Ұмыт қалған және сирек орындалатын салт-дәстүрлер

Қазақ қоғамында көптеген салт-дәстүр уақыт өте келе өзінің бастапқы мән-мағынасын жоғалтып, кейбірі ұмытылып кетті. Бұл дәстүрлер негізінен көшпелі өмір салтымен тікелей байланысты болғандықтан, олардың бүгінгі таңда заманауи қоғамның талаптарына сәйкес келмеуі олардың сиреуіне себеп болды.

Асар – қазақтың көне дәстүрлерінің бірі. Асар кезінде ауыл тұрғындары немесе рудың адамдары біреуге үй салуға, қоныс аударуға, егін жинауға, мал бағуға көмектесетін. Ұйымдастырған адамға ешкім төлем төлемейтін, оның орнына қатысқандарға ас беріледі. Бұл дәстүр қазір сирек орындалады, бірақ ауылдық жерлерде кейде асар дәстүрі сақталған болуы мүмкін.

Енші беру – бұл дәстүрде ата-ана балаларына жеке мал, мүлік немесе шаруашылықты дербес жүргізу үшін беретін. Бұрын бұл дәстүр баланың дербестенуінің маңызды белгісі болған. Ата-анасы отау құрған баласына мал беріп, шаруашылық жүргізуіне көмектескен. Қазіргі заманда жастар көбінесе қалаға көшіп, дербес өмір сүруге тырысады, сондықтан бұл дәстүр біртіндеп жойылып барады.

Жылу жинау – бұрын қазақ қоғамында бір адам немесе отбасы қиын жағдайға тап болса, ауыл болып немесе ру болып оларға көмек көрсеткен. Жылу жинау дәстүрі арқылы адамдар ортақ мақсатта бірігіп, қиындықты бірге жеңуге ұмтылған. Бүгінде бұл дәстүр сирек кездеседі, көбінесе қайырымдылық шараларына айналып кетті.

Құда түсу – ертеректе құда түсу рәсімі өте маңызды болған. Бұл тек екі жас арасындағы некеге байланысты келісім ғана емес, екі отбасы, тіпті екі ру арасындағы байланысты бекіту құралы ретінде қаралған. Қазіргі заманда құдалықтың мәні өзгеріп, оның тек символикалық рөлі қалды.

Көтендестіру – екі жақтың арасындағы кикілжіңді немесе дау-дамайды бейбіт жолмен шешу үшін қолданылған салт. Бұл дәстүрде дауласқан тараптар бір-бірінің артынан сүйісіп (көтеннің ұшын тигізу арқылы) татуласқан. Бұл ерекше рәсім – татулық пен келісімге келудің белгісі болып есептелген. Оның мақсаты дауды шешіп, жаулықты бейбіт жолмен тоқтату болған.

Көтендестіру салты бүгінде сақталмаған. Оның басты себебі – заманауи өмір сүру салты мен жаңа әлеуметтік құндылықтар. Бейбітшілікке келудің басқа жолдары қазіргі қоғамда кеңінен қолданылғандықтан, бұл салт өзінің маңыздылығын жоғалтып, тек тарихтың бір бөлшегіне айналды.

Балдыз қалың – қайтыс болған әйелінің сіңлісін, яғни балдызын, сол отбасының күйеуіне қосу үшін берілетін қалыңмал. Бұл салттың негізі отбасылық қарым-қатынасты үзбеу және балаларды жетім етпеу мақсатынан туған. Балдыз қалың салты арқылы жесір қалған ер адам қайтыс болған әйелінің сіңлісіне үйленуге құқығы бар болған. Осы арқылы отбасылар арасындағы туыстық байланыс сақталып, балалардың туған әулетінен кетпей, сол отбасында тәрбиеленуі қамтамасыз етілген.

Балдыз қалың салты қазақ қоғамының патриархалды кезеңдерінде өзектілігін жоғалтпағанымен, қазіргі заманның әлеуметтік және моральдық құндылықтарына сәйкес келмегендіктен, ұмыт қалған. Қазіргі уақытта жесір қалған адамға немесе балдызды алуға қатысты мұндай рәсімдер орындалмайды, себебі жаңа заңдар мен моральдық нормалар бұл салтты қолдамайды.

Дегенмен, бұл дәстүр қазақ халқының бұрынғы өмірінде отбасы бірлігі мен әлеуметтік қатынастардың ерекше мәнге ие болғанын көрсетеді. Балдыз қалың салтының жойылуы қазақ қоғамының заманауи талаптарға бейімделуі мен жаңа әлеуметтік нормаларға көшуінің нәтижесі.