Заман жауһарлары

Айдын Рысбекұлының шығармаларын «жаңа заман жауһарлары» деп бағалау орынды. Оның әрбір жазған тақырыбы тарих қойнауындағы көмескі тартқан жауһарларды жарқыратып алып шығып, оқырман көзіне ерекше көркем бейнемен көлеңкесіз көрсетеді. Бос қалған ақыл қалтасын тарих жауһарларымен толтырады. Қылғынып, ұйықтап бара жатқан саналарды сара сөзбен, дана оймен оятады. Артынан еріп өсіп келе жатқан көгенкөз ұрпақтарына ұлағатты ұлттық идеология емшегін емізеді...

Өз басым Айдын Рысбекұлының біраз шығармаларын ден қойып оқып, өз бағамды ашық айтып, жария жазуды жөн санадым. Саналы көзқарақты оқырман өз тұспалдарын айта жатар…

Жә, “бәрін айт та бірін айт” демекші мен осы ретте Айдын Рысбекұлының “Қазақ әдебиті” гәзетінде жарияланған ”Төлтаңба – тарихтан тиген тәбәрік” атты ғылми мақаласын талдап жазу менің еншіме бұйырыпты.

Айдын Рысбекұлының бұл мақаласында, Қазақ мәдениеті мен терминологиясын сақтап, оны дамытуға бағытталған терең тарихи, ғылыми, және мәдени құндылыққа ие шығармалар ретінде ерекше бағаланады. Оның еңбектерінің стилдік бағыты мен ғылымдық мәнін, тарихи құндылығы мен қазақ дәстүріндегі орнын төмендегідей талдау жасап ұсынуға болады.

1. Стилдік бағыты

Айдын Рысбекұлының еңбектерінің стилдік бағыты ғылыми дәлдік пен ұлттық мәдениетке деген құрметті үйлесімде ұстауымен ерекшеленеді. Ол өз жазбаларында ғылыми тіл мен көркем тілдің шекарасын нәзік сақтап, оқырманға терең ой тастайтын мақалалар жазып келеді. Оның стилі аналитикалық, нақты деректер мен дәлелдерге сүйенеді, бірақ сонымен қатар қазақ халқының рухани байлығын көркемдік құралдар арқылы жеткізе алады. Бұл ерекшелік оның еңбектеріне ғылыми аудиториямен қатар, кең оқырман қауымның да қызығушылығын арттырады.

2. Ғылымдық мәні

Ғылыми тұрғыдан алғанда, Рысбекұлының еңбектері қазақ тілінің терминологиялық жүйесін жетілдіруде ерекше маңызға ие. Ол қазақ тілінің өзіне тән ерекшеліктерін сақтай отырып, жаңа терминдерді енгізу мен қолданысқа енгізу қажеттілігін дәйекті түрде дәлелдейді. Оның еңбектері терминологияның ұлт мәдениетіндегі рөлін күшейтіп, қазақ тілінің ғылым саласында толыққанды пайдаланылуына ықпал етеді. Ғалымның зерттеулері тіл білімінің ғана емес, жалпы қазақтану ғылымының да маңызды бөлігі болып табылады.

3. Тарихи құндылығы

Айдын Рысбекұлының зерттеулері тарихи тұрғыдан алғанда қазақ халқының мәдениеті мен дәстүрлерін сақтап қалу мен жаңғыртуда ерекше рөл атқарады. Ол ұлттық рәміздер мен олардың тарихи негіздерін зерттеу арқылы қазақтың ұлттық бірегейлігін айқындайды. Оның еңбектері ұлттық сана мен тарихи жадты қалыптастыруға, сондай-ақ қазіргі заманғы қазақ мемлекеттілігін нығайтуға қызмет етеді.

4. Қазақ дәстүріндегі орны

Рысбекұлының еңбектері қазақ дәстүріндегі орнын ерекше айқындайды. Оның зерттеулері мен мақалалары қазақ халқының байырғы мәдениеті мен салт-дәстүрлерін қайта жаңғыртуға және сақтау жолдарын көрсетеді. Ол қазақтың төл рәміздерін, соның ішінде төлтаңба ұғымын ұлттық болмысқа жақындатып, қазіргі қоғамға бейімдеуге ерекше мән береді. Бұл бағыт қазақтың дәстүрлі құндылықтарын жаңа заманға лайықты түрде сақтау мен дамытудың маңыздылығын көрсетеді.

5. Жаңа замандағы мемлекетшілдік идеологиясы

Рысбекұлының еңбектерінде жаңа замандағы мемлекетшілдік идеологиясы ерекше орын алады. Ол ұлттық рәміздер мен терминдердің мемлекетшілдік сана-сезім қалыптастырудағы рөлін атап көрсетеді. Автордың еңбектері мемлекетшілдік идеяларды насихаттау арқылы ұлтты біріктіруге және ұлттық бірегейлікті сақтауға бағытталған. Бұл тұрғыдан алғанда, оның еңбектері тек ғылыми зерттеулер ғана емес, сонымен қатар мемлекетшілдік рухты нығайтуға арналған маңызды құрал болып табылады.

6. Болашақтық мәні

Айдын Рысбекұлының еңбектерінің болашақтық мәні де ерекше. Ол қазақ тілінің терминологиялық қорын байыту, ұлттық рәміздерді жаңғырту арқылы қазақ халқының болашағын қамтамасыз етуге бағытталған. Оның еңбектері арқылы қазіргі ұрпаққа ұлттық құндылықтарды жеткізу, оларды сақтау мен дамыту мәселелері қарастырылады. Бұл еңбектер болашақта қазақ мәдениеті мен тілінің толыққанды сақталуына және дамуына негіз болатын маңызды ғылыми-теориялық базаны құрайды.

Айдын Рысбекұлының еңбектері қазақ тілінің, мәдениеті мен дәстүрлерінің дамуы үшін ғана емес, сондай-ақ ұлттың бірегейлігі мен болашағын қамтамасыз ету үшін де маңызды рөл атқарады. Оның ғылыми және мәдени мұрасы қазақ халқының рухани байлығын сақтап, оны келешек ұрпаққа жеткізудің маңызды құралы ретінде бағаланады.

Айдын Рысбекұлының мақаласы қазақ терминологиясының тарихи қалыптасу жолын, қазіргі жағдайын және төлтаңба терминінің маңызын кеңінен қамтиды. Мақала бірнеше негізгі тақырыпты қамтиды:

7. Төлтаңба және оның мәні

Мақалада «төлтаңба» термині қазіргі уақытта өңірлік рәміздерге қатысты қолданылуы тиіс екенін айтқан. Бұл терминнің екі мағынасы бар: малдың төлі және меншіктік сипат. «Төлтаңба» өңірлік рәміздердің статусы жағынан елтаңбадан төмен болатыны, бірақ оның егіз ұғымдары екені сөз болды.

8. Ахмет Байтұрсынұлының ұлттық терминологияға қосқан үлесі

Ахмет Байтұрсынұлының қазақ терминологиясын қалыптастырудағы рөлі мен қағидаттары талданады. Оның ұсыныстары терминдер қазақ тілінің табиғатына сәйкес болуы керек екенін көрсетеді, сонымен қатар, басқа тілдерден алынатын терминдер тілдің заңдылықтарына сай өзгертілуі қажет деген пікір айтылған.

9. Жат тілдерден алынатын терминдер

Жат тілдерден алынатын терминдердің қазақ тіліне бейімделуі мен өзгертілуі туралы пікірлер келтірілген. Орыс тілінің мысалдары арқылы басқа тілдердің сөздері қалай өзгертіліп алынғаны туралы мәліметтер берілген. Бұл терминдерді қазақ тілінде де бейімдеп қолдану қажеттілігі қарастырылады.

10. Халықаралық терминдер және қазақ тіліндегі баламалары

Халықаралық терминдер мен олардың қазақ тіліндегі баламаларының ерекшеліктері қарастырылады. Мақалада халықаралық терминдер деген ұғымның жоқтығы және қазақ тілінде тек ұлттық сөздер мен терминдерді қолдану қажеттілігі атап өтіледі.

11. Елтаңба мен төлтаңба терминдері

Елтаңба мен төлтаңба арасындағы айырмашылықтар мен ұқсастықтар туралы пікір білдірілген. Елтаңба мемлекеттік рәміз ретінде, ал төлтаңба өңірлік рәміз ретінде қарастырылады. Мақалада төлтаңба терминін заңдастыру қажеттілігі туралы ұсыныс жасалған.

12. Мәдени және ғылыми терминологияның таза болуын сақтау

Ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлының тіл тазалығы мен ғылыми терминдерді ұлттық негізде жасау қажеттілігі туралы айтылған. Мақалада мәдениет пен ғылымдағы терминдерді ана тілімізден тауып, мәдени жұрттардың тіліндегі сөздерді алмастырудан сақ болу қажеттілігі жайлы айтылған.

13 . Автордың еңбегі мен ғылыми көзқарастары

Айдын Рысбекұлының мақаласы қазақ терминологиясы мен рәміздер мәселелерін терең түсініп, ғылыми көзқараспен қараған. Ол Ахмет Байтұрсынұлының ұлттық терминологияға қосқан үлесін жоғары бағалап, қазіргі терминологиялық практикадағы кемшіліктер мен жетістіктерді нақты мысалдармен көрсетеді. Мақаладағы ұсыныстар қазақ тілінің терминологиялық байлығын сақтау және дамыту жолындағы маңызды қадамдар ретінде бағаланады.

14. Терминологияның ұлт тілінің болмысына әсері

Мақалада қазақ тілінің сыртқы әсерлерден қалай сақталуы керек екені қарастырылады. Қазіргі терминологиядағы мәселелер мен қазақ тілінің түркі тілдерінен еуропа тілдеріне ауысуының мүмкіндігін атап өтіп, ұлттық терминдер мен сөздерді қолдану қажеттілігі баса көрсетіледі.

15. Төлтаңбаның ұлттық сипаттылығы

Төлтаңба қазақтың болмысымен, мәдениетімен байланыстырылып, оның ұлттық сипаттылығы мен ерекшелігі нақтылады. Әрбір өңірдің төлтаңбасы сол өңірдің мәдениетін, тарихын және бірегейлігін көрсететіндей болуы тиіс деп атап көрсетілген.

16. Елтаңба мен төлтаңба терминдерін заңдастыру мәселесі

Елтаңба мен төлтаңба терминдерінің заңдастырылуы мен олардың қолдану аясын анықтау қажеттілігі туралы ұсыныстар жасалған. Бұл терминдердің нақты ажыратылуы мен дұрыс қолданылуы арқылы ұлттық рәміздер мен символиканы сақтап қалу жолдары көрсетіледі.

17. Тілдік саясат пен мәдени мұраның сақталуы

Қазақ тілінің дамуындағы тілдік саясат пен мәдени мұраның сақталуына назар аударылады. Мемлекеттік тілдің мәртебесін көтеру және оны халықаралық аренада таныту жолдары туралы пікірлер білдіріледі.

Айдын Рысбекұлының мақаласы ұлттық терминологияның қалыптасу тарихы мен қазіргі жағдайын ғылыми тұрғыдан терең зерттеген, қазақ тілінің таза әрі дербес болуын сақтауға бағытталған ұсыныстарды ұсынған. Мақалада тілдің ұлттық болмысын сақтау, халықаралық терминдерді қазақ тілінің заңдылықтарына сәйкестендіру және төлтаңба сияқты ұлттық рәміздерді заңдастыру қажеттілігі басты назарда тұр. Автордың пікірі қазақ тілінің байлығын сақтау және оны дамыту үшін терең ғылыми талдау мен нақты ұсыныстарды ұсынады.

18. Төлтаңба мен елтаңба арасындағы символдық байланыс

Мақалада төлтаңба мен елтаңба арасындағы символдық байланыс және олардың мағынасы туралы айтылады. Елтаңба мемлекеттік деңгейдегі рәміз ретінде қарастырылса, төлтаңба өңірлік деңгейде маңызды рөл атқарады. Осы арқылы ұлттық бірегейлік пен жергілікті ерекшеліктерді көрсету қажеттілігі анықталады.

19. Ғалымдардың пікірлері мен ұсыныстары

Мақалада ғалымдардың терминология мен тілдің тазалығы жөніндегі пікірлері келтірілген. Халел Досмұхамедұлы мен Шерубай Құрманбайұлының жат тілдерден алынған терминдерді қазақ тілінің заңдылықтарына сәйкестендіру туралы ұсыныстары қарастырылады. Бұл ұсыныстардың қазіргі терминологиялық практикаға әсері мен маңызы түсіндіріледі.

20. Тілдік тұрғыдан төлтаңба терминінің қажеттілігі

Тілдік тұрғыдан төлтаңба терминінің қажеттілігі мен оның ұлттық тіл мен мәдениеттің бөлігін қалай сақтайтыны туралы айтылады. Төлтаңба терминінің ұлттық құндылықтарды сақтау мен алға жылжытудағы рөлі атап өтіледі.

21. Мемлекеттік тілдің рөлі мен мәдениетіміздің ұлттық ерекшелігі

Мемлекеттік тілдің мәдениетіміздегі рөлі мен ұлттық ерекшелікті сақтаудағы маңызы ерекше атап көрсетіледі. Қазақ тілінің мәдениеттің бөлігі ретінде сақталуы мен дамуы үшін мемлекеттік тілдің мәртебесін көтеру қажеттілігі түсіндіріледі.

Төлтаңба терминінің заңды түрде енгізілуі және оның мемлекеттік деңгейде қолданысқа енгізілуі бойынша нақты ұсыныстар беріледі. Бұл ұсыныстардың ұлттық тіл мен мәдениетті дамытудағы рөлі мен маңызы белгіленеді.

Айдын Рысбекұлының мақаласы қазақ тілінің терең зерттелуіне, оның терминологиясының сақталуы мен дамуына бағытталған байсалды пікірлер мен ұсыныстарды ұсынады. Мақаладағы ойлар мен пікірлер қазақ тілінің қазіргі жағдайы мен болашағы туралы нақты көзқарас қалыптастыруға көмектеседі.

22. Тілдік интеграция және халықаралық тәжірибе

Мақалада халықаралық тәжірибенің, атап айтқанда, елтаңба мен төлтаңба терминдерінің басқа тілдерде қалай қолданылатындығы туралы айтылған. Бұл тәжірибелердің қазақ тіліндегі терминологияға қалай әсер етуі және қазақ тілінің халықаралық аренада өзін қалай ұстауы керектігі талқыланады.

23. Мәдени мұраның сақталуы мен терминологияның рөлі

Мәдени мұраның сақталуы мен терминологияның ұлттық болмысқа әсері туралы пікілерді ортаға салады. Қазіргі заманда мәдени мұраны сақтау мен оны ұрпақтан ұрпаққа жеткізу үшін ұлттық терминологияның маңызды рөлі белгіленеді.

24. Төлтаңба терминінің қолданылу аясы мен перспективалары

Төлтаңба терминінің болашақтағы қолданылу аясы мен перспективалары қарастырылады. Осы терминнің өңірлік рәміздер ретінде қолданылуы мен оның ұлттық бірегейлікті сақтаудағы рөлі туралы ұсыныстар мен болжамдар ұсынылады.

25. Ұлттық тілдің саясаттағы рөлі

Ұлттық тілдің саясаттағы рөлі мен оның ұлттық сәйкестікті сақтаудағы маңыздылығы туралы айтылады. Мақалада мемлекеттік тілдің тек күнделікті өмірде ғана емес, сондай-ақ ресми құжаттар мен рәміздерде де толыққанды қолданылуы қажеттілігі белгіленеді.

26. Қазақ тілінің терминологиялық қорын кеңейту

Қазақ тілінің терминологиялық қорын кеңейту бойынша нақты ұсыныстар жасалады. Бұл ұсыныстар жаңа терминдердің енгізілуі мен олардың қазақ тілінің лексикалық қорына қосылуы арқылы ұлттық тілдің байлығын арттыруға бағытталған.

27.Төлтаңба мен елтаңба терминологиясын дамыту

Төлтаңба мен елтаңба терминологиясын дамыту жолдары мен әдістері қарастырылады. Терминологиялық базаны жаңарту мен жетілдірудің қажеттілігі, сондай-ақ ғылыми және практикалық тұрғыдан терминдерді пайдалану туралы ұсыныстар ұсынылады.

Айдын Рысбекұлының мақаласы қазақ терминологиясын дамыту, ұлттық рәміздердің мәртебесін анықтау және төлтаңба терминін заңдастыру сияқты маңызды мәселелерді жан-жақты қарастырады. Мақала ұлттық тіл мен мәдениетті сақтауға бағытталған нақты ұсыныстарды ұсына отырып, қазақ тілінің терминологиялық жүйесін жақсартудың жолдарын көрсетеді. Автордың еңбегі қазақ тілінің болашағы үшін маңызды қадамдарды анықтайды және ұлттық тілдің дамуына ықпал етеді.

28. Төлтаңба мен елтаңба ұғымдарының тарихи контекстері

Мақалада төлтаңба мен елтаңба ұғымдарының тарихи контексттері қарастырылады. Бұл ұғымдардың қазақ тарихындағы рөлі мен оларды пайдалану тарихы туралы мәліметтер беріледі, сонымен қатар, қазақ халқының тарихында осы рәміздердің алатын орны сипатталады.

29. Тілдегі инновациялар мен олардың қабылдануы

Тілдегі жаңа терминдердің, оның ішінде төлтаңба терминінің қабылдануы мен енгізілуі туралы пікірлер мен ұсыныстар қарастырылады. Жаңа терминдерді қабылдау процесі, оның тілдік интеграциясы мен қоғамдағы қабылдану дәрежесі талқыланады.

30. Тілдің дербестігі мен халықаралық байланыстар

Қазақ тілінің дербестігі мен халықаралық байланыстарды сақтаудағы рөлі туралы пікірлер ұсынылады. Мақалада ұлттық тілдің халықаралық терминдермен өзара байланыс жасауы, бірақ оның ұлттық ерекшеліктерін сақтауы туралы талқыланады.

31. Мемлекеттік терминология комиссиясының рөлі

Мемлекеттік терминология комиссиясының тілдік саясаттағы рөлі мен оның төлтаңба сияқты терминдерді заңдастырудағы жұмысы қарастырылады. Комиссияның тілдің дамуындағы маңыздылығы және терминологияны реттеудегі жұмысы сипатталады.

32. Қазақ тіліндегі терминдердің халықаралық стандарттарға сәйкестігі

Қазақ тіліндегі терминдердің халықаралық стандарттарға сәйкестігі мен олардың өзге тілдермен үйлесімділігі туралы пікірлер ұсынылады. Бұл сәйкестіктің қазақ тілінің халықаралық аренадағы орнына қалай әсер ететіні талқыланады.

33. Әлеуметтік қабылдау мен тілдік саясат

Төлтаңба терминінің әлеуметтік қабылдануы мен оның тілдік саясаттағы орны туралы айтылады. Тілдік саясаттың қоғамдағы өзгерістерге әсері, сондай-ақ жаңа терминдердің әлеуметтік тұрғыдан қабылдануы қарастырылады.

34. Ғылыми-зерттеу жұмыстарында төлтаңба терминінің қолданылуы

Ғылыми-зерттеу жұмыстарында төлтаңба терминінің қалай қолданылатыны және оның зерттеу жұмыстары мен ғылыми публикациялардағы орны туралы пікірлер ұсынылады. Бұл терминнің ғылыми ортада қабылдануы мен қолданылу деңгейі қарастырылады.

35. Ұлттық тілдің терминологиялық дербестігін сақтау

Ұлттық тілдің терминологиялық дербестігін сақтау мен оны дамыту жолдары ұсынылады. Қазақ тілінің терминологиялық қорын кеңейту және оның ұлттық ерекшеліктерін сақтаудың маңызы атап өтіледі. Мақала қорытындыланып, төлтаңба терминін енгізудің, заңдастырудың және оның қолданылуының жалпы қорытындылары мен ұсыныстары беріледі. Бұл ұсыныстардың қазақ тілінің терминологиясын дамытуға және ұлттық рәміздер жүйесін жетілдіруге бағытталғандығы көрсетіледі.

Айдын Рысбекұлының мақаласы қазақ тілінің терминологиялық жүйесін дамыту, ұлттық рәміздер мен терминдер мәселелерін тереңірек түсіну және ұлттық болмысты сақтау үшін маңызды пікірлер мен ұсыныстарды ұсынады. Мақалада ұсынылған идеялар мен талдаулар қазақ тілінің болашағы үшін маңызды қадамдарды белгілейді және терминологияның ұлттық мәдениетті сақтаудағы рөлін ерекше көрсетеді.

Болат Бопайұлы

этонограф, сыншы