Бүгін Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев Мемлекет басшысы болып сайланғанына тура 5 жыл толып отыр. Бірден айта кету керек, бұл 5 жыл мемлекет үшін де, Мемлекет басшысы үшін де оңай болған жоқ, түрлі сынақтар мен сын-қатерлерге толы жылдар болды. Алайда қандай қиыншылық болса да, барлығынан еліміз ауызбіршілік пен берекенің арқасында аман өтті. Ал Мемлекет басшысы асқан қажыр-қайрат пен күш-жігерін салып, сол сынақтардан елді алып шыға білді. Ол қандай сынақтар десеңіз, біз біртіндеп айтып көрейік.

Ең бірінші, Арыс қаласындағы арсенал жарылып, айдың-күннің аманында ел абдырап қалғаны естеріңізде болар. Сол сәтте Қасым-Жомарт Тоқаев бірден батыл шешімдер қабылдап, құзіретті органдарға қажетті тапсырмаларды беріп, олардың барлығы дер кезінде орындалуын тікелей бақалауға алды. Дереу Арыс қаласына ұшып барып, қарапайым халықтың ортасына кіріп, күнде көріп жүрген адамдарындай емін-еркін араласты да кетті. Үрейленіп қалған халық үшін соның өзі үлкен демеу, керемет қолдау екені әп-сәтте көтеріле қалған көңілдері мен тіктеле қалған еңселерінен көрініп тұрды.

Одан кейін күллі әлемді қорқыныш пен үрейге душар еткен пандемия келді қылышын сүйретіп. Бұл сынақ та еліміз үшін оңай болған жоқ. Қаншама жақсылар мен жайсаңдардан айырылдық. Немесе ескі мен жаңаның қақтығысы, билікке талас, қалаберді Қаңтар оқиғасы сияқты қаншама қиын-қыстау кезеңдерді бастан өткердік. Биліктің бұрын-соңды болмаған трансформациясын да, кең ауқымды демократиялық реформалар мен әлеуметтік-экономикалық бастамаларды да, болашаққа деген жарқын көзқарас пен аумалы-төкпелі әлемге қоян-қолтық араласқан батыл қадамдарды да көз көрді. Әрине болардың барлығын тізіп айтып шығу қазір оңай болып көрінуі мүмкін, алайда бұлардың барлығына қол жеткізу қаншама ерік-жігер мен күш қайратты талап еткенін сөзбен айтып жеткізу қиын. Тоқаев мемлекет басына келісімен халық одан ең бірінші кезекте саяси реформалар күтті. Сол күткен реформалар біртіндеп басталып, алғашқы нәтижелерін де бере бастады деуге толық негіз бар.

Президент өз қызметін саяси институттарды жетілдіруден бастады. Парламенттік оппозиция институты заңды түрде енгізілді. Саяси бәсекелестікті арттыру және таңдау еркіндігін кеңейту үшін тиісті заңнамаға саяси партиялардың өту шегін 7% - дан 5% - ға дейін төмендету және сайлау бюллетеньдеріне "барлығына қарсы" деген бағанды қосу жөнінде түзетулер енгізілді. Сайлау және саяси партиялар туралы заңдарға маңызды адам құқықтары туралы түзетулер қабылданды, олар сайлау партияларының тізімдерінде әйелдер, жастар және мүгедектер үшін квота белгіледі, бұл адам құқықтары жөніндегі халықаралық пактілерге сәйкес келді. Әрі қарай бейбіт жиналыстарды ұйымдастыру мен өткізу тәртібін реттейтін заңға қол қойылды. Заң жиналыстарды өткізудің хабарлама тәртібін қарастырады.

Ал 2022 жылы іргелі саяси реформалар жүргізе отырып, барлық мемлекеттік модельді кешенді трансформациялауды қамтамасыз ету жөнінде шаралар қабылданды. Республикалық референдумның қорытындысы бойынша Конституцияға енгізілген өзгерістер мен толықтырулар (азаматтардың 77,1% - ы оларды қабылдауға дауыс берді) одан әрі демократияландыруға, бірқатар билік өкілеттіктерін қайта бөлуге, оның ішінде Парламенттің рөлін күшейтуге және мәртебесін көтеруге бағытталды. Жаңа аралас пропорционалды-мажоритарлық жүйенің талаптарына сәйкес 2023 жылы Парламент Мәжілісіне кезектен тыс сайлау өткізіліп, оған 6 саяси партия мен тәуелсіз депутаттар келді. Енді біз Қожанов бастаған мәжіліс шын мәнінде қоғамның мүдделерін көрсететін және сапалы заңдар қабылдайтын ықпалды институтқа айналды деп объективті түрде айта аламыз. Сонымен қатар, Мәжіліс жанынан Қоғамдық палата сияқты маңызды институт құрылды.

Қоғамды саяси жаңғырту мен демократияландыру үдерісіндегі негізгі реформалардың бірі ауыл әкімдерінің сайлау институтын енгізу болды. Сондай-ақ, 2023 жылы аудандар мен облыстық маңызы бар қалалар әкімдерінің тікелей сайлауы, жаңа сайлау жүйесі бойынша мәслихаттарға сайлау өткізілді. Мемлекет басшысының 2023 жылғы 1 қыркүйектегі "Әділетті Қазақстанның экономикалық бағдары" Жолдауына сәйкес аудандар мен облыстық маңызы бар қалалардың 45 әкіміне пилоттық сайлау өткізілді. "Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы" Конституциялық заңына сәйкес 2025 жылдан бастап Қазақстанда аудандар мен облыстық маңызы бар қалалардың әкімдерін сайлау тұрақты негізде өткізілетін болады.

Әкімшілік әділеттіліктің енгізілуіне байланысты барлық өңірлерде мамандандырылған (ауданаралық) әкімшілік соттар құрылды. Соңғы 5 жылда сот жүйесі саласында азаматтардың құқықтарын қорғауды арттыруға, сот төрелігін бейтарап іске асыру үшін судьялардың тәуелсіздігін нығайтуға бағытталған шаралар кешені іске асырылды. Атап айтқанда, жария-құқықтық салада азаматтардың құқықтарын қорғауға бағытталған жаңа Әкімшілік рәсімдік-процестік кодекс қолданысқа енгізілді. Қысқа мерзім ішінде, яғни үш жыл ішінде бұл шешімдер өзінің оңтайлылығын көрсетті.

Жер мәселесі де кезек күттірмейтін маңызды мәселелердің бірі болды. Сондықтан Конституцияның 6-бабына түзетулер енгізілді, оған сәйкес жер мен жер қойнауы, су, өсімдіктер мен жануарлар әлемі, басқа да табиғи ресурстар халыққа тиесілі екендігі шегеленіп тұрып жазылды. Бұл жаңа қоғамдық қатынастарға, меншікті әділ шешу, заңсыз активтерді мемлекетке қайтару қажеттілігіне жаңа көзқараспен қарауға мүмкіндік берді. Бұл қоғамдық сұрауларға, халықтың талабына деген маңызды жауап болды.

"Қазақстан Республикасының Адам құқықтары саласындағы шаралары туралы" Жарлықты қабылдау да өте маңызды болды. Үкімет адам құқықтары саласындағы, оның ішінде сөз бостандығы, қылмыстық сот төрелігі, әйелдерді кемсітуді жою және басқа да мәселелер бойынша бірінші кезектегі шаралар жоспарын бекітті. Қоғамдағы әйелдердің құқықтары мен мүмкіндіктерін ілгерілету үшін отбасылық және гендерлік саясат тұжырымдамасына тиісті өзгерістер енгізілді. Мемлекет қатысатын компаниялардың басшы органдарында әйелдердің үлесін 30% - ға дейін кезең-кезеңімен арттыру бойынша 2021-2022 жылдарға арналған Жол картасы қабылданды. Адам құқықтарын қорғау және демократияны дамыту саласындағы бірқатар халықаралық міндеттемелер орындалды, оның ішінде әйелдерге тыйым салынған мамандықтардың тізімі мен ескертусіз өлім жазасын алып тастау, азаптаулардың болуын бағалауға БҰҰ стандарттарын енгізу, сотталғандарды медициналық қамтамасыз етуді ішкі істер министрлігінен Денсаулық сақтау министрлігіне ауыстыру және т.б.

Халықаралық ынтымақтастық саласына қатысты Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың БҰҰ Бас Ассамблеясының жыл сайынғы сессияларына қатысуы БҰҰ басшылығының мемлекет басшысының сыртқы саяси бастамаларына, сондай-ақ біздің еліміздегі демократиялық өзгерістерге абсолютті қолдауын көрсетеді. 2021 жылы Нью-Йорктегі БҰҰ Бас Ассамблеясының 76-сессиясы барысында Қазақстан 2022-2024 жылдарға арналған БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі кеңесінің мүшесі болып сайланды, бұл оның адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау саласындағы халықаралық нормалар мен стандарттарды ілгерілету процесінің белсенді және жауапты қатысушысы ретіндегі рөлін мойындау болып табылады. Қазақстанның бастамасы бойынша Адам құқықтары жөніндегі кеңесте Орталық Азия елдерінің "барлық балалар үшін бейбітшілік пен төзімділік рухында сапалы білім беруді қамтамасыз ету" бірінші қарарын қабылдау маңызды жетістік болды. Бұл құжат 2023 жылғы 11 қазанда АҚК қыркүйек сессиясы барысында бірауыздан қабылданды, ал оның авторлары 114 мемлекет болды. Оған 126 ел қосылды. 2019 жылғы қыркүйекте БҰҰ Бас Ассамблеясының 74-ші сессиясы барысында Мемлекет басшысы Орталық Азия мен Ауғанстан үшін ТДМ бойынша БҰҰ Өңірлік орталығын құру туралы бастама көтерді. БҰҰ Бас Ассамблеясының 2020 жылғы қыркүйектегі 75-ші сессиясы барысында Президент Қасым-Жомарт Тоқаев биологиялық және токсиндік қаруға тыйым салу туралы Конвенция (ҚБТО) негізінде биологиялық қауіпсіздік жөніндегі халықаралық агенттік (МАББ) құру туралы бастама көтерді.

Әлеуметтік саясатқа келетін болсақ, еңбек нарығы мен адами капиталды дамыту және халықты әлеуметтік қорғау мемлекеттік саясаттың негізгі басымдықтары болып табылады. Мемлекет басшысы жариялаған жаңа әлеуметтік саясат 2023 жылдың 1 шілдесінен бастап күшіне енген Әлеуметтік кодексте көрсетілген. 2023 жылғы 1 қаңтардан бастап Қазақстанда жұмыс режимінде отбасының цифрлық картасы іске қосылды, ол азаматтардың өтініштерінсіз немесе проактивті форматта мемлекеттік қолдау шараларын тағайындауға мүмкіндік береді. Қоғам 2021 жылғы 1 қаңтардан бастап Қазақстан Республикасының азаматтарына тұрғын үй жағдайларын жақсарту, қымбат емделуге ақы төлеу немесе жеке басқарушы компанияларды басқаруға беру мақсатында өздерінің зейнетақы жинақтарының бір бөлігін алу құқығы берілгенін қолдады. 2023 жылғы 1 шілдеден бастап БЖЗҚ-да зейнетақы жинақтары бар еңбек сіңірген жылдары бойынша зейнеткерлерге өздерінің зейнетақы жинақтарының барлық сомасын тұрғын үй жағдайларын жақсартуға немесе зейнеткерлік жасқа дейін емделуге ақы төлеуге пайдалануға құқық берілді. Мемлекет басшысының 2023 жылғы қыркүйекте Қазақстан халқына Жолдауында берілген тапсырмасын іске асыру үшін 2024 жылғы 1 қаңтардан бастап зиянды еңбек жағдайларында жұмыс істейтін қызметкерлер үшін арнайы әлеуметтік төлем енгізілді.

Заңсыз активтерді мемлекетке қайтару өте маңызды, сондықтан "заңсыз сатып алынған активтерді мемлекетке қайтару туралы" Заң қабылданды. Активтерді мемлекетке қайтару туралы заң 2023 жылғы 12 шілдеде Мемлекет басшысының тапсырмасын іске асыру барысында қабылданды. Оның негізгі мақсаты - әлеуметтік әділеттілікті және елдің тұрақты экономикалық және әлеуметтік дамуын қамтамасыз ету. Ол ел аумағында да, одан тыс жерлерде де заңсыз сатып алынған активтерді қайтарудың, активтерді ерікті түрде қайтаруды ынталандырудың, сондай-ақ оларды заңсыз сатып алуға және шығаруға ықпал еткен жағдайларды жоюдың құқықтық негізін анықтады.

Экономикалық ресурстарды заңсыз шоғырландыруға қарсы іс-қимыл мәселелері жөніндегі ведомствоаралық комиссия құрылды. Бас прокуратураның құрылымында активтерді қайтару жөніндегі Комитет құрылды, Үкімет жанында арнайы комиссия жұмыс істейді, сондай-ақ қайтарылған активтерді басқару жөніндегі компания құрылды. Осы Заңның күшіне енетін олигополиялар субъектілерінің тізілімі құрылды. Контурлары Заңға енгізілген активтерді қайтару процесі осы саладағы негізгі халықаралық стандарттарға сәйкес келеді.

Премьер-Министр Олжас Бектеновтің басшылығымен жүргізілген жұмыстың нәтижелері бойынша 325 млрд теңгеден астам сомаға активтерді, оның ішінде 272 млрд теңге мөлшеріндегі ақшалай қаражатты мемлекетке қайтару туралы келісімдер мен талап-арыздар мақұлданды. Активтерді қайтару комитетінің төрағасы хабарлағандай, мемлекетке елімізде және шетелде 50 млрд теңгеден астам сомаға мүлік берілді. Қысқа уақыт ішінде Комитет барлық негізгі халықаралық ұйымдармен және басым юрисдикциялармен байланыс орнатып, нығайта алды. Ұрланған активтерді қайтару бойынша БҰҰ ЕҚБ және Дүниежүзілік банктің бастамасымен өзара іс-қимыл жолға қойылған. Құқық қорғау (Антикор, ҚММ) арнаулы және уәкілетті мемлекеттік органдардың бірлескен күш-жігерінің арқасында 2022-2023 жылдары мемлекетке шамамен 1,5 трлн теңге сомаға активтерді қайтаруға мүмкіндік туды. Ақша, оның ішінде қайтарылған мүлікті сатудан түскен ақша елдегі әлеуметтік және экономикалық жобаларды қаржыландыру үшін Арнайы мемлекеттік қордан жинақталады және жұмсалады. Қаражаттың бір бөлігі білім беру инфрақұрылымын қолдау қорына түсті, оған жалпы сомасы 134 миллиард теңгеге 46 мың оқушыға арналған 82 мектеп құрылысы қаржыландырылды. 24,8 мың оқушыға арналған 37 мектеп пайдалануға берілді. 2024 жылдың соңына дейін тағы 25 мектеп пайдалануға беріледі.

Бұл мемлекет Басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев қызметке кіріскеннен кейінгі бес жылдағы маңызды қызмет бағыттарының бір бөлігі ғана. Әрине, Мемлекет басшысының 5 жыл ішінде атқарған қыруар жұмысын бір мақаланың ішіне сыйғызу мүмкін емес, сонымен қатар, біз айтып өткен мәселелер де оп-оңай жасала салған жоқ. Оның бәрі әбден пысықталып, талқыланып, болашаққа бағдар жасай отырып қабылданған шешімдер. Жалпы халық үшін де, болашақ ұрпақтарымыз үшін де адам құқығы мен бостандығының үстемдігі, теңдік, әділеттілік қағидаттары және Қазақстан Президенті Ұлттық құрылтайда тізімдеген басқа да құндылықтар біздің өміріміздің ажырамас бөлігіне айналған заң мен тәртіп қоғамда өмір сүруі үшін жасалып жатыр деп айтуға толық негіз бар.

Ербол Тәкенов