертіп, бүркіт салуға кетіп бара жатқан салт атты шалды теледидардан көрсету қазақты алдарқату ғана. Ал қазақтың бүгінгі әндеріне, ән деуге болмайтын, ара-тұра «жаным», «жүрегім», «махаббат», «өзіңе арнадым», «арман адастырмай қоя тұр», «қыздар, қыздар» деген сияқты бір-бірімен байланысы жоқ дыбыстарды ән деу, оны өзі шығарып, өзі орындайтындарды сазгер, екі-үш адамнан құралған топтарды әншілер, өнерпаздар деуіміздің өзі біздің ұлттық санамыздың, ұлттық мәдениетіміздің қаншалықты құлдырағанының айқын дәлелі. Ал осының себебі неде екенін біз білеміз бе? Біріншіден, біздің мәдениет білгірлері әп дегеннен кеңестік интернационалдық мәдениетті бүкіләлемдік-интернационалистік мәдениетке жалғастыруда. Бұл Қазақстанды баяғы ұлттар достығының зертханасына, тәжірибе алаңына айналдырудан да қатерлі. Әсіресе, қазақ үшін қатерлі. Бұл – қазақты ұлтсыздандыру саясаты. Оның қазақ үшін қатерлі дейтін себебіміз Қазақстанда тұратын орыстың –Ресейі, украинның – Украинасы, белорустың – Беларусы, немістің – Германиясы, корейдің – қос Кореясы, тағысын-тағылар бар. Міне, қазіргі әулекі ән, «қазақ элементтері кездесетін» «Қамажай-дэнс» дегендер, кейіпкерлері ұлттық сана-сезімнен, ұлттық дәстүрден, ұлттық ар-намыстан жұрдай, тілі аралас-құралас кинолар осының, қазақты ұлтсыздандыру саясатының «жемісі». Ал біздің мемлекет басындағы «еуропалық мәдениетшіл», «америкашыл», «глобализатор», «современный» шонжарлардың көпшілігі ұлттық өнерден, ұлттық мәдениеттен сусындап өспегендер. Жастайынан Құрманғазының «Сарыарқасын», «Кісен ашқанын», «Қайран шешем», «Көбік шашқанын», Қазанғаптың «Көкілін», «Домалатпайын», Абайдың «Айттым сәлем Қаламқасы» мен Мұхиттың «Айнамкөз», «Зәурешін» тыңдап, түсініп өспеген шонжарда қазақтың рухы, әуелі өз қазағыма қызмет етейін деген ұлттық намыс болмайды. Өзінде болмағасын басқаға үйретуге оның дәрмені жоқ. Олардың осындай ойсыздығының кесірінен Қазақстан телеарналарындағы көрсетілімдерді қазақтың ұлттық мәдениеті мен өнеріне күндіз-түні шабуыл жасалуда деуге толық негіз бар. Ал 4-5 адам қосылып топ құрып, әншіміз деп ақша тауып жүргендерді, «Суперстарда» жеңімпаз атанғандарды, ұлттық өнерге деген талғамы тозып кеткен көрерменнің керемет деп жүрген топтарын ұлттық өнердің жетістігі деу үлкен қате. Өйткені мәтіні қазақша болғанымен, әуенінде қазақ өнеріне тән ерекшелік анық байқалып тұрмайтын, домбыра қағысының өзі сабалау немесе бір ішекті тыңқылдату, үш түрлі дауыспен ән салу ұлттық өнерді дамыту емес.

Мұның бәрі айтылмай жүрген дүния емес. Бірақ біздің атқамінерлер қазақтың зар-мұңына құлақ түрмеуді әдетке айналдырды. Теледидар мен радиодан ағылшын тілінде өлең тыңдатып қойып, жас ұрпақтың миын улауға жол ашып отырғандар да солар. Ешбір соцлингвистикада жоқ «үштұғырлы тіл» дегенді ойлап тауып отырғандар да қазақша сөйлемейтін қазақ басшылары. Егер Елбасы өз Жолдауын тек қазақ тілінде жасап, оны теледидар мен баспасөз орысшаға тәржімаласа, бұлар қайтерін Құдай біледі. Айтпақшы, Германияның парламенті неміс мәдениетін, неміс тілін қорғау дегенді қолға алып, заң қабылдады. Оларда біздегідей ресми тіл, мемлекеттік тіл деген жоқ. Бәрі тек неміс тілінде ғана.. Сондағы олардың бар қорқынышы елге ағылшын тілін, басқа елдер мәдениетін кіргізбеу ғана. Қазақтар үштұғырлы тілге көшеміз деп, тілі жаңа шығып келе жатқан сәбиіне ағылшын, қытай, орыс тілдерін үйретуі керек дегенде, ең алдымен өзіміздің ана тіліміздің болашағын ойлау керек.

ANA TILI

20 - наурыз, 2014 ж.